تۇرسىن جۇرتباي. ەندi, ونى قايتا قوزعاپ جاتۋدىڭ ءوزi دە ارتىق (جالعاسى)
4.
كۇيiنiشi مول كوڭiلسiز اڭگiمەنi وسىمەن دە دوعارا سالۋعا بولار ەدi. قاراشا، جەلتوقسان ايلارىندا ارانداتۋشىلاردىڭ بايبالامى ءسال تولاستاپ، «اپىرماۋ، بiز نە iستەدiك وسى» - دەگەندەي سايابىر تاپتى. ەندi ءوزارا مايدانعا شىقپاسا، اشكەرەلەيتiن «جاۋ دا» قالماپ ەدi. اسiرەسە، جازۋشىلار وداعىنىڭ اراسىندا ءسابيت، عابيت، مۇحتاردىڭ تەرگەۋ iسi توقتاتىلۋى ولاردىڭ كوڭiلiنە دە كۇدiك ۇيالاتتى. كەنەت الدىڭعىلارىن دا اقتاپ شىعارسا شە؟ وندا قاي بەتتەرiمەن كiسiگە كورiنبەك؟
وتە قاۋiپتi ويىن جانە كۇدiك تە ورىندى.
بiراق اشكەرەلەۋ ناۋقانى كۇرەستiڭ ەڭ نازiك جەرiنە كەپ تiرەلگەن ەدi. ەر دە، ەسەر دە ەسiن جيا بەرگەندە، ستاليننiڭ: «اكەسi ءۇشiن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدi» - دەگەن اتاقتى قاعيداسى شىقتى. الدىڭعىلاردىڭ بارلىعى ەرەسەكتەردiڭ «ەرمەگi» بولسا، ەندiگi كەزەك جاستارعا بەرiلدi. بۇل - اكەسiنە بالاسىن قارسى قويىپ، تۋعان اناسىنان باس تارتقىزۋعا ماجبۇرلiك جاساعان ەڭ سۇرقيا ارانداتۋ بولاتىن. ساكەن سەيفۋلليننiڭ قۇلاعىن سوزىپ، قورلاعاندار دا سونداي قاسيەتسiزدەردiڭ بiرi شىعار. اكەسiنiڭ اتىنان بەزگەندەر قانشاما. ءالi دە فاميلياسىنا كوشە الماي جۇرگەندەر بار عوي. قاتەلiگiن كەش ءتۇسiنiپ، اكە-شەشەسiنiڭ بەتiن بiر كورۋگە زار بوپ وتكەن تالاي ادامنىڭ كوز جاسىنىڭ توگiلگەنiنە كۋا دا تابىلدى ارامىزدان. جالعىز-اق ماقساتتى ۇستاندى:
4.
كۇيiنiشi مول كوڭiلسiز اڭگiمەنi وسىمەن دە دوعارا سالۋعا بولار ەدi. قاراشا، جەلتوقسان ايلارىندا ارانداتۋشىلاردىڭ بايبالامى ءسال تولاستاپ، «اپىرماۋ، بiز نە iستەدiك وسى» - دەگەندەي سايابىر تاپتى. ەندi ءوزارا مايدانعا شىقپاسا، اشكەرەلەيتiن «جاۋ دا» قالماپ ەدi. اسiرەسە، جازۋشىلار وداعىنىڭ اراسىندا ءسابيت، عابيت، مۇحتاردىڭ تەرگەۋ iسi توقتاتىلۋى ولاردىڭ كوڭiلiنە دە كۇدiك ۇيالاتتى. كەنەت الدىڭعىلارىن دا اقتاپ شىعارسا شە؟ وندا قاي بەتتەرiمەن كiسiگە كورiنبەك؟
وتە قاۋiپتi ويىن جانە كۇدiك تە ورىندى.
بiراق اشكەرەلەۋ ناۋقانى كۇرەستiڭ ەڭ نازiك جەرiنە كەپ تiرەلگەن ەدi. ەر دە، ەسەر دە ەسiن جيا بەرگەندە، ستاليننiڭ: «اكەسi ءۇشiن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدi» - دەگەن اتاقتى قاعيداسى شىقتى. الدىڭعىلاردىڭ بارلىعى ەرەسەكتەردiڭ «ەرمەگi» بولسا، ەندiگi كەزەك جاستارعا بەرiلدi. بۇل - اكەسiنە بالاسىن قارسى قويىپ، تۋعان اناسىنان باس تارتقىزۋعا ماجبۇرلiك جاساعان ەڭ سۇرقيا ارانداتۋ بولاتىن. ساكەن سەيفۋلليننiڭ قۇلاعىن سوزىپ، قورلاعاندار دا سونداي قاسيەتسiزدەردiڭ بiرi شىعار. اكەسiنiڭ اتىنان بەزگەندەر قانشاما. ءالi دە فاميلياسىنا كوشە الماي جۇرگەندەر بار عوي. قاتەلiگiن كەش ءتۇسiنiپ، اكە-شەشەسiنiڭ بەتiن بiر كورۋگە زار بوپ وتكەن تالاي ادامنىڭ كوز جاسىنىڭ توگiلگەنiنە كۋا دا تابىلدى ارامىزدان. جالعىز-اق ماقساتتى ۇستاندى:
ول: «ادامنىڭ اراسىنداعى ەڭ قاسيەتتi مەيiرiم ۇياسى سەميالىق جىلىلىقتى بۇزعىسى كەلدi, اكە مەن بالا اراسىنداعى كادiمگi قارىم-قاتىناستىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، بولماشى رەنiشتiڭ وزiنەن ۇلكەن وشپەندiلiك تۋدىرىپ، سول ارقىلى بالا ەشكiمنەن يمەنبەستەن اكەسiنەن باس تارتىپ، ءوز اكەسiن ءوزi اياققا تاپتاپ قورلاۋىن تiلەدi. ءسويتiپ، تۋىستىق مەيiرباندىقتان ايىرىپ، جالعىز قالدىرۋ ارقىلى ءوزiنiڭ قاتiگەز بيلiگiنiڭ الدىندا قالتىراپ تۇرۋىن ارماندادى».
فيلوسوف hام جازۋشى فازيل يسكاندەر وسىلاي تۇسiندiرەدi. بۇل ادام شىندىقتىڭ ءدال ۇستiنەن ءتۇسiپ وتىر. باسقاشا باعامداۋ مۇمكiن ەمەس.
ال ۇستاعانىن ۋىسىندا ۋاتاتىن تاعدىر شiركiن مۇندايدا تiپتi قۇتىرىنىپ شىعا كەلمەي مە. قيىننان قيىستىرىپ، ەڭ بiر نازiك سەزiمدەردiڭ ءوزiن قورلاپ، اياققا تاپتادى. كەشە عانا كوز الدىندا ويناقتاپ، موينىڭا اسىلىپ جۇرگەن ۇلىڭنىڭ بۇگiن اكەسiنiڭ كوزiن شۇقىپ، «سەن جاۋسىڭ» دەپ سۇق ساۋساعىن جۇرەگiڭە نايزاداي شانشىپ تۇرۋى، نە قۇلاعىڭنان جۇلقا تارتىپ اتا-باباڭنان، اكە-شەشەڭنەن تارتىپ سىباپ شىعۋى، نە تەرگەۋدiڭ تەزiنەن ءتانiن قيناپ ازەر وتكەن اتا-اناڭا «مەن سەندەردەن باس تارتامىن» دەپ ءوز بالاڭنىڭ وزiڭنەن جەرiپ، وكپە-باۋىرىڭدى سۋىرىپ الۋى قانداي سۇمدىق. بۇنى تاعدىردىڭ تالكەگi دەۋ از. ودان دا قاتىگەز، ودان دا ايار، ايتىپ جەتكiزە المايتىن قاسiرەت. تاعدىر تالكەگi ادامنىڭ بiر ساتتەگi كەشكەن كۇيiنiڭ مۇڭ-شەرiنەن، شاراسىزدىعىنان ۋشىعادى. ال، مىناۋ، ادەيi جاسالعان كەسiرلiك. بiر ساتكە مۇنداي سۋرەتتi, سۋرەتتi ەمەس، ءومiر وكسiگiن ەلەستەتiپ كورiڭiزشi. اكەسi, اقىن اكەسi تۇرمەدە ازاپ شەگiپ، قينالىپ جاتقاندا ونىڭ تۇڭعىش بالاسى «اقىن ولiمiنە» ارنالعان ولەڭدi وقىپ، سىيلىق الىپ جاتادى. ءسابي جۇرەك نە iستەپ تۇرعانىن سەزبەسiن، ال سونىڭ بارلىعىن كورiپ-بiلiپ وتىرعان ەرەسەكتەر شە؟
وكiنiشكە وراي بۇل دولبار ەمەس - شىندىق. اۋىر دا اششى اقيقات. Iلياس جانسۇگiروۆتىڭ وكiل ۇلى جانiبەك ءبiلالۇلى سۇلەەۆ «حالىق جاۋىنىڭ كۇشiگi» دەگەن ايىپپەن ون ءۇش جاسىندا، ءيا، ون ءۇش جاسىندا! - اباقتىعا قامالىپ، بiر جىلدان سوڭ ستاليننiڭ «اكەسi ءۇشiن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدi» دەگەن سوزiنەن كەيiن بوستاندىققا شىقتى. سول «سەنiمسiز كۇشiك» ون جەتiگە تولار-تولماسىندا جاسىن وتiرiك جازدىرىپ مايدانعا اتتانىپ، ەرلiكپەن قازا تاپتى ونىڭ قۇرداسى بەيiمبەتتiڭ ۇلى مەرەكە شە؟ زاماننىڭ سول ىزعارى ءسابي عۇمىرىنا سالقىنىن تيگiزiپ، اكەسi وماردان كوز جازىپ قالعان تiرi جەتiمنiڭ بiرi, اقيىق اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ:
«...37-جىلى ەلiمiزدە ەڭ بiر ايتۋلى ادەبي وقيعا - پۋشكيننiڭ قازا تابۋىنىڭ ءجۇز جىلدىعى اتالىپ ءوتiپ جاتتى. الماتى مەكتەپتەرiندە لەرمونتوۆتىڭ «اقىن ولiمiنە» اتتى ولەڭiن ۇزدiك ورىنداۋشىلارعا ارنالىپ بايگە جاريالاندى. ماعان بۇل جايدى، سول كەزدە 13 جاسقا جاڭا تولعان بەيiمبەت مايليننiڭ ۇلى ايتتى. ول وسى بايگەگە قاتىسىپ، ايتەۋiر بiر جۇلدەلi ورىنعا يە بوپتى. سول ساتتە ول بiزدiڭ سالتاناتىمىزدىڭ قۇنىن باعالاي المادى، سول بiر قانقۇيلى شاقتا كiمگە قارسى قول كوتەرگەنiن دە ول بiلمەدi. بۇل كەزدە - تساريزمگە قارعىس جاۋدىرا وتىرىپ، پۋشكيننiڭ شاكiرتتەرi مەن iسiن جالعاستىرۋشىلاردى، اقىنداردى ولiمگە بايلاپ بەرiپ جاتقان. سونداي سويقاننىڭ تۇسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قالاي امان-ەسەن قۇتىلعانىنا، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، مۇسiرەپوۆ پەن مۇستافيننiڭ تiرi قالعانىنا تاڭدانۋعا دا بولادى»,- دەپ اشىنا جازدى.
راسىندا دا تاڭداناتىن، سويتە تۇرىپ سوعان دا شۇكiرشiلiك ەتەتiن جاي. ولاردان دا كوز جازىپ قالۋدىڭ مۇمكiندiگi بار ەدi عوي جانە قانداي وڭتايلى مۇمكiندiك دەسەڭiزشi. ەڭ اۋىرى - الدانعان ۇلدىڭ وكiنiشi عوي. اكەسiنiڭ قازاسى (اقىننىڭ تاعدىرى ورتاق) تۋرالى ولەڭدi وقىپ، بايگە الۋ - اردان اتتاعاندىق ەمەس. بiراق مىنا تۇستا ول مۇلدەم باسقاشا، اكەنi دە، بالانى دا قورلاۋ ءۇشiن جاسالىپ وتىر عوي.
ماقسات - بايگەدە ەمەس، اكە مەن بالانى وشتەستiرۋدە.
مەرەكە بەيiمبەتۇلى مايليننiڭ بار قابiلەتiن كورسەتە الماي، iشiندەگi وكiنiشكە ەرتەرەك ورتەنiپ كەتۋiنە دە سول «بايگەنiڭ» كەسiرi تيگەن شىعار. قانشاما جاس عۇمىردىڭ ءومiرi ۇسiككە ەرتە شالىندى دەسەڭiزشi.
ۇرپاقتاردىڭ اراسىنداعى ول جارىقشاق ءالi بiتكەن جوق. بiرiن قيۋلاستىرسا، ەكiنشiسi سىقىرلاپ شەتiنەي باستايدى. ونىڭ داۋاسى دا وسالدىقپەن تابىلىپ، اسقىنعان دەرتكە وڭايلىقپەن ەم قونا قويماس. قازiرگi جiكشiلدiكتە سول «قاعيدانىڭ» سارقىنشاعى بار دەسە - قاتەلەسكەندiك ەمەس.
وت باسى، وشاق قاسىندا وسىنداي بەرەكەسiزدiك اكەلگەن بۇل «قاعيدا» قوعامدىق ومiرگە دە كەسiرiن تيگiزدi. اسiرەسە، ءار ۇرپاقتىڭ اراسىنداعى قايشىلىق جايشىلىقتىڭ وزiندە بiلiنiپ قالاتىن ونەر سالاسىندا، تiپتi ۋشىعىپ كەتتi. توردەگi ورىن ونسىز دا ويسىراپ بوس قالعانمەن، ول دا ازدىق ەتتi. اشىقتان-اشىق اعا بۋىننىڭ بەتiنە توپىراق شاشتى. ونى «ليۋبوۆنو ۆىراششيۆات مولودىح كازاحسكيح پيساتەلەي» دەگەن ءاپ-ادەمi تاقىرىپپەن بەرiلگەن مىنا ماقالاداعى:
«ماستيتىە» بانديتى زاگلۋشالي ينتسياتيۆۋ ليتەراتۋرنوگو مولودنياكا. ۆراگي نارودا، دولگوە ۆرەميا سيدەۆشيە ۆ سويۋزە پيساتەلەي، ناساجدالي لوجنوە منەنيە و ياكوبى «نەزامەنيموستي» نەبولشوي «يزبراننوي» كۋچكي پيساتەلەي، تاك نازىۆاەموي «پياتيزۆەزدوچكي»، كۋدا ۆحوديل نا پولوجەني «نەپوۆتوريموگو ديادي» كازاحسكوي پوەزي ي دجانسۋگۋروۆ. ...تاك بىلو ي پيساتەليامي بولەە يلي مەنەە وفورميۆشيميسيا ي پرەتەندوۆاۆشيمي نا وپرەدەلەننوە مەستو ۆ ليتەراتۋرە. ۆرەديتەلسكيمي رۋكامي دجانسۋگۋروۆا بىل سورۆان ۆ 34-گودۋ نامەچەننىي يۋبيلەي 10-لەتيا تۆورچەستۆا مولودوگو تالانتليۆوگو پيساتەليا كومسومولتسا اسكارا توكماگامبەتوۆا، ا سام پيساتەل بىل وكلەۆەتان»,- دەگەن پiكiردەن-اق («كاز. پراۆدا»، 12. Iح. 37 گ.) اڭعارۋعا بولادى.
قۇرمەتتi قالامگەرلەر «كانiگi قاراقشىعا» اينالىپ شىعا كەلدi. سولاردىڭ قاتارىندا اۋەزوۆ تە اتالدى. ادام بويىنداعى ەڭ قاسيەتتi سەزiمنiڭ بiرi - يناباتتىلىقتىڭ، كiسi سىيلاۋشىلىقتىڭ قادiرi كەتتi.
مۇنداي ارانداتۋدى اتا جاۋىنا دا تiلەمەس ەشكiم. ارينە، اسقار توقماعامبەتوۆتiڭ ون جىلعا تولعان تۆورچەستۆولىق جولىن اتاپ وتۋدەن، نە كەيiنگە قالدىرۋدان ادەبيەت وسپەيدi دە، وشپەيدi دە. قالماقان ابدiقادىروۆكە ونداي قۇرمەت كورسەتiلگەن. بiراق ارزان وكپەگە Iلياستاي ازاماتتى، اقىندى قورلاۋ - ادەپسiزدiكتiڭ ناعىز ءوزi. بۇل جولداردى جازعان، نە جازدىرعان ادام اسقاردىڭ ءوزi مە، الدە دولبار ما؟ ەندەشە شىن اۆتورى كiم؟
ءاماندا بەت-پەردەسi اشىلماعان، قىلمىسى انىقتالماعان ادام قاۋiپتi. ال وسى حابار جاريالانعاننان كەيiنگi Iلياستىڭ ءۇي-iشi مىناداي كۇي كەشiپ ەدi.
فاتيما عابيتوۆا: «1938 جىل، اپرەل، № 25 ەر بالالار مەكتەبiندە (ساباق بەرiپ) وقىتىپ ءجۇرمiن. بۇل مەكتەپكە جاقىندا عانا ورنالاسقام. 6 «ب» كلاسىندا كلاسس جەتەكشiسiمiن. 19 «حالىق جاۋى» اتىلعانى تۋرالى ۇكiم گازەتتە جاريالانعاندا، زاۆۋچ بارلىق كلاسس جەتەكشiلەرiنە ول جاۋىزداردىڭ حالىققا iستەگەن قياناتتارىن وقۋشىلارعا ءتۇسiندiرiپ، تيiستi جازالارىن العاندىقتارىن ايتۋىمىز كەرەكتiگiن ايتتى. ماعان بۇل زاۆۋچ ەرتەدەن تانىس. جانىنا جاقىنداپ، اقىرىن عانا: «مەن ايتا المايمىن»،- دەدiم. ول، تومەن قاراعان كۇيi (بەتiمە قاراماي); «مەن سiزدiڭ حالىڭىزدى تۇسiنەمiن، سiزدiڭ كلاسقا ءوزiم ايتامىن»،- دەدi دە، مەنi iلەستiرiپ كلاسىما كەلiپ، وقۋشىلارعا «حالىق جاۋلارىنىڭ» جاعدايىن ءتۇسiندiردi. سول كۇننەن باستاپ زاۆۋچ ماعان باسقاشا قارايتىن بولدى... ءازiر سول زاۆۋچ قايدا ەكەن؟ 1937-1938 وقۋ جىلىنداعى زاۆۋچتار جايلى سۇراسام، تابار دا ەدiم. مەنiڭ حالiمدi سول كۇندەرi تۇسiنۋشiلەردiڭ بiرi - سول زاۆۋچ ەدi... ول، ءبىلالدi دە، Iلياستى دا جاقسى بiلەتiن الماتىنىڭ ەسكi ورىس مۇعالiمدەرiنiڭ بiرi ەدi.
مەن بۇگiن ول زاۆۋچ تۋرالى جازباقشى ەمەس ەدiم، تەك ەسiمە تۇسكەن سوڭ جازىلىپ كەتتi. مەنiڭ بۇگiنگi جازۋعا نيەتتەنگەن ۋاقيعام، ءوز ومiرiمدەگi ەڭ قورقىنىشتى، اسا قاۋiپتi كۇنiم جايلى ەدi. سوندىقتان دا ءسوز باسىندا سول قارعىس اتقان كۇننiڭ بولعان چيسلوسى اپرەلدi جازدىم. «19 جاۋ» اپرەلدە ەمەس، مارتتا اتىلعان بولاتىن. جانە ولار اتىلعان ءتۇنi بiزدiكiنە، ۇلىن ەرتكەن Iزتiلەۋ جاقانوۆ (نەمەرە ءسiڭىلiمنiڭ ەرi) بالالارعا الما، ءتۇرلi تاتتiلەر الىپ كەلگەن ەدi. Iزتiلەۋ بالاسىمەن بiزدiڭ تار بولمەمiزگە ورنالاسقاندا، وتە اقىرىن ەسiكتi ەپپەن اشىپ عۇسمان جىلقىباەۆ (نەمەرە iنiم) كەلiپ كiردi. بۇل ەكەۋi دە اتىلعان 19 ادامنىڭ ماعان قالاي اسەر ەتكەنiن، مەنiڭ حالiمدi بiلۋ ءۇشiن كەلگەندەر ەدi. بiراق ەكەۋi دە ول ۋاقيعا جايلى ءلام-ميم دەمەدi. مەن دە ەشتەڭە دەمەي، ءشاي-ءپاي بەرiپ، ولاردى - جاناشىرلاردى ۇزاتقام.
قاندى مارتتان سوڭ قاhارلى اپرەل كەلدi. كۇندە قۇت ۇشارلىق جاڭا حابار. نكۆد-نىڭ ەسiگiن قۇرعاتپايمىز. ك-نiڭ (كومەنداتۋرانىڭ - ت. ج.) ەرiمiزبەن كورiستiرۋiن سۇراپ س-گە (سلەدوۆاتەلگە - ت. ج.) زۆونيت ەتەمiز... «قاتىندارىن دا ايدايدى ەكەن، بالالارىن بالالار ۇيiنە الادى ەكەن»،- دەگەن حابار زارەمiزدi الدى... جانە دە: «ايەلدەردi بالالارمەن قىزىل ۆاگوندارعا سالىپ الىس جاققا جiبەرەدi ەكەن»، «كاۆكازدىقتاردىڭ سەميالارى قىزىل ۆاگوندا قازاقستانعا كەلiپتi. اۋىرعان بالالارى ۆاگوندا ءولiپتi. تiپتi سۋعا دا زار بولىپ، بارلىعى قينالىپتى»،- دەگەن حابار ۇرەيدi ۇشىرادى. اپرەلدiڭ سوڭعى كۇندەرiندە س-تەل (تەرگەۋشi - ت. ج.) ەرiمiزبەن كورسەتۋدەن باس تارتتى. «ەرiڭiز مەنiڭ قاراماعىمنان كەتتi, ەندi ماعان زۆونيت ەتپەڭiز!»،- دەدi جانە سول كۇنi مەنiڭ ءوزiمدi الۋعا ەكi ورىس، بiر مارجا كەلدi. قىزىل ۆاگوننان قورىققانىمنان ءۇش بالامدى ءوزiمنiڭ تۋىپ-وسكەن قالام قاپالعا جiبەرiپ ەدiم. ول بالالارعا باس-كوز بولىپ الىپ كەتكەن، ناعاشى اپام - حۇپپي بولاتىن. ۇلكەن ۇلىم جانىبەكتi دە بiر جىلعا تۇرمەگە قاماتقان ەدi نكۆد. جانiبەك تۇرمەگە تۇسكەندە 13 جاسار بالا ەدi. نكۆد مەنi العالى كەلگەندە قولىمدا ءتورت ايلىق بولاتىم عانا قالعان بولاتىن.
ىمىرت جابىلا مەكتەپتەن قايتتىم. ۇيدە قىزمەتشi ايەل بولاتتى ۇستاپ وتىر ەكەن. شەشiنiپ، دايىنداعان تاماعان iشiپ، بولاتىمدى قولىما الدىم. ەلەگiزiپ وتىرعانىمدا، ساۋ ەتiپ ءۇش سۇمىراي جەتiپ كەلدi. ەسiكتەن كiرە بiرەۋi: «ۆوت، تاك. وتكۋدا ەتو رەبەنوك؟»،- دەپ باقىرايا بەتiمە قارادى. مەن: «ءوزiمنiڭ بالام»، - دەدiم. «تۋعان كۋالىگىن اكەلىڭىز»،- دەدى. مەن: «ءازiر ءۇيدi تiنتەسiز عوي، سوندا ءوزiڭiز تاۋىپ الاسىز!»، - دەدiم دە، بولاتتى ءوزiم وتىرعان ديۆاننىڭ بۇرىشىنا تاستاي سالىپ، ديۆان استىندا جاتقان كiشكەنتاي وتكiر بالتانى قولىما الىپ: «جاقىنداماڭدار، بالاما! الدىمەن بالامدى ولتiرەمiن، ونان سوڭ قايسىڭ كەلسەڭ سونىڭدى ولتiرەمiن! «،- دەپ ايبار شەكتiم. «بالامدى تiرi قولدارىڭا بەرمەيمiن!»،- دەدiم. راسىندا دا سولاي بەكiنگەن ەدiم. ەمشەكتەگi جاس نارەستە البەتتە قولىنا تۇسسە ولەر ەدi. «بالام تۇرمەدە قاي كۇيدە ءولدi ەكەن؟!» - دەپ، قاسiرەت تارتقانشا، ءوز قولىمنان ولتiرەيiن دە، ءوزiم دە ولەيiن، بۇل ادام توزبەس ازاپتاردى كورگەنشە»،- دەپ تە ويلاپ ەدiم. ەرiم قاماۋدا، 13 جاسار ۇلىم تۇرمەدە، ەندi ءوزiمدi ەمشەكتەگi بالامنان اجىراتىپ العالى كەلiپ وتىر. ءۇش ءسابيiمنiڭ تاعدىرى جانە بەلگiسiز... نە دەگەن وزبىرلىق؟! نە دەگەن زۇلىمدىق؟! نە كiنامiز بار ەدi?!
مەنiڭ قانىم قاشىپ، بالا ۇستاپ تۇرعان ءتۇرiمدi كورگەن نكۆد-لiكتەر ماعان: «بالاڭىزدان ايىرىپ سەنi المايمىز. كەشە بالالارىڭىزدى جiبەرiپ پە ەدiڭiز؟ مىنا راسپيسكاعا قول قويىڭىز دا پاسپورتىڭىزدى بەرiپ، بالاڭىزبەن وتىرا بەرiڭiز!»، - دەستi. راسپيسكانى وقىپ، قول قويدىم. «الماتىدان نكۆد-نىڭ رۇقساتىنان باسقا بiر جاققا دا شىقپايسىڭ» دەلiنگەن ەكەن.
ەرتەڭiنە مەكتەپتەن كەلگەنiمدە بiر قىزىل اسكەر نكۆد-عا شاقىرعان قاعاز الىپ كەلدi. بولاتتى مىقتاپ وراپ الىپ، نكۆد-عا باردىم. قاعازدا كورسەتiلگەن تۇرمەگە كiردiم. ورتا بويلى، 30 جاستارداعى قارا قازاق ەسiكتەن ەنگەنiمدە: «بالاڭمەن نەگە كەلدiڭ؟»،- دەپ ايقايلاپ جiبەردi. (مەن سورلى بالاسىز كەلسەم، قاماپ تاستار دەگەن ويمەن بالامدى الا كەلiپ ەدiم). Iرگەدە تۇرعان ەكi ورىندىقتىڭ ۇستiنە ۇيىقتاپ جاتقان بالامدى جاتقىزباق بولدىم. ول «ارس» ەتتi. «قولىڭا الىپ وتىر!»،- دەدi. امالىم قانشا، ايتقانىن ورىنداپ، بولاتىمدى الدىما الىپ وتىردىم.
سۇراق باستالدى. اتى-ءجونiم، جاسىم، قاي جىلدا نە iستەگەنiم، تۋىستارىم - بارلىعى، بارلىعى جازىلدى. Iلياسقا كوپ كەلەتiن جاقىن جولداستارى جايلى سۇراققا ەكەۋمiز ايتىسىپ قالدىق. مەن بiرەۋدiڭ دە اتىن اتاماۋدى تiلەدiم. «Iلياستىڭ ەسiگiن باققان ەسiك كۇزەتشiسi ەمەس ەدiم، مۇعالiممiن. كiم كەلiپ، كiم كەتكەنiن قايدان بiلەمiن. تەگi بiزدiڭ ۇيدەن قوناق ارىلمايتىن. ءتۇسi تانىس ەمەس ادامدار دا كوپ كەلەتiن»،- دەگەن سياقتى سوزدەر ايتتىم. قارا يتتi مەنiڭ جاۋابىم ىزىلاندىردى. «قىلجاقتاماي دۇرىس جاۋاپ بەرiڭiز! ءوزiڭiزدiڭ قايدا وتىرعانىڭىزدى ويلاڭىز!»،- دەپ، جۇدىرىعىمەن ۇستەلدi قويىپ-قويىپ قالدى. مەن جايلاپ: «مەن قايدا وتىرعانىمدى بiلەمiن. جانە سiزدi دە سەنiمدi ارانىڭ سەنiمدi قىزمەتكەرi دەپ ويلايمىن. سونشاما تاربيەسiز تۇردە ماعان نەگە اقىراسىز؟ مەن بولسام 18 جىل مۇعالiم بولعان، نەشە مىڭداعان جاستاردى تاربيەلەگەن ادام ەمەسپiن بە؟»، - دەدiم. ول ابالاۋىن توقتاتپادى. «شەشەنسiنبەي دۇرىس جاۋاپ بەر!»،- دەپ اقىردى. مەن: «ەندi مەن سiزگە جاۋاپ بەرمەيمiن، بiلگەنiڭiزدi قىلىڭىز!»،- دەپ، وتىرىپ الدىم. Iشكi ەسiكتەن جۋانداۋ سارى ورىس شىقتى. ول (يۆانوۆ - قاراعاندىلىق ەدi): «نەگە باجىلدايسىڭدار؟»،- دەپ سۇرادى. قارا يت وعان جايدى وزiنشە ءتۇسiندiرiپ جاتتى. بولات جىلادى. بالامدى الىپ، اۋزىنا ەمشەگiمدi سالدىم. سۇمىرايلار ءوزارا سويلەستi. يۆانوۆ iشكi بولiمگە كەتتi دە قارا يت ماعان ابالاماي جاي عانا: «مىناعان قول قويىڭىز دا، ۇيiڭiزگە بارا بەرiڭiز»،- دەدi. جازعاندارىن وقىپ شىقتىم. سۇمدىق، سۇمدىق... ومiردە مەن ويلاماعان سوزدەر جازىلعان ەكەن... اسiرەسە، مەنiڭ جانىمدى قاتتى رەنجiتكەنi: «بiزدiڭ ۇيدە ۇدايى ۇكiمەتكە قارسى جاسىرىن جيىندار بولىپ تۇرىپتى. سول جيىنداردا حاتشىلىقتى مەن اتقارىپپىن. ماشينكادا ۇكiمەتكە قارسى جارنالار باسىپ تاراتۋدا دا مەنiڭ كومەگiم مول بولىپتى. وسىنداي جولداردى وقىعاندا ءوز-ءوزiمدi تىيا الماي، اقىرىپ جىلاپ جiبەردiم. «Iلياس، جان دوسىم Iلياس! مىنا يتتەر بوسقا كۇيدiردi عوي، بوسقا كۇيiپسiڭ عوي، اسىلىم!»،- دەپ جىلادىم.
دۇرىسىن ايتۋ كەرەك. مەندە ءجۇرiپ جاتقان ساياسي جاعدايعا قاراپ، بiردەڭە بار ما ەكەن دەگەن كۇدiكتەن ساۋ ەمەس ەدiم. بiراق ول بiردەڭەنiڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ بiرi - Iلياس ەمەس، تەك سول بiردەڭەنi ەستiپ، ايتپاعان، تىڭشىلىق iستەمەگەن بولۋى مۇمكiن دەپ، ويلايتىن ەدiم. ەشبiر ايىپسىزدان ايىپسىز سونشاما ادامدى جاۋىپ، كەيبiرەۋiنە اتۋ جازاسىن كەسۋ اقىلعا سىيمايتىن حال ەدi... ەندi, وزiمە جابىلىپ وتىرعان جالانى كورگەندە، بiر جىلدان بەرi مازاسىزدانعان ۋاقيعانىڭ بەت-پەردەسi سىپىرىلعانداي، ناقاقتان-ناقاق تالاي جانداردىڭ جازالانعانى مالiمدەنگەندەي بولدى. وكسiگiمدi باسا الماي، ءوزiمدi-ءوزiم تىيا الماي جىلاي بەردiم. ءومiر نە دەگەن ۋلى ەدi?! ول كۇنi مەنi تارعىل قارا يت ەپتەپ نكۆد-نىڭ ەسiگiنەن شىعارىپ سالدى. ەرتەڭiنە جانە شاقىرۋ قاعاز الىپ، قارا يتتiڭ الدىنا كەلدiم. بۇگiنگi كۇن ول مەنiمەن تiپتi تاتۋ سويلەستi. جاۋاپ جازىلاتىن قاعازدى ءوزiم تولتىرۋعا رۇقسات ەتتi. ءوز قولىممەن بارلىق سۇراقتارعا جاۋاپ جازدىم. كوپ جەرلەرiن، اسiرەسە اق جەرلەرiن سىزدىم. ءسويتiپ، قولىمدى ءار پاراعىنا قويىپ، بۇل ازاپتان ازات بولدىم. بiر-ەكi كۇن وتكەن سوڭ تاعى شاقىرىلدىم. بۇل جولى باسقا ادام قارسى الدى. مەن سياقتى بiرنەشە ەرلەرi الىنعان ايەلدەر جينالعان ەكەن. Iشiندە ساكەننiڭ ايەلi - گۇلباhرام دا بار ەدi. ول ورىستىڭ بiزگە ەستiرتكەنi: ەرلەرiمiز ون جىلعا الىس سiبiر ايدالىپتى. بiزدiڭ دە ەكi جىلعا تiلەگەن جەرiمiزگە الماتىنى تاستاپ، بالالارىمىزبەن كەتۋiمiز كەرەك ەكەن. «ەرتەڭ كەلiپ، باراتىن جەرلەرiڭدi ايتىپ، بiزدەن سپراۆكا الىپ، جول قاراجاتىن، بيلەت الىپ جولعا شىعاسىڭدار»،- دەدi. عۇسماندارمەن اقىلداسىپ، سەمەيگە باراتىن بولدىم. سەمەيدi تاڭداۋ سەبەبiم: «ۇلكەن قالا، بiر جەردەن بولماسا، بiر جەردەن قىزمەت تابىلار»،- دەپ ويلادىم. قاپالداعى بالالارىمدى سەمەيگە اكەلiڭدەر دەپ، شاقىرىپ حات جازىپ، سەمەيگە بولاتىمدى الىپ اتتاندىم...».
بۇل - تالاي جىلعا سوزىلعان سەرگەلدەڭنiڭ باسى ەدi. فاتيما دا، گۇلباhرام دا، گۇلجامال دا سول سىننان ءوتتi. بالاپاندارى ءۇشiن اۋزىنا جەم تiستەگەن قۇستاي بولىپ ءجۇرiپ بالالارىن دا جەتكiزدi. ارينە، فاتيماعا مۇحتاردىڭ دا قولقابىسى تيمەي قالعان جوق. ال گۇلجامال مايليناعا قاشان كوزi جۇمىلعانشا عابيت مۇسiرەپوۆتىڭ قامقورلىق جاساپ تۇرعانى بارشا قاۋىمعا ءماشhۇر.
كەتەر ادام - كەتتi. ولگەننiڭ ارتىنان ولمەك جوق. ويسىراپ ورنى قالعان ازاماتتاردىڭ رۋحىن جوقتاتپاۋ دا پارىز. ەڭ باستىسى - ادەبيتەتتi ءولتiرiپ الماۋ عوي. وداقتىڭ مۇشەلەرiنەن بەس-التى-اق ادام تiرi قالىپتى. سولاردىڭ «كەتiگiن تولتىرۋ ءۇشiن» تيiستi شارا قولدانۋدىڭ دا قاجەتتiلiگi تۋدى. قازاننىڭ ورتا شەنiندە وداقتا ۇيىمدىق ماسەلە قارالعان ءماجiلiس وتكiزiلدi. «جازۋشىلار ۇيىمىنا جاڭا مۇشە، كانديداتتار الىندى» دەگەن («ق. ءا.» 27 قازان، 37 ج.) تومەندەگi حابار سول بiر اۋىر كۇندەردەگi جىلت ەتە قالعان جاقسى لەبiز ەدi. مۇندا دا تۇزدىعى اششى سوزدەر ۇشىراسادى. ونسىز حاباردىڭ ءدامi دە كەلمەس ەدi. ەڭ باستىسى - كۇيiنiشتi ەمەس، ءسۇيiنiشتi جەتكiزۋiندە. قۇلاعان بايتەرەكتەردiڭ ورنىنا وسكەن قۋات-كۇشi مول جاس تەرەكتەر كiمدەر ەكەن. «ات تۇياعىن تاي باسار» دەيدi. بۇل دا ۇلكەن جاڭالىق. حاباردىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي:
«حالىق جاۋلارى سەيفۋللين، توعجانوۆ، جانسۇگiروۆتەر، سوۆەت جاس اقىن-جازۋشىلارىن دا، حالىق اقىندارىن دا اۋىزدىقتاپ، شەت قاقپاي عىپ، ولاردى تۇقىرتىپ ۇستاۋعا تىرىسىپ كەلگەن. ادەبيەتتiڭ تۇلعاسى «ءوزiمiز» عانا دەپ كورسەتۋگە تىرىسقان. سوندىقتان ول سۇمىرايلار - سوۆەت جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ەسiگiن جاستارعا دا، حالىق اقىندارىنا دا اشپاعان. ولاردى شەتتەتكەن، قۇبىجىق ەتiپ كورسەتكەن. سونىڭ زاردابىنان سوۆەت جازۋشىلار ۇيىمىندا بۇكiل قازاقستاننان 15 مۇشە... 14 كانديدات قانا بار ەكەن.
سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستان سوۆەت جازۋشىلار ۇيىمى جاس اقىن-جازۋشىلاردى جانە حالىق اقىندارىن ءوسiرۋ، ولاردى تاربيەلەۋ، ۇيىمعا تارتۋ iسiن قولعا الا باستادى. وكتيابردiڭ 14 كۇنi جازۋشىلاردىڭ ۇيىمىنىڭ جانىنداعى كوميسسيانىڭ ماجiلiسiندە بiرسىپىرا حالىق اقىندارى، جاس اقىن-جازۋشىلار سوۆەت جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ قاتارىنا الىندى. جازۋشىلار ۇيىمىنا مۇشەلiككە الىنعاندار: حالىق اقىندارىنان - جانعابىلوۆ ەلەۋسiز، وڭعارباەۆ وتەپ، ازiرباەۆ كەنەن، تايمانوۆ سەتتiعۇل، تەرiباەۆ قۋات، كەرiمباەۆ سايادiل، بايرابەكوۆ ورىنباي، جاس اقىن-جازۋشى، سىنشىلاردان مۇشەلiككە الىنعاندار: قاراتاەۆ مۇحامەدجان (كانديتاتتىقتان مۇشەلiككە), حاسانوۆ قادىر، كامالوۆ ساعىر، كۋزنەتسوۆ پ.ن.، ابiلەۆ ديحان، ساين جۇماعالي، ابiشەۆ ءالجاپپار، وتەپوۆ قۇلمىرزا، سارسەنباەۆ ءابۋ، ەركiمبەكوۆ دۇيسەمبەك. جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ كانديداتتىعىنا الىنعاندار: قالاۋوۆا (كولحوزشى - وقۋشى اقىن), ساتىبالدين قاپان، وماروۆ سەيتجان، مەيiربەكوۆ قانابەك، قۇلباەۆ راقىمباي، ادامبەكوۆ ىقىلاس، شالاباەۆ بەلگiباي، لەكەروۆ اسقار، كالاشنيكوۆ ي.پ.، قوجاحمەتوۆا رايدا، سلانوۆ عابدول، بەكتەمىروۆا ءماريام، مالقاروۆ ومارباي، ءابدiراحمانوۆ توكەن».
تاعدىرى ءالi بەلگiسiز، قىل ۇستiندە تۇرعان «ءۇش بايتەرەكتi»، قولتىعىنان دەمەپ، جۇگi اۋعان ادەبيەتتiڭ كوشiن تۇزەۋ، مiنە، وسىلارعا سەنiپ تاپسىرىلدى. ولاردىڭ دەنi كوركەم ءسوز ونەرiنiڭ تۋىن تiك ۇستاپ، كەلەر كۇنگە امان-ەسەن اماناتتادى. بiرازى وتان ءۇشiن جانىن پيدا ەتتi. Iشiنارا تاعدىردىڭ سەرگەلدەڭiنە تۇسكەندەرi دە بار. ويتكەنi ناۋقان ءالi باسىلماپ ەدi. سولاردىڭ اراسىندا: Iلياستى، ال 1937 جىلى 30 جەلتوقساندا ماعجاندى ۇستاتقان، Iلياس اقىن تۇرمەدە جاتىپ:
جاقسىلارعا جاناسىپ،
ءجۇز قۇبىلىپ كۇنiنە،
جەتەرسiڭ ءالi سەن اقساق،
تالايلاردىڭ تۇبiنە.
مەن كەلەرمiن ورالىپ،
كۇندەردiڭ بiر كۇنiندە
سەن ولەرسiڭ جۇزقارا،
قور بولىپ ءتۇپتiڭ تۇبiندە، -
دەگەن ءسوز تاسىعىش جانسىزدار دا ءجۇردi.
1938 جىلى قاڭتاردا كب(ب)II ورتالىق كوميتەتiنiڭ پلەنۋمى «پارتيا ۇيىمىنىڭ كوممۋنيستەردi پارتيادان شىعارۋداعى قاتەلiكتەرi, كب(ب)II-دەن شىعارىلعانداردىڭ شاعىمدارىنا فورمالدi-بيۋروكراتتىق كوزقاراس تۋرالى جانە بۇل كەمشiلiكتەردi جويۋ جونiندەگi شارالار تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. ەجوۆتىڭ iس-ارەكەتi, قىلمىسى اشكەرەلەندi. ونىڭ ءوزi حالىق جاۋى رەتiندە ۇستالدى. ورنىنا بەريا كەلدi. اقيقات ۇستەمدiك الاتىنداي كورiنگەنiمەن، قاتەرلi قۇيىن مۇلدەم باسقا بۇيiردەن كەپ كيلiكتi. ەندi, «سول قاتەلiككە جول بەرگەندەردiڭ» باسىنا بۇلت ءۇيiرiلدi. بۇل - ەكiنشi سوققى ەدi. ءۇشiنشi, ەڭ شەشۋشi سوققى - 1938 جىلى ناۋرىزدا «سسر وداعىنىڭ پروكۋراتۋراسىنىڭ» بۋحارين باستاعان «وڭشىل-تروتسكيشiل بلوگى تۋرالى» شىعارعان ۇكiمi ارقىلى بەرiلدi. ءار تولقىننىڭ ءوز قۇرباندارى بولدى. ولاردى تۋعىزعان قۇپيا دا قاتال كۇشتiڭ شىعۋ تەگiن، سەبەپ-سالدارىن اشىپ بەرۋ - تاريحشىلاردىڭ ەنشiسiنە تيەسiلi. مۇمكiن پارىزى دا بولۋى.
وقىستان سوققان قارا دۇلەي جازۋشىلاردىڭ دا باسىنا وسال اڭگiر تاياق ويناتقان جوق. توعىز اي بويى زiركiلدەپ، زىقىلارىن دا شىعاردى. كۇيiنiشى - ەڭ اياۋلى بايتەرەكتەردi وتاپ اكەتكەنi. از عانا جۇبانىش - بۇگiن مەن ەرتەڭنiڭ اراسىن جالعاستىرا الاتىنداي ەكi-ءۇش تۇلعانى ارت جاعىندا قالدىرعانى.
سول دا ۇلكەن مەدەت. ولارعا دا زار بولىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكiن ەدi. ەندi, ونى قايتا قوزعاپ جاتۋدىڭ ءوزi دە ارتىق.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
