حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل

كەزدەيسوقتىقتى قويسايشى؟! كەيدە ونىڭ ۇلكەن ءىستىڭ باس­تالۋىنا تۇرتكى بولاتىنى بار. بۇدان ءدال قىرىق ءۇش جىل بۇرىن ميالى سەلوسىنداعى سارمان عاپۋريننىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە جەكە-دارا ءىلۋلى تۇرعان كەسكىندەمە سۋرەت مەنىڭ نازارىمدى وزىنە ەرەكشە اۋداردى. قارتتىڭ وزىنەن سۇراۋعا رەتى كەلمەدى دە، بالالارىنان سىر تارتىپ كورىپ ەدىم، ولار:
- پاپامنىڭ ناعاشىسى، ءبىر اتاقتى ادام... - دەگەننەن بوتەن تۇجىرىمدى ەشتەڭە ايتا المادى.
شىنىندا دا سۋرەت كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەندەرىمىزدەن وزگەشەلەۋ ەدى. ۇستىنە قارا كوستيۋم، اق كويلەك كيگەن. كويلەكتىڭ جاعاسى دوعا ءتارىزدى يىلگەن. وعان جىڭىشكە قارا گالستۋك بايلاعان. كوزىندە چەحوۆتىڭ كوزىلدىرىگىندەي كىشكەنە كوزىلدىرىك. شاشىن قىسقالاۋ ەتىپ قيعان، ات جاقتى، قارا تورى، توقتاسىپ قالعان شاعى. «ءداۋ دە بولسا ەرتەرەكتە تۇسىرىلگەن سۋرەت، سوندا كىم بولدى ەكەن ءوزى...» بىلگەنشە ىنتىقپىن.
اقىرى، ەكىنشى كەلگەنىمدە انىقتادىم-اۋ. ءتىلىن تاپپاساڭ قاپەلىمدە شەشىلىپ سويلەي قويمايتىن سارمان قارت سۋرەتتەگى كىسىنىڭ كىم ەكەنىن سۇراعانىمدا «ايتايىن با، جوق پا» دەگەندەي ءبىراز ۋاقىت ماعان تەسىلە قاراپ، وتىرىپ قالدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل

كەزدەيسوقتىقتى قويسايشى؟! كەيدە ونىڭ ۇلكەن ءىستىڭ باس­تالۋىنا تۇرتكى بولاتىنى بار. بۇدان ءدال قىرىق ءۇش جىل بۇرىن ميالى سەلوسىنداعى سارمان عاپۋريننىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە جەكە-دارا ءىلۋلى تۇرعان كەسكىندەمە سۋرەت مەنىڭ نازارىمدى وزىنە ەرەكشە اۋداردى. قارتتىڭ وزىنەن سۇراۋعا رەتى كەلمەدى دە، بالالارىنان سىر تارتىپ كورىپ ەدىم، ولار:
- پاپامنىڭ ناعاشىسى، ءبىر اتاقتى ادام... - دەگەننەن بوتەن تۇجىرىمدى ەشتەڭە ايتا المادى.
شىنىندا دا سۋرەت كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەندەرىمىزدەن وزگەشەلەۋ ەدى. ۇستىنە قارا كوستيۋم، اق كويلەك كيگەن. كويلەكتىڭ جاعاسى دوعا ءتارىزدى يىلگەن. وعان جىڭىشكە قارا گالستۋك بايلاعان. كوزىندە چەحوۆتىڭ كوزىلدىرىگىندەي كىشكەنە كوزىلدىرىك. شاشىن قىسقالاۋ ەتىپ قيعان، ات جاقتى، قارا تورى، توقتاسىپ قالعان شاعى. «ءداۋ دە بولسا ەرتەرەكتە تۇسىرىلگەن سۋرەت، سوندا كىم بولدى ەكەن ءوزى...» بىلگەنشە ىنتىقپىن.
اقىرى، ەكىنشى كەلگەنىمدە انىقتادىم-اۋ. ءتىلىن تاپپاساڭ قاپەلىمدە شەشىلىپ سويلەي قويمايتىن سارمان قارت سۋرەتتەگى كىسىنىڭ كىم ەكەنىن سۇراعانىمدا «ايتايىن با، جوق پا» دەگەندەي ءبىراز ۋاقىت ماعان تەسىلە قاراپ، وتىرىپ قالدى.

- ا، - ا، ول ما؟ - دەپ ىڭىرانا كىدىردى دە، سالدەن كەيىن كوزىنە كۇلكى ءۇيىردى، - ول دەگەن... ول - حالەل دوسمۇحامەدوۆ. مەنىڭ ناعاشىم... - باسىن كوتەرىپ، جانارىن قابىرعاداعى سۋرەتكە قادادى. - اتاق-ءجونىن ەستىپ پە ەدىڭ؟..
- حالەل!.. دوسمۇحامەدوۆ وسى كىسى مە؟ - دەدىم جۇلىپ العانداي. سۋرەتكە ءبىر، سارمان قارتقا ءبىر جالتاق-جۇلتاق قاراپ ابدىرادىم دا قالدىم.
- ءيا، حالەلدىڭ اتىنان حابارىڭ بار جىگىت بولدىڭ عوي ءوزىڭ. سولاي... - دەپ قالىڭ قاباعىن قارس ءتۇيىپ الدى دا تەرىس اينالىپ كەتتى. قارتتىڭ بۇدان ءارى ول تۋرالى ايتا قويۋى قيىن ەكەنى ىڭعايىنان بەلگىلى بولدى. ەندى اۋرەلەۋدىڭ ءجونى بولا قويار ما ەكەن؟
حالەل!.. بۇل ەسىمدى جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەنىمىزدە تالاي ەستىگەنىمىز بار. جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ باتىس قازاقستانداعى تۇتاس ءبىر كەزەڭىنىڭ وقيعالارىنا ارنالعان «اق جايىق» تريلوگياسىندا دا ول تۋرالى ءبىرشاما قامتىلعان. بىراق كىلەڭ پيعىلى تەرىس دەلىنگەن ادامدار قاتارىندا اتالاتىن. مەنىڭ حالەل دوسمۇحامەدۇلى حاقىندا كىتاپتار ارقىلى، وقىتۋشىلارىم ارقىلى قالىپتاسىپ قالعان سول قاساڭ كوزقاراسىمدى ەلگە - تايسويعان وڭىرىنە كەلگەننەن كەيىن كونەكوز، كارىقۇلاق قاريالاردىڭ ول ادامعا بايلانىستى سۇيسىنە ايتقان اڭگىمەلەرى بىرقىدىرۋ جىبىتكەندەي بولعان ەدى.
ءبىر عاسىر جانە تاعى ءبىر سەگىز جىل عۇمىر سۇرگەن بالابەيىتتىك شەجىرە جالەكە زۇلحانۇلى، توقسان جاستان ەڭكەيمەي اسقان ميالىلىق مۇقانبەت قوجاقمەتۇلى، حالىق اراسىنداعى ەسكىلىكتى اڭگىمەلەردى، جىر-داستانداردى باستان-اياق جاتقا سوعاتىن قاراباۋلىق شىڭعىس كوجەكۇلى جانە باسقالاردان حالەلدىڭ ەلگە جاساعان جاقسىلىقتارى تۋرالى، ونىڭ بىلىمدارلىعى، كىسىلىك، كىشىلىك قاسيەتتەرى جايلى ەستىپ، بىلگەندەرىم اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىنداۋىما كومەكتەسكەندەي اسەر قالدىرعان. ەندى، مىنە، سۋرەتتەن بولسا دا بەينەسىن كورىپ، كوز سۋارىپ وتىرمىن. سوندا سان قيلى پىكىرلەرگە جەلى بولىپ تارتىلعان، وسكەن ورتاسىنا، ەل-جۇرتىنا قادىرلى بولعان حالەل دوسمۇحامەدۇلى كىم ەدى؟ وتكەن جولى، وتانىنا، قازاعىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى قانداي؟
تايسويعان-بۇيرەك وڭىرىندە التى الاشتى بولماعانمەن، ايماعىنداعىلاردى تەگىس اۋزىنا قاراتقان بيلەر، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اقىندار از بولماعان. حالەلدىڭ ءوزىن ساناماعاندا بەسىنشى اتاسى الدار ەرنازارۇلى قارا قىلدى قاق جاراتىن، ادىلدىكپەن اتى شىققان بي بولۋلى. ودان كەيىنگىلەر دە وسال ەمەس ءتارىزدى. ونى ءزىمبىل اقىننان قالعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى دالەلدەي تۇسەدى:
ارعى ءبىر اتام باي بايناق،
مىڭعىرعان جىلقى ايداعان.
بەرگى ءبىر اتام بي ماشاق،
بۇلبۇلداي توپتا سايراعان.
اقىننىڭ مۇنداعى بايناق دەپ وتىرعانى الدار ءبيدىڭ بالاسىنىڭ ءبىرى تىلەكەدەن تۋعان ۇل. ول 1779-1855 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. بايناقتىڭ بالاسى ماشاق تا (1835-1889 جج.) توڭىرەگىنە تىرەۋ، جارلىعا سۇيەۋ بولعان ايتۋلى بي دەسەدى. ولاردان وربىگەن بالالار داۋلەتۇمبەت، ىزماعانبەت، دوسمۇحامەدتەر دە وقىعان، توقىعان، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار بولعان. دوسمۇحامەد 1850 جىلى تۋعان. ول وتىز ءۇش جاسىندا، ياعني 1883 جىلعى ءساۋىردىڭ 24-ىندە (قوي جىلى) زايىبى ايكەننىڭ قۇرساعىنان ىڭگالاپ شىعىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەن حالەلدى كورىپ، شىلدەحانا تويىن جاساعان. كىشكەنتايىنان زەيىندىلىگىمەن نازارعا ىلىككەن ۇلىن دوسمۇحامەد وزىنە قاراعاندا كوزى قاراقتى، ورىنبوردا وقىپ، ءبىلىم الىپ قايتقان اعاسى داۋلەتۇمبەتتىڭ ىقپالىمەن اۋىل مولداسىنان حات تانىعاننان كەيىن جەرگىلىكتى ورىس-قازاق مەكتەبىنە وقۋعا بەرەدى. بۇدان سوڭ حالەل تەكە (ورال) قالاسىنداعى رەالدىق ۋچيليششەنى ۇزدىك بىتىرەدى. سول 1903 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى اسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياعا بارىپ، قىر بالاسىنىڭ قا­بىلداۋ سىناعىنان قينالماي ءوتۋى كوپتى تاڭدانتادى، نازارلارىن وزىنە بۇرعىزادى.
حالەل اسكەري-مەديتسينالىق اكادەميانى 1909 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ شىعادى. سول جىلى دوسمۇحامەد دۇنيەدەن وزادى. اياۋلى اكەدەن ءبىرجولاتا ايىرىلۋ وعان وڭايعا سوقپايدى. بىراق تاعدىر ماڭدايعا سولاي جازعان. جۇمىستى اۋەلى پەرم گۋبەرنياسىنداعى مارسان بولىمشەسىنىڭ 2-ءشى اتقىشتار باتالونىنا كىشى دارىگەر بولۋدان باستاپ، كەيىن ورال كازاك-ورىستارى بولىمشەسىنە اۋىسادى. ال 1913 جىلدان باستاپ تەمىر ۋەزىندە بولىمشەلىك دارىگەر بولادى.
حالەل قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىگىن، دەربەستىگىن اڭساعان. وسى ماقساتپەن قازاقتىڭ زيالىلارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ جانە تاعى باسقالارمەن بىرگە 1917 جىلعى جەلتوقساننىڭ 5-13-ءى ارالىعىندا وتكەن جالپى قازاق-قىرعىز قۇرىلتاي سەزىندە جاريالانعان قازاق-قىرعىز ولكەلىك اۆتونومياسىنىڭ - «الاشوردا» وكىمەتىنىڭ تۋىن كوتەرىسەدى. وكىنىشكە وراي، وسىناۋ سىناپشا قۇيقىلجىعان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ولار اۋىزبىرلىك تانىتۋ ورنىنا ۇشكە ءبولىنىپ، بىتىراي جىكتەلەدى. سايىپ كەلگەندە، تۇپكى كوزدەگەن ماقسات-مۇددەلەرىنە جەتۋگە وسى قوجىراۋشىلىق تىكەلەي سەبەپكەر بولادى.
حالەل 1921 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكالىق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالادى. سونداي-اق مەملەكەتتىك باسپانىڭ عىلىمي-رەداكتورلىق بولىمىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. كەيىن قازاق اسسر باسپا ءىسى جانە عىلىمي مەكەمەلەردىڭ مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولادى. وسى جىلدارى دارىندى عالىم، ۇلاعاتتى ۇستاز قازاقستان ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى، حالىق كوميسسارياتىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ القاسىنىڭ مۇشەسى جانە ەمدەۋ-سانيتارلىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ورتا ازيا مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ القا مۇشەسى ءتارىزدى بىرنەشە جاۋاپتى مىندەتتەردى قاتار موينىنا الىپ، مىگىرسىز جۇمىس ىستەگەن. «سانا» جۋرنالىنا رەداكتور بولعان. قوعامدىق، عىلىمي-اعارتۋ سالالارىنداعى سان-سالالى ەڭبەكتەرىن ەسكەرە كەلىپ، روسسيا عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ورتالىق ولكەتانۋ بيۋروسى ونى مۇشە-كوررەسپوندەنتتىككە ءبىراۋىزدان سايلايدى. سول كەزدىڭ دەڭگەيىنەن قاراعاندا بۇل قازاق عالىمىن شىنداپ تانىعاندىق، ەڭبەگىنە كورسەتىلگەن وراسان زور قۇرمەت، بيىك باعا ەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

تاشكەنتتە بولعاندا عالىم سامارقاندتى بيلەپ تۇرعان تۇسىندا اتاقتى ءتىللى قارا مەن شير-دور مەدرەسەلەرىن سالدىرعان كىشى جۇزدەگى ءالىم-تورتقارا رۋىنان وربىگەن كەسەك تۇلعا - ءامىر ءجالاڭتوس باتىردىڭ ەرلىكتەرى، اتا-تەگى تۋرالى «سامارقاند قالاسىنداعى ءتىللى قارا مەن شير-دور مەدرەسەلەرىن سالعىزعان ءجالاڭتوس باتىر شەجىرەسى»، سونداي-اق «بۇقاراداعى كوگىلتاس مەدرەسەسىنىڭ قالاي سالىنعاندىعى تۋرالى اڭىز» اتتى ەتنوگرافيالىق وچەركتەر جازۋى شىعارماشىلىق قايسارلىق، باتىلدىق، ىزدەنگىشتىك قاسيەتتەرىنىڭ تاعى ءبىر شىنايى كورىنىستەرى دەمەسكە بولمايدى.
ءسوز جوق، حالەلدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك، ازاماتتىق ءورىسىن تانىتاتىن باستى قىرلارىنىڭ ساپىنا قازاق حالقىنىڭ بۇرىن-سوڭدى باسپا جۇزىندە جاريالانباعان جىر-داستاندارىن، ولەڭدەرىن، شەشەندىك سوزدەرىن جيناپ، حالقىنا ۇسىنۋىن، قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ جونىندەگى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن الدىمەن قوسۋعا ابدەن بولادى. ول اباي شىعارمالارىنا، «سۇلتان كەنەسارى قاسىموۆتىڭ تاريحىنا قوسىمشا ماتەريال» كىتاپشاسىنا، «قىز جىبەك»، «كەنەسارى-ناۋرىزباي» اتتى جىر كىتاپتارعا رەداكتورلىق ەتەدى. ماحامبەتتىڭ الماس قىلىشتاي وتكىر ولەڭدەرىن تىرنەكتەپ تەرىپ، قۋاتتى ءنارىن ءارى بوياۋىن جوعالتپاستان بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزدى. اقىن مۇرات موڭكەۇلىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى ولمەس جىرلارىن «مۇرات اقىننىڭ سوزدەرى» (1924ج.) دەگەن اتپەن كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردى.
يساتاي-ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى جايلى دەرەكتەردى، ولەڭ-جىرلاردى حالىق اراسىنداعى شەجىرە قارتتاردىڭ، اقىنداردىڭ اۋىزدارىنان جازىپ الىپ، وعان عىلىمي تۇجىرىمدار ايتقان ىلكى قازاق عالىمى دا وسى حالەل بولۋلى. ول ءوزىنىڭ جازعى دەمالىسىن گۋرەۆ، ورال، ماڭعىستاۋ ايماقتارىنداعى حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، شەجىرە جيناستىرۋعا ارنايدى. بىردە تايسويعان قۇمىن قاق ءبولىپ اعىپ جاتقان كۇرە تامىر - جارىپشىققان وزەنىنىڭ بويىنا، بىردە ءوزى سالدىرعان الاش­وردا ستاۆكاسىنا تاقاۋ سەيتىمبەت اشىعىنا التى قانات كيىز ءۇي تىككىزىپ، اقىن ىعىلمان شورەكۇلىن قاسىنا الىپ، وعان يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى تۋرالى مول ماعلۇمات بەرەدى جانە وسى تاريحي وقيعانى باتىرلار جىرلارى ۇلگىسىمەن شىنايى شىندىققا نەگىزدەپ، اسىقپاي ولەڭ جولدارىنا تۇسىرۋگە كەڭەس ايتادى. اقىندى ەكى ايداي ۋاقىت نارىن، جايىق وڭىرلەرىندەگى كوتەرىلىس بولعان تاريحي جەرلەردى كوزبەن كورىپ، ارالاۋعا، باتىرلاردىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋگە، ولاردىڭ سوزدەرىن تىڭداپ قايتۋعا جىبەرەدى. ءوزى دە ەسكىشە ساۋاتتى، يساتاي-ماحامبەت سىندى باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى حاقىندا سول ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تاريحىن تۇزۋگە حاتشى رەتىندە اتسالىسقان اكەسى شورەكتىڭ اۋزىنان ەستىپ، جازبالارىمەن تانىسىپ، بۇرىن دا قانىق بىلەتىن ىعىلماننىڭ ناق ءپىسۋى جەتىپ شابىتتانعان شاعىندا - كەلەسى ءبىر جازعا سالىم تاعى كەلىپ، كيىز ۇيلەر تىكتىرەدى. سونىڭ بىرىندە اقىنعا جىر توكتىرەدى. كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ءۇيدىڭ ىشىندە ونىڭ اۋزىنان شىققان ءار شۋماقتى كەزەكتەسىپ جازىپ وتىراتىن قاعازدار مەن قالامدارىن سايلاعان بەس ادام قاتار وتىرادى ەكەن. ىعىلمان ءبىر ايتقاندا كوپكە دەيىن توقتامايتىن، كەۋدەسىنەن جىر نوسەرى لەكىلدەپ قۇيىلاتىن سۋىرىپسالما، اقپا اقىن بولعان. ابدەن ايتىلىپ بولعان سوڭ ءبارىن جيناستىرىپ، رەتكە كەلتىرەدى. حالەل پىكىرىن، ەسكەرتپەلەرىن ايتىپ، داستاننىڭ كەيبىر تۇستارىن قايتا جىرلاۋعا كەڭەس بەرىپ وتىرعان. ىعىلمان بىلگىر عۇلامانىڭ ۇسىنىستارىن بايىپتى ەسكەرە بىلگەن. مۇنداي بىرلەسكەن جۇمىس «يساتاي-ماحامبەت» اتتى تاريحي دا، ادەبي جاعىنان قۇندى داستاننىڭ، كوركەمدىك دارەجەسى جوعارى قىزىقتى شىعارمانىڭ تۋىنا جول اشقان. 1925 جىلى باسپادان شىققان بۇل داستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءبىر مىسقال دا جويعان جوق جانە بولاشاقتا دا جويمايتىنىنا كەپىلدىك بەرۋگە بولادى. باتىس قازاقستانداعى اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن «الامان» دەگەن جيناققا (1926 ج. تاشكەنت) توپتاستىرادى. وسىلاردىڭ بارىنە دەرلىك حالەلدىڭ ءوزى العىسوز، تۇسىنىكتەر جازىپ، عىلىمي باعدارلار بەرگەن. فولكلورتانۋ سالاسىندا دا بىرقاتار ەڭبەكتەرى بار. سونىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك تۇراتىنى - «قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى» دەگەن وچەركى.

حالەلدىڭ ايرىقشا ءبىر كورەگەندىگى، الداعىنى الىستان بولجايتىندىعى قازاقتىڭ تىلىنە بايلانىستى جازىلعان ەڭبەكتەرىنەن ايقىن بايقالادى. 1923 جىلعى «شولپان» جۋرنالىنىڭ 7-ءشى سانىندا جارىق كورگەن «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» اتتى ماقالاسىندا قازاقتىڭ ادەبي، تىلدىك جاعىنان ماڭىزىن كەمىتپەگەن كونە جادىگەرىنەن حاباردار ەتسە، ال «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا شىققان «شەتەلدىك سوزدەر تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ قازاق ورفوگرافياسى مەن تەرمينولوگياسى تۋرالى كىتابىنا سىن جازا وتىرىپ، ءتىل كەلەشەگى جايلى باتىل تۇجىرىمدار ايتادى. كەيىن مۇنى دامىتىپ، كەڭەيتىپ جازىپ «قازاق-قىرعىز تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭى» دەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەككە اينالدىرادى. وعان ءوزىنىڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆ تۋرالى «فەنومەن» دەگەن ەسسەسىندە اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ «بۇل قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسياسى ياكي نەگىزگى زاڭى تۋرالى زەرتتەۋ» دەپ اسا جوعارى باعا بەرگەن. بۇل كىتابىندا حالەل وزگە تىلدەردەن ەنگەن تەرميندەردى پايدالانۋعا مىقتاپ ساق بولۋ كەرەكتىگىن، ونىڭ قازاقتىڭ دىبىس ۇندەستىگىن (سينگارمونيزم زاڭى) بۇزاتىندىعىن، سوندىقتان تەرميندەردى تىلىمىزگە ەنگىزگەندە ەلەپ-ەكشەپ، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرىپ، قازاقشا بالاماسىن تاۋىپ قولدانۋ قاجەتتىگىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەسكەرتىپ باقتى. اتتەڭ كورەگەن عالىمنىڭ سول ءبىر جان داۋىسى شىعا ەسكەرتكەندەرىن ەلەگەندەر ىلۋدە بىرەۋ بولعان ەدى. قايتا ونى كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە تاسا ەتىپ، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحتىڭ اقتاڭداقتارىنىڭ قالتارىستاعى قوقىسىنا تاستاپ، جوق ەتۋگە تىرىستى. اقىرى نە شىقتى؟ ءتىلىمىز شۇبارلاندى. ۇلتتىق مەكتەپتەرىمىزدىڭ ءبىر بولەگىنىڭ ەسىكتەرىنە قارا قۇلىپ سالىندى. بالاباقشالارداعى تاربيەنى ورىس تىلىندە جۇرگىزۋگە كوندىكتىك. ناتيجەسىندە انا ءتىلىن بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەردىڭ كوبەيۋى ەتەك الدى ەمەس پە؟! قۇداي بەرىپ، بۇل پالەدەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى عانا قۇتقارىپ، ەڭسەمىز تىكتەلىپ كەلەدى.
قازاق حالقىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن، كەڭ شەڭبەردەن كورىنىپ، ايداي الەمگە تانىلۋى ءۇشىن ونىڭ وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇراتىن ءبىلىمپاز كادرلارى بولۋى شارت ەدى. حالەل ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇزىگىن وسى ماقساتتىڭ وتەۋىنە ارنادى. تاشكەنت قالاسىندا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە، حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرىپ، ۇلكەن تاجىريبە مەكتەبىنەن وتكەن ول 1926 جىلى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازپي) شاڭىراق كوتەرۋىنە تىكەلەي باسشىلىق جاساعان ات توبەلىندەي ساناۋلى ادامداردىڭ ساپىندا بولدى. ينستيتۋتتىڭ س.اسفەندياروۆ العاشقى ديرەكتورى بولسا، ح.دوسمۇحامەدۇلى العاشقى ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى (پرورەكتورى) بولىپ تاعايىندالعان. اۋەلى حالەلگە دوتسەنت، كەيىن پروفەسسور اتاعى بەرىلەدى. ارمانىنىڭ ءبىرى قازپي-ءدى ۋنيۆەرسيتەتكە اينالدىرۋ بولعان ەدى. ونىڭ سول ارمانى جەتپىس جىلدان كەيىن جۇزەگە استى. 1927 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (قازمۋ) اشۋ ءۇشىن دايىندىق جۇرگىزىلگەندە ول وسى مىندەتتى ورىنداۋعا وراي قۇرىلعان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلەدى. 1928 جىلى قازمۋ-دىڭ اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق ءبولىمىن باسقارادى، پەدالوگيا كافەدراسىندا پروفەسسورلىق قىزمەت اتقارادى.
تۋمىسىنان حالەل جالتاقتاۋدى بىلمەگەن ادام. ول ايتار ءسات كەلىپ قالعاندا ويىن ىركىلمەي ايتىپ سالعان. بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەگەن، ءباسپاسوز بەتىندە سىناعان. جيىر­ماسىنشى جانە وتىزىنشى جىلداردىڭ توعىسىندا قازاق حالقىنا زاۋال بولىپ كەلگەن گولوششەكين ءوزىن توڭىرەكتەمەگەن قازاقتىڭ وسىنداي زيالىلارىن جاقتىرا قويعان جوق. جيىركەنە قاراپ، سوڭدارىنا شىراق الىپ ءتۇستى. ايتقان شىندىقتارىن قۇلاققا ىلمەي، اياق استى ەتتى. سولاردىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى قازاق جەرىندە «كىشى تەررور» ورناتپاقشىنىڭ تەرىس ارەكەتتەرىنە شىداي الماي قىزىنىپ، ونى «قۋ جاق» دەپ تىلدەپ، جاعىنا شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرۋگە دەيىن بارعان بىردەن-ءبىر ادام بولعان دەسەدى. اقىرىندا گولوششەكين ونى 1930 جىلى ۆورونەج قالاسىنا جەر اۋدارعىزىپ تىندى. وتباسى تۇگەلدەي قاسىندا بولعان حالەل ورىس جەرىندە ءجۇرىپ تە باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىققا مويىنسىنباي، تاعدىر تالكەگىمەن كۇرەسە ءبىلدى. ۆورونەجدە دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ الەۋمەتتىك-گيگيەنا جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدى ۇيىمداستىرۋ كافەدراسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، دارىگەر بولىپ جۇمىستار ىستەدى. سونىمەن قاتار عالىم عىلىمي-شىعارماشىلىق قىزمەتىن ودان ءارى جالعاستىرادى. بىرنەشە ەڭبەكتەر جازادى. وكىنىشكە وراي، سول قىمبات دۇنيەلەردىڭ كەيبىرەۋى ازىرگە قايدا ەكەنى بەلگىسىز، ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ، تابىلماي كەلەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ ادەبيەتتى، ونەردى يدەولوگيالىق قىسپاققا الۋ باستالعان. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى «جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ بەلگىسىز بەتتەرى» دەگەن ماقالادا (اۆتورى رافات ابدىعۇلوۆ) اتاپ كورسەتىلگەنىندەي، ءتىپتى «ليتەراتۋرنىي كازاحستان» گازەتىنىڭ 1934 جىلعى ماۋسىمنىڭ 14-ىندەگى سانىندا «فولكلور ي كلاسسوۆايا بور­با» اتتى ماقالادا «ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆتەردى فولكلوردى زەرت­تەۋدە ۇلتشىلدىق پوزيتسيا ۇستايدى» دەپ جازعىرۋعا بارعان.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

1938 جىلعى شىلدە ايىنىڭ 26-سى دوسمۇحامەد اۋلەتى ءۇشىن قاپاس تا اۋىر كۇن بولىپ تابىلادى. وسى كۇنى ءتۇن جامىلىپ كەلگەن نكۆد قىزمەتكەرلەرى حالەلدى الدى-ارتىنا قاراتپاي ۇستاپ اكەتەدى. سونىمەن قويماي ۇزاق جىلدار بويى كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ بىرقاتارىن قولتىقتارىنا قىسىپ، وزدەرىمەن بىرگە الا شىعادى دا، كەيىن قايتارماي قويادى. اياۋلىلارىنان تىرىدەي ايىرىلعان زايىبى ساعيرا، بالالارى رابيعا، ءادىلحان، ساۋلە، قاراشاش، تولە جىلاپ-سىقتاپ قالا بارادى. موسكۆادا، الماتىدا تەرگەۋ-تەكسەرۋدىڭ قاتال دا قايىرىمسىز دوزاعىنان وتكەن قايران ازامات تۇپتەپ كەلگەندە 1939 جىلعى ءساۋىردىڭ 23-ىندە اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. سول ۇكىم 1958 جىلى اقپاننىڭ 11-ىندەگى كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن بۇزىلىپ، ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ىسىندە قىلمىستىق بەلگىسى بولماۋى سەبەپتى كۇشىن جويادى جانە ول تولىق اقتالادى. وسىدان كەيىن سول جىلعى «زدراۆووحرانەنيە كازاحستانا» جۋرنالىنىڭ №10 سانىندا ول تۋرالى تۇڭعىش رەت ا.ماماەۆتىڭ «ح.د.دوسمۋحامەدوۆ - ۆراچ ي ۋچەنىي» دەگەن ماقالاسى جاريالانادى.
اينالىپ-ءۇيىرىلىپ كەلگەندە، كەشتەۋ بولسا دا ادىلدىكتىڭ تۋى جەلبىرەدى دەۋگە قاپىسىز نەگىز بار ەدى. بىراق امال نەشىك، ولاي تۇجىرىم جاساۋ ءالى ەرتەرەك ەكەن. سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ تابالدىرىعىن اتتايىن دەپ تۇرعاندا ۆ.ي.لەنين باستاعان ۇكىمەتتىڭ ءوزى كەشىرىم جاساپ، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ورتاق مۇددەسى ءۇشىن بەل جازىپ ەڭبەك ەتۋىنە مۇمكىندىك جاساسا دا، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قايتارا اقتالسا دا الاشورداشىلار قاتارىندا بولعانىنان سەكەم الىپ، ونىڭ اتىن اتاۋدان ۇركۋ ادەتى مۇلدەم تىيىلمادى. باسقا ەمەس، ناق كەڭەستىك قازاقستاننىڭ وزىندەگىلەر قورقىپ، بۇقپاقتادى. اسىلدارىن جازىقسىز جابىسقان بالە-جالادان باتىل ارشىپ الۋ ورنىنا تۇقىرتىپ، تۇنشىقتىرا بەردى. الاشورداشىلار جايلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىپ جۇرگەن ورال قالاسىندا تۇراتىن جۋرناليست، ولكەتانۋشى امانتاي بورانقۇلمەن سۇحباتتاسۋ بارىسىندا جاقىندا جەتپىسىنشى جىلدارى ءبىزدى، جۋرناليستەردى دۇرلىكتىرىپ، ۇرەيلەندىرگەن ءبىر جايتتى قايتا تاعى ەسكە تۇسىرىستىك. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جىمپيتى اۋداندىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ 1972 جىلعى جەلتوقساننىڭ 5-7-لەرىندەگى ساندارىندا الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى، ونىڭ ىشىندە جانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر تۋرالى زەينەتكەر تاريحشى حالەل داباروۆتىڭ «تۋعان جەرىمىزدىڭ تاريحىنان» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن جاريالاعانى ءۇشىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا سالاسىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ەكىنشى حاتشىسى عاينوللا اعەدىلوۆتان باستاپ، گازەت رەداكتورى ءۋالي سۇلتانوۆ، ماتەريالدى دايىنداعان جۋرناليست انۋاربەك جانىبەكوۆ جازىقتى بولىپ، قىزمەتتەرىنەن قۋىلىپ، قاتاڭ پارتيالىق جازا الىپ، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا سەرگەلدەڭگە تۇسەدى. بۇرىن بۇل تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1998 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 11-ىندەگى سانىنان گازەت ءتىلشىسى تەمىر قۇسايىن مەن ولكەتانۋشى ماقسات ءتاجىمۇراتوۆتىڭ «قۇرىش شىنىققان جەردە» دەگەن ماقالاسىنان ولاردىڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل الاشوردا ۇكىمەتى قايراتكەرلەرىن دارىپتەگەن ساياسي جاعىنان قاتە، يدەيالىق تۇرعىدان تۇرلاۋسىز ماقالانى قولجازبا كۇيىندە وقىپ، جاريالاۋعا رۇقسات بەرگەنى ءۇشىن» قۋدالانعاندىعىن وقىپ، بىلگەن ەدىم. تاعىلعان ايىپتىڭ ءتۇرىن قاراڭىز؟! سوندا حالەل مەن جانشانىڭ اقتالعاندارى قايدا؟ بۇلارعا قويىلعان باسقا كىنا قانداي؟ باقساق، ءبىر جاعىنان اقتالعانمەن، الاشورداشىلار رەتىندە ساياسي جاعىنان اقتاۋعا تولىق جاتپايتىن بولىپتى عوي. ول - ءبىر. ەكىنشى، 1984 جىلى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايلى ماقالا ەنگىزىلگەن ءا.ءالجانوۆ، ءا.شەكين، ءا.دوساحانوۆتاردىڭ «قازاقتىڭ العاشقى دارىگەرلەرى» اتتى كىتابى باسپادان شىعىپ، دۇكەن سورەلەرىنە تۇسەر-تۇسپەستە قايتادان جيناتتىرىلىپ الىنادى. سەبەبى وندا الاشورداشى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ناسيحاتتالعان. تەك سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان اۋا وركەن جايعان جاريالىلىق، دەموكراتيا عانا الاشورداشىلاردىڭ باق جۇلدىزدارىن وڭدارىنان تۋعىزا باستادى.
ءبىرتۋار تۇلعا حالەلدىڭ ەسىمىن سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىنداعى كەشەگى ءبىر امالسىز كولبيندىك جىلىمىق ورناعان كەزەڭدە بارشاعا قايتادان العاشقى بولىپ ءماشھۇر ەتكەن ستۋدەنتتەردىڭ «وركەن» اتتى گازەتى بولدى. گازەت ءوزىنىڭ 1989 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 23-ىندەگى سانىنىڭ ەكى بەتىندە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى شامشەدەن كارىموۆتىڭ «پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدوۆ» دەگەن ماقالاسىن باستى. وعان جالعاس «اراي» جۋرنالى (1990 جىلعى ناۋرىز) قالام تەربەدى. رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتى ءوزىنىڭ 1990 جىلعى №15, 16 نومەرلەرىندە قاتارىنان «حالەل دوسمۇحامەدۇلى» (اۆتورى امانقوس مەكتەپوۆ) دەگەن كولەمدى ماقالانى جاريالادى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جازۋشى مەرەكە قۇلكەنوۆتىڭ «ەسىل ەر» اتتى وچەركى (1990 جىلعى تامىزدىڭ 24-ءى) جارىق كوردى. بۇدان وزگە «جالىن»، «پاراسات»، «دەنساۋلىق» جانە ت.ب. گازەت-جۋرنالداردا حالەل جايلى دەرەكتەر، سۋرەتتەر از بولعان جوق. ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ قامى ءۇشىن شىبىن جانىن زۇلمات زاماننىڭ تاباسىندا اياۋسىز شىجعىرىپ، قۇربان بولعان ءبىرتۋار تۇلعانى حالقىنا قايتا تابىستىرۋ باستالدى. ايتسە دە، بۇل قادام العاشقىدا ونىڭ تۇرعىلاستارى ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارعا جاسالىپ جاتقان قۇرمەتتەر ورەسىنەن قاراعاندا الدەقايدا كەم، بەينەلەپ ايتساق، تاسباقانىڭ جۇرىسىنە عانا تەڭ ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جى­لىنداعى كۇزدىڭ قىسقا ۇلاسار تۇسىندا جازۋشى مەرەكە قۇلكەنوۆ ەكەۋمىز قىزىلقوعا اۋدانىندا بولىپ، حالەلگە بايلانىستى ەل اراسىنداعى اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇردىك. وسى ساپاردا ونىڭ جيەنى قابدول نۇرماشەۆ پەن تۋىسى تۇرعانعالي مىرزاعاليەۆتىڭ، فەرما مامانى جالعاس تاپاەۆتىڭ كومەگىمەن تايسويعان قۇمىنىڭ ىشىندەگى «حالەل ستاۆكاسى» (شتاب ماعىناسىندا - ت.ج.) دەگەن جەردى، دوسمۇحامەد اۋلەتىنىڭ جازعى، قىسقى قونىستارىن ىزدەپ تاۋىپ، ارالادىق. سورقۋىستاعى حالەلدىڭ اتا-باباسى مەن اتاقتى اقىن ىعىلمان شورەكۇلىنىڭ مۇردەلەرى جاتقان قاۋىمعا بارىپ، باتا ەتتىك. ءبىر قىزىعى، باياعىدان «حالەل ستاۆكاسى» دەپ جۇرگەن مەكەنجاي مۇقىر سەلوسىندا تۇراتىن زەينەتكەر دارىگەر، بالا كۇنىندە حالەلدەن ەم العان ادام مۇقامبەتجان زۇلقانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مەكتەپ جانە وباعا قارسى كۇرەس كوميسسياسىنىڭ ورتالىعى بولىپتى. ح.دوسمۇحامەدۇلى قامقور قاناتىنىڭ استىنا العان وسى مەكتەپتە مۇقامبەتجان اعامىزدىڭ ءوزى وقىپ، باستاۋىش ءبىلىم العان، مۇعالىمى كورگەن باقتىعاليەۆ بولعانىن، مەكتەپتە كىمدەر وقىعانىنا دەيىن سايراپ ايتىپ وتىر.
بىلە-بىلگەنگە قيسىنى مەن قيسىعى دا، اسىلى مەن جاسىعى دا قاتار وربىگەن قيلى ءبىر داۋىردە حالەل دوسمۇحامەدۇلى سىندى ەل ارداعىن كوزىمەن كورگەن، ءسوزىن تىڭداعان كىسىلەردىڭ كوبى زيالى ازامات، دارا دا دانا تۇلعا جايلى اقتارار سىرلارىن ىشتەرىنە بۇگىپ، كەتە باردى. سولاقاي ساياساتتىڭ سىنىنان امان ءوتىپ، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭىنە دەيىن جەتكەندەرى بىرەن-ساران عانا بولدى. زامان اعىمىنا ىلەسىپ، بۇيدالاپ جەتەكتەگەنىنە كوندىككەن كەيىنگى ۇرپاق - ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى جوعالتقانىمىز ءوز الدىنا، ەندى بارعا شۇكىرشىلىك ەتىپ ورتامىزدا جۇرگەندەردىڭ كوكەيلەرىندە جاتتاعاندارىن قاعىس جىبەرمەي قاعازعا ءتۇسىرۋدى ءوزىمىزدىڭ پارىزىمىز سانادىق. كۇمان جوق، سولاي بولدى دا.
سول ماقساتپەن جيىرماسىنشى عاسىر­دىڭ اياعىندا كونەدەن قالعان كوز شوقان مىرزاعاليۇلى قارجاۋوۆ اقساقالعا ەكى-ءۇش دۇركىن جولىعىپ، تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ول دا قىزىلقوعا وڭىرىندە، تايسويعاندا تۋىپ-وسكەن، وقىعانى، توقىعانى مول بىلىكتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ورال مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا پرورەكتور، اتىراۋ پەدۋچيليششەسىندە ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارعان، ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە بەلسەنە ارالاسقان ابىروي يەسى. وعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن جاستار تالىمگەرى» قۇرمەتتى اتاعى بەرىلگەن. حالەلدى اتىراۋ ايماعىندا بىردەن-ءبىر جاقسى بىلگەن كىسى. ەكەۋى ءبىر اۋىلدىڭ تۇلەكتەرى، تايسويعاننىڭ ءتول پەرزەنتتەرى. اتىراۋ قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى قارجاۋوۆ شوقان اقساقال ۇستاز-عالىمنىڭ الدىنان ءدارىس العان، قامقور الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنگەن. دەمەك، ول حالەل دوسمۇحامەدۇلى جايلى، وسكەن ورتاسى جايلى، تۋعان جەرى تايسويعان جايلى ارىدەن بەرمەن قاراي سۋىرتپاقتايتىن ەستەلىكتەر ايتىپ، وي بولىسۋگە ابدەن قۇقىلى. سول سەبەپتى دە، شوقان مىرزاعاليۇلىمەن اڭگىمەنىڭ تايسويعانعا قاتىستى، ول وڭىردەگى جۇرگىزگەن قىزمەتتەرىنە بايلانىستى جەرلەرىن، سونداي-اق عۇمىرناماسىنا وراي ايتىلعان تىڭ پىكىرلەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىق. ءساتى ءتۇسىپ سۇحباتىمىز وبلىستىق «اتىراۋ» گازەتىندە جانە «التى الاشتىڭ ماقتانىشى» اتتى كىتاپتا جارىق كوردى. ماڭعىستاۋلىق اتاقتى عالىم ومىرزاق وزعانباي سول سۇحباتتىڭ ءبىراز بولىگىن ءوزىنىڭ «جارىعى وشپەيتىن جۇلدىز» اتتى كىتابىندا دايەكسوز رەتىندە پايدالاندى.
اسىقپاي تەرە بەرسەڭ، ەل اراسىندا اقيىق ازامات جايلى شەرتىلەر مۇنداي سىرلار بىرەن-ساران عانا ەمەس ەكەندىگى ايقىندالدى. قايدا بارساڭ دا، ح.دوسمۇحامەدۇلىن ءسوز ەتە باستاساڭ بولدى، ونىڭ ەسىمىنىڭ ءوز مانىندە ارداقتالماي، دارىپتەلمەي كەلە جاتقانىن الدىڭا كولدەنەڭ تارتۋشىلار از بولمادى. شىندىعىندا دا، بۇكىل قازاق ولكەسى ءۇشىن، تۋعان جەرى ءۇشىن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە قاۋىپ-قاتەرگە باسىن تىگىپ، ءدال وسىنداي ادالدىقپەن ەڭبەك ەتكەن ادامدار حالقىمىزدا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. ولار قالاي ارداقتاۋعا دا لايىق. وسىنى ءدوپ باسىپ ۇعىندى ما، وتكەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەلگەن قوي جىلى وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامى حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى سىيلىق تاعايىنداپ، ۇلكەن ىزگىلىكتى ءىس باس­تادى. سىيلىقتىڭ العاشقى يەگەرلەرى اتىراۋ پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ح.دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت) قازاق ءتىلى كافەدراسىنىڭ سول كەزدەگى مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور قۇسەكەن شاۋكەنوۆ پەن قىزىلقوعا اۋداندىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى تولەپ تىلەگەنوۆ بولدى. وكىنىشتىسى سول، سىيلىق وسىدان ەشكىمگە بەرىلمەي، كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. وعان جالعاس قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ويىل اۋىلدىق وكرۋگىندەگى ەڭبەك ۇجىمدارى وكىلدەرىنىڭ جينالىسىندا «قىزىل تۋ» كەڭشارىنا حالەل دوسمۇحامەدۇلى ەسىمىن بەرۋگە ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلداندى. كەيىن بۇل شەشىم ماقۇلدانىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كابينەتى ارنايى قاۋلى قابىلدادى. كەڭشار اسىل تۇقىمدى قاراكول قوي زاۋىتىنا اينالدىرىلدى. نە پايدا، ءبىرشاما جىل وتپەي جاتىپ زاۋىتتىڭ شارۋاسى قوجىراپ، ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى دا، ىزىندەگى قالعان-قۇتقان مالىمەن «جاسقايرات» جشس-ى بولىپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ءوز تۋعان جەرىندەگى اتاعى اقىر سوڭىندا دالادا قالدى. قازىر ونداعى اۋىل دا «جاسقايرات» اتىندا. نەندەي ءمانى بار اتاۋ؟ قايداعى «جاسقايرات»؟ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ باستاپقى تۇسىندا «جاسقايرات» ۇجىمشارى (كولحوز) بولعانى راس. بىراق ول وسى اۋىل ىزىندە ەمەس، باسقا جەردە. دەمەك، بۇل اۋىلعا حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ اتىن بەرۋ وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇر ەمەس پە؟! قوي جىلى تاعى ەكى تارتۋ جاسالدى. ولار استانادا «انا ءتىلى» باسپاسىنان عالىم-ادەبيەتشىنىڭ ون بەس باسپا تاباقتان تۇراتىن «الامان» اتتى جيناعىنىڭ، «ولكە» باسپا ورتالىعىنان كەزىندە حالەل قۇراستىرىپ، العىسوز جازىپ، تۇسىنىك بەرگەن «يساتاي-ماحامبەت» كىتابىنىڭ جارىق كورۋى ەدى. ودان كەيىن الماتىداعى «انا ءتىلى» باسپاسىنان وتىز ءبىر باسپا تاباقتاي كولەممەن تاڭدامالىسى شىقتى. اتىراۋ پەداگوگيكا ينستيتۋتى (قازىر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت) حالەل دوسمۇحامەدۇلى ەسىمىمەن اتالدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتىنىڭ الدىنا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ميالى كەنتىندەگى ن.ك.كرۋپسكايا اتىنداعى ورتا مەكتەپكە، جاسقايراتتاعى، سۋ تاسقىنى بۇلىنشىلىگىنەن كەيىن پايدا بولعان جاڭا ميالىداعى، اتىراۋ قالاسىنداعى كوشەلەرگە حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. سايىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى جاقسىلىققا بەتبۇرىستىڭ نىشانى.
دەگەنمەن، اۋىلدىق جەرلەردە بولعان­دارىمىزدا، سونداي-اق جول ساپارلارى ۇستىندە اڭعارعانىمىز جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى اقتاڭداققا اينالدىرىپ، حالقىنان قاقاس ۇستالىپ كەلگەن ەسىم تۋرالى، ونىڭ سان قىرلى ەڭبەكتەرى تۋرالى اتىراۋلىقتار ءالى دە بولسا جەتە بىلمەيدى ەكەن. سول سەبەپتى دە، حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر دارا تۇلعاسىن ەلىنە ودان ءارى كەڭىرەك تانىس­تىرا ءتۇسۋ ماقساتىمەن قولىما تاعى قالام الۋدى پارىز سانادىم. ارينە، باستاپقى كەزدە اتىراۋدا وتىرىپ، الماتىداعى، باسقا دا قالالارداعى مۇراعاتتارعا جەتۋ، قىزدارى رابيعا، قاراشاش (عىلىم كانديداتى) اپايلارمەن سويلەسۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. سوندىقتان ونىڭ كىتاپتارىنا، گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان باسقا دا ەڭبەكتەرىنە، عالىمداردىڭ، جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ ءار تۇستا كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە سۇيەنۋىمە، ەڭ باستىسى، ۇزاق جىلدار بويى ەل ىشىندەگى قازىنا كوزى - قارتتاردىڭ اۋىزدارىنان جيناپ، جازىپ العاندارىما، ەستىپ بىلگەندەردى تۇسىرگەن قويىن كىتاپشالارىما جۇگىنۋىمە تۋرا كەلدى. كەيىنىرەكتە عىلىم كانديداتى قاراشاش حالەلقىزىمەن، تۋعان جيەنى (رابيعانىڭ قىزى), قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءمينيسترى بولعان، ەكى رەت رەسپۋبليكا پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان دينا ابدىراحيموۆامەن سۇحباتتاسىپ، حالاعاڭنىڭ ۇلى ءادىلحاننىڭ بالاسى ماراتپەن اڭگىمەلەسىپ، ورىنبور، ورال جانە وزگە دە وڭىرلەردەگى ۇرپاقتارىمەن، تۋما-تۋىستارىمەن كەڭىرەك تانىسىپ، كوپتەگەن ماعلۇماتتار الدىم.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلقى جىلى «اتىراۋ» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا استانادان كەلگەن التى اكادەميكپەن كەزدەسۋ وتكىزىلگەن ەدى. سوندا اتاقتى عالىمدار ماناش قوزىباەۆ پەن سەرىك قيراباەۆ پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدۇلى جاراتىلىستانۋ، ءتىل جانە باسقا دا عىلىم سالالارى بويىنشا كوپ ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعانىن، ولاردىڭ زەرتتەلىپ، جارىق كورەتىنىن، تاماشا عالىم ەكەندىگىن، الدا لايىقتى باعا الاتىنىن ايتقان بولاتىن. ءىرى ادامدار قاشان دا ءىرى سويلەيدى. ايتقاندارى بىرتە-بىرتە اقيقاتقا اينالىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. لايىم سولاي بولعاي. ويتكەنى بارشا قازاقتىڭ ورتاق ۇلىنا اينالعان حالەل عوي ول! بۇكىل ەل وزدەرىنە ۇلگى تۇتقان دارا دانا. ءبىر قىزىقتى دا ايتا كەتەيىن، اتىراۋ قالاسىندا تۇراتىن ابىز اقساقال پارۋح ماردانوۆ كەلتىرگەن مىنا ءبىر دەرەككە سۇيسىنبەي قالا المايسىڭ. پارۋح ناجىمەدەنۇلى وزىنە ۇستازدىق ەتكەن اقسانىم قۇتتىباەۆانىڭ اۋزىنان قىرقىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ اتى-ءجونىن تۇڭعىش رەت ەستيدى. ساياسي جاعىنان ءالى اقتالماعان جازىقسىز «حالىق جاۋى» اتانعان ازاماتتى وقۋشىلارعا قىمسىنباي اڭگىمەلەپ، ۇلگى ەتىپ سويلەيدى. بۇل ناعىز جۇرەكتىلىك، ەرلىك ەدى. اقسانىم اپايدىڭ ءومىر جولىن جاڭا ارناعا بۇرۋعا جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە تۋعان جەرى تايسويعانعا بالا-شاعاسىمەن دەمالىسقا كەلگەندەگى ءجۇرىس-تۇرىسى، جەرگىلىكتى ادامدارعا دەگەن ىقىلاس-نيەتى، ەۋروپا ۇلگىسىندەگى كيىم كيىسى، ۇستاعان قولشاتىرىنا (العاش كورۋى) دەيىن ۇلكەن اسەر ەتەدى. ارمانشىل جاستىڭ «مەن دە وسىنداي الىستاعى قالالارعا بارسام، وقىسام، كورسەم، بىلسەم» دەگەن ىنتاسىن وياتادى. اقسانىم اپاي حالەلدىڭ وسى ساپاردا ناۋقاس ادامداردى قابىلداۋمەن قاتار تايسويعان وڭىرىنەن ەمدىك شوپتەر جيناۋدى ۇيىمداستىرعانىن ءوز كوزىمەن كورگەنىن دە ماقتانىشپەن، قىزىقتى ەتىپ ايتىپ بەرگەن. دەمەك، ونىڭ اتى-ءجونىن اتاۋعا تىيىم سالعان كەزەڭنىڭ وزىندە حالىق جادىنان شىقپاعان تۇلعا. ال بۇگىندە ول ەلىنە ءبىرجولاتا قايتا ورالدى. سايىپ كەلگەندە، حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەسىمى تاريح ساحناسىنان ماڭگىلىككە تۇسپەيتىن بولىپ تۇراقتى ورنىقتى.

تولەگەن جاڭابايۇلى،
حالەل دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى
اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى،
قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ
«قۇرمەتتى ازاماتى»

"انا ءتىلى" گازەتى