قازاقتىڭ «قاشاننان مۇسىلمانسىڭ؟» دەگەن سۇراققا «الىمساقتان مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەتىنىن بىلەتىنبىز. بىراق وسى «الىمساق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ونشا ۇعىنا قويماعان ەدىك. كەيىندەرى بۇل ءسوزدى ساق تايپاسىمەن بايلانىستىرعاندا دا، سەنگىمىز كەلمەگەن. ويتكەنى قازاق دالاسىندا باقسىلىق بولعان.

سوندا قانداي ماعىنا بەرەدى ەكەن دەپ جۇرگەنىمىزدە، تاپتىق-اۋ... بۇكىل جاراتىلىس، جاراتىلماستان ەلۋ مىڭ جىل بۇرىن ادام اتانىڭ ارقاسىنان قيامەتكە دەيىنگى ۇرپاعى شىعىپ، جاراتقانعا «سەن ءبىزدىڭ راببىمىزسىڭ» دەپ كۋالىك ەتكەن. سول كەزدى «الىمساق» دەيدى ەكەن. ءبىز بۇل حابارعا الىمساقتان بەرگى مۇسىلمان رەتىندە سەنەمىز.

قازاقتىڭ «قاشاننان مۇسىلمانسىڭ؟» دەگەن سۇراققا «الىمساقتان مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەتىنىن بىلەتىنبىز. بىراق وسى «الىمساق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ونشا ۇعىنا قويماعان ەدىك. كەيىندەرى بۇل ءسوزدى ساق تايپاسىمەن بايلانىستىرعاندا دا، سەنگىمىز كەلمەگەن. ويتكەنى قازاق دالاسىندا باقسىلىق بولعان.

سوندا قانداي ماعىنا بەرەدى ەكەن دەپ جۇرگەنىمىزدە، تاپتىق-اۋ... بۇكىل جاراتىلىس، جاراتىلماستان ەلۋ مىڭ جىل بۇرىن ادام اتانىڭ ارقاسىنان قيامەتكە دەيىنگى ۇرپاعى شىعىپ، جاراتقانعا «سەن ءبىزدىڭ راببىمىزسىڭ» دەپ كۋالىك ەتكەن. سول كەزدى «الىمساق» دەيدى ەكەن. ءبىز بۇل حابارعا الىمساقتان بەرگى مۇسىلمان رەتىندە سەنەمىز.

مەشىت پەن شىركەۋدىڭ پارقى

قانشا ايتىلىپ جاتقانىمەن، قوعامنىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ەشكىم بۇلك ەتپەيتىن بولدى. قانشاما جانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردى كۇندە كوزىمىز كورىپ جۇرگەنىمەن، قۇداي ساقتاسىن، سول بەيباقتىق ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسپەيتىندەي ماڭعاز عانا باسامىز. بىزدىكى بىرەۋلەردى پالەندەي تۇزەپ قويماسا دا، ەندىگارى ەشكىم سوندايعا جولاماي، وتباسىن، اينالاسىن قورعاپ ءجۇرسىن دەگەن نيەتتەن شىققان ءسوز بولماق. باقسىلىقتى ايتقاندا، «بابالارىمىز ۇستانعان جول» دەپ اقتالاتىن، ەندى شوقىنعاندى ايتساق، كىمدى ايتىپ اقتالار ەكەن؟
قازاق مەكتەپ، مەشىت، مەدرەسە اشىپ، ساۋابىن جينايتىن قايىرلى ءىسىن شىركەۋگە ايىرباستاعاندى دا ەستىدىك.
استانا قالاسىنىڭ تسەليننىي ىقشاماۋدانىنداعى بۇرىنعى بالاباقشانى شىركەۋگە اينالدىرىپ،  «راحىم» دەپ اتاپتى.
حريستيان ءدىنىنىڭ پرەسۆيتەرياندىق-پروتەستانتتىق باعىتىن ناسيحاتتايتىن بۇل شىركەۋلەر تمد مەملەكەتتەرىندە «بلاگودات» دەگەن اتىمەن تانىمال. ءبىزدىڭ ەلگە ەڭ العاش 1991 جىلى «گرەيس» دەگەن اتپەن كەلىپ، دجوزەۆ يۋ جانە ميسسيا پرەزيدەنتى - كيم گۆان شين ەسىمدى ءپىرادار اكەلىپتى. سودان ءبىزدىڭ ەلدە دە قارقىندى جۇمىس ىستەپ الماتى، قاراعاندى، پاۆلودار، تاراز، وسكەمەن، تەمىرتاۋ جانە قاراعاندى جاقتاعى توپار سياقتى اۋدانداردا كەڭ تارالعان.
استاناداعى  «راحىم»  شىركەۋىنىڭ باسشىسى، ياعني ءپىرادارى كادىمگى ءوزىمىزدىڭ قارا دومالاق قازاقتىڭ بالاسى - باقىتجان قاشقىنباەۆ. ونىمەن قوسا، بۇل شىركەۋدە قازاق تىلىندە ۋاعىز ايتىلىپ، قازاق تىلىندە ءان دە شىرقالادى. روجدەستۆو مەرەكەسىندە، ءتىپتى اباي مەن ءشامشى اندەرى دە شىرقالىپ، قازاق تىلىندەگى ۋاعىزدارعا كىلەڭ قازاق جينالادى ەكەن.
ال وڭتۇستىك استانامىز الماتىنىڭ وزىندە قانشاما ۇيىم بار. اباي مەن گايدار كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان كورەي ورتالىعىنىڭ جانىنداعى «بلاگودات» شىركەۋى دە ءوز جۇمىسىن قاپىسىز ىستەپ وتىر. ءار جەكسەنبى كۇنى سولاي قاراي اعىلعان ءنوپىردىڭ ىشىنەن قازاق قاريالارى مەن قارا كوزدەرىن كورگەندە، مەشىتتىڭ جولىن نۇسقاي المايتىنىڭا وكىنەسىڭ.
بۇل ءبىر دەيسىز بە؟ سەيفۋللين داڭعىلى مەن توباياقوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى «قۇدايعا سيىنۋ ءۇيى» دەگەن ورتالىقتى كورگەندە، شالقامىزدان تۇسە جازدادىق. 

الماتىداعى «قۇدايعا سيىنۋ ۇيىندە»

جاراتقان كەشىرسىن. بىراق ءدال وسىنداي ورتالىقتىڭ بارلىعى وزىنە دە ايان عوي.
قالاداعى اپكەمىزدىڭ ايتقانىنان بىلگەن «قۇدايعا سيىنۋ  ۇيىنە» بارماق بولدىم. بۇنىڭ ءوزى قانداي جاقسىلىق دەيسىز...
بىلۋىمشە، جەكسەنبى حريستياندار ءۇشىن «تازارۋ كۇنى». قۇلشىلىق جاساۋعا جيىلادى. بار بىلمەك بولعانىمدى، كورمەك بولعانىمدى وسى كۇنى كەزدەستىرە الاتىنىما ىشتەي سەنىمدى ەدىم. ويتكەنى باسقا دا ارىپتەستەرىمىزدىڭ تالاي رەت سولاردىڭ ورتاسىنا جاسىرىن بارىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىن بىلەتىنمىن.
ساعات وننىڭ ۋاقىتىندا سەيفۋللين داڭعىلىمەن تومەندەتىپ بارا جاتتىم. كوشەنىڭ بەينەسىن جۇمىس ىزدەپ، قاز قاتار ءتىزىلىپ تۇرعاندار جاداعايلايدى. ايتەۋىر باسقا كۇندەرگە قاراعاندا كولىكتىڭ ەداۋىر ازدىعى كوڭىلگە كادىمگىدەي قۋانىش سىيلايدى. سوعان دا قۋانادى ەكەنسىڭ. 
الگى ورتالىققا كەلىپ-كەتىپ جاتقان ادامداردى كوپ كوزىم شالا المادى. ويداعىم ىسكە اسپايتىنداي كورىندى. كوشەدە تۇرعان بوزبالانى بايقاعانىممەن نازار اۋدارماپپىن، ءبىر كەزدە الگى ۇيدەن كارى كىسى شىعىپ، ونى الگى بالا قولتىقتاپ كەتىپ بارا جاتتى. نەمەرەسى بولار دەپ توپشىلادىم. بارىپ، سۇراق قويۋعا دا تارتىنادى ەكەنسىڭ. كۇستانالاعانداي بولىپ، جۇيكەلەرىنە تيەتىن شىعارمىن دەپ قىسىلدىم. باياعىدا تاسپيعىن تارتىپ وتىراتىن اجەلەرىمىز بەن مىنا كارى اجەيدى سالىستىرا المايسىڭ. ءوز قانداسىڭدى بوتەن ءدىندى دەپ تە ويلاۋ كۇنا سياقتى سەزىلدى.
ءبىر ۋاقتا الگى ۇيگە كەلەتىن قارانىڭ سانى ارتا باستادى. جاستارعا قاراعاندا جاسى بەلورتادان ارى اسقاندار كوبىرەك. بىرەۋىنە جاقىنداي المايسىڭ. ىشتەي دۇعاڭدى وقىپ، مىڭ قايىراسىڭ.  نە بولسا دا، ماقساتىما جەتپەك ويمەن الگى ۇيگە بەتتەدىم. سىرتى ەسكى، سىلاعىن جاڭبىر جەپ، ءاربىر جەردى قارايىپ تۇرعان سارى ءۇيدىڭ اۋلاسى ايناداي. ەسىگىن ءبىر كەمپىر اشتى. ءۇيدىڭ ءىشى تولعان ادام. مەنىڭ ساقالىمدى كورىپ، «نە كەرەك؟» دەدى. نە دەرىمدى بىلمەي، «موجنو ۆويتي» دەپ ەم، «ۆى س كەم؟» دەپ قايىرا سۇراق قويدى. ءبىر ەكى اۋىز سوزدەن كەيىن ىشتەي قاتايا باستاعان مەن، «ودين» دەدىم. ءسىرا، مۇندا تەك بىرەۋدى بىرەۋ ەرتىپ اكەلىپ كىرگىزەتىن بولسا كەرەك. مەنىڭ ارتىمدا كەلىپ تۇرعان ادامداردى كۇتتىرمەيىن دەدى مە، الدە وزدەرىنىڭ ىزگىلىكتىڭ جولىندا ەكەنىن «دالەلدەگىلەرى» كەلدى مە، «پروحودي، دوروگوي» دەپ جىلى قاباق تانىتا باستادى. ىشىندە ءبىراز ايەلدەر وتىر. بىرەن-ساران ەر ادام. كوبى ماعان جالت قارايدى. العاش كورىپ وتىرعان ادامدارىنا «اياۋشىلىق سەزىممەن» قاراپ وتىرعاندارىن دا اڭعارۋ قيىن ەمەس. ءبىر كەزدە قولىنا كىتابىن الىپ، ءبىر كىسى شىقتى دا، اندەتىپ، حورمەن قايتالاتقىزىپ، قۇلشىلىقتارىن ىستەدى. سونداعى قىزمەتكەرلەردىڭ قولىنان كەزەك-كەزەك ءبىر قاسىقتان سۋ ءىشىپ، اۋەنگە ىلەسىپ اندەرىن ايتىپ، كرەستەرىن ءسۇيىپ، شىراقتارىن جاقتى. الگى جەردە مەنەن باسقا قازاق جوق سەكىلدى. انا اۋەننەن باسىم دا اۋىرىپ بارا جاتتى. قۇلشىلىق راسىمدەرى ءبىتىپ، دالاعا شىعىپ بارا جاتقاندا، كىرەبەرىستەگى «رادي حريستا» دەگەن جازۋى بار جاشىكتى كوردىم. اقشا تاستايتىن جاشىك ەكەنى تۇسىنىكتى.
شىعا بەرىستە «ءاي، بالام» دەگەن داۋىس شىقتى. قاراسام، جاسى ەگدە تارتقان، موسقال شال قولىمەن شاقىردى. باردىم.
- سەن قينالىپ ءجۇرسىڭ بە؟ - دەدى.
- جوق.
ۇستىمدەگى كيىمىمە كوز جۇگىرتىپ قويادى. جاعدايى جوق ادامعا ۇقسامايسىڭ دەيتىندەي.
-  ءسىز ءوزىڭىز وسىندا ءجيى كەلەسىز بە؟ - دەدىم.
- ءيا. تازارۋ ءۇشىن كەلەمىن، - دەپ ارى قاراي ءبىراز ۋاعىز ايتتى.
- باسقا دا قازاقتار كەلە مە؟
- ساعان قازاقتار كەرەك پە؟ بار. - دەيدى اسپاي-ساسپاي.
- ولار بۇگىن جوق قوي، سويلەسكىم كەلىپ ەدى، - دەپ ەدىم:
- سارسەنبىدە، جەكسەنبىدە ءبىر مەزگىل قىزمەت كورسەتىلەدى، كوبى كەشە كەلگەن. كەلەسى سەنبى كەلسەڭ بولادى. بولماسا ماعان كەلىپ ءجۇر،  - دەدى.
- جارايدى! - دەپ، كەتۋگە اسىقتىم.
سەنىمى بولەك جاندارمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ قيىندىعىن سوندا اڭعاردىم. «نەگە وسى ادامدار جىككە ءبولىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەك كورەدى» دەسەم، ەكى كوزقاراستاعى ادامداردىڭ ورتاق تاقىرىبى دا بولمايتىنىن، بولعان كۇننىڭ وزىندە، ەكەۋى ەكى بولەك تۇرعىدا عانا قاراي الاتىنىن ابدەن ءتۇسىندىم. سونداعى ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز قايدا؟ بولاشىعىمىز نە بولماق؟

زارىن پوپقا شاققاندار

اباي داڭعىلىمەن گايدار كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان كوك جاتاقحانانىڭ ارتىنداعى «بلاگودات» شىركەۋىنە كەلەتىن ءوزىمىزدىڭ قارا كوزدەردىڭ كوپتىگىن ارىپتەستەرىمنەن تالاي ەستىگەنىممەن، ءوزىم كورمەگەن ەدىم. ءتىپتى ءبىر اعامىز «ونىڭ اراسىنا كىرىپ، ايلاپ جۇرمەسەڭ، ولاردى ءتۇسىنۋ قيىن» دەدى. ارينە، ءتۇسىنۋ قيىن بولادى. ولاردى تۇسىنەيىن دەگەن دە قۇلىق جوق. تەك سول جەرگە بارۋعا قارا كوزدەرىمىزدى نە ماجبۇرلەيتىنىن بىلگىم كەلگەن. وسى ويمەن جۇمىستان قايتىپ بارا جاتقاندا، ەسكى تانىسىمدى جولىقتىرىپ قالدىم. و دا جۋرناليست. الگى مازالاپ جۇرگەن كوكەيىمدەگى سۇراقتى ايتىپ ەدىم، «مەن ءبىر جىگىتتى بىلەمىن. سونىمەن سويلەسسەڭ قالاي بولادى؟» - دەدى. كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلعانداي، ءوزى دە ۇيىنە قايتىپ بارا جاتقان تانىسقا قولقا ساپ، جىگىت جاققا بەت الدىق. و جىگىت سول ماڭداعى جەر ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇرادى ەكەن. ءبىزدىڭ جاي سۇراق قويىپ، جاۋاپ الماعىمىزدى ءبىلىپ، تارتىنشاقتاي سويلەدى. نىسپىسى يۆان ەكەن. ءتۇرى قازاق، اتى ورىسشا ادامداردى كورۋىمىز تۇڭعىش ەمەس. يۆان بىراق پراۆوسلاۆ شىركەۋىنە بارادى ەكەن.
- قازاق ەكەنىڭىز تۇرىڭىزدەن كورىنىپ تۇر. ال بۇل  ءدىندى نەگە قابىلدادىڭىز؟
- مەن جەتىمدەر ۇيىندە وسكەنمىن. بالا كۇنىمنەن وسى دىندەمىن.
- نەگە ادامدار وسى دىنگە قىزىعادى؟ سەنىمدەرىڭىزدىڭ ارتىقشىلىعى نە دەپ ويلايسىز؟
- قۇداي بىرەۋ، سەنىم ءارتۇرلى. ءبارىمىزدىڭ باراتىن جەرىمىز ءبىر. ايىرماشىلىعى قايسى؟ مۇندا جانىڭ قينالعاندا باتيۋشكالار كەڭەس بەرەدى. ولار ايتقان ۋاعىزدان جانىڭ تىنىشتالادى.
- ءوزىڭىزدىڭ قازاق ەكەنىڭىزدى بىلەسىز. مەشىتتەرگە بارىپ، يمامدارمەن سويلەسىپ كورمەدىڭىز بە؟
- مەن ۇلتتاردى قازاق، ورىس دەپ بولمەيمىن. ءبارىمىز ءبىر ادامنىڭ بالاسىمىز. يمامدارعا بارۋ ويىما كەلمەپتى.
- سىزدەردىڭ شىركەۋگە قازاقتار كوپ كەلە مە؟
- كەلەدى. جاعدايى ناشارلارى دا، بايلارى دا كەلەدى. ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە كومەك­تەسەمىز. جەكسەن­بىلىك قىز­مەتىنەن كەيىن بالالارىن شوقىن­دىرۋعا كەلەتىن قازاقتار دا بار. باسقا شىركەۋلەردە 5 مىڭ، 7 مىڭ تەڭگە سۇرايدى. مۇندا تەگىن.
- ال اتىڭىز نەگە يۆان؟
- ەسىمىم ەرتاي، باتيۋشكا بەرگەن ەسىمىم - يۆان.
ودان ءارى «تەرگەۋىمىزگە» كونگىسى كەلمەگەن يۆان اڭگىمەدەن سىرعاقتاپ، قاشقاقتاي بەردى. اقىرى «منە پارا» دەپ تۇرىپ كەتتى. زاڭ بويىنشا زايىرلى مەملەكەتتە تۇرعاندىقتان، بىرەۋدىڭ جەكە سەنىمىنە قول سۇققىمىز كەلمەيدى. تەك جانىمىزعا باتاتىنى ءوزىمىزدىڭ باۋىرلارىمىز وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقانى.

ءتۇيىن ءسوز
بىرەۋلەرگە يۆان، مەن ءۇشىن ەرتاي بوپ قالا بەرەتىن سول جىگىت سياقتى باسقا دا جاستار ارتىنا ءبىر ءسات قايىرىلعىسى كەلمەسە قايتەمىز؟ ءوزىمىز ىشىمىزدەن قىرىق پىشاق بولىپ جۇرگەندە، سونىمىزدى پايدالانىپ سىرتقى كۇشتەردىڭ بۇيرەكتەن وق اتپاسىنا كىم كەپىل؟ رۋعا ءبولىنۋدىڭ ايبىنى اسىپ، جۇزگە ءبولىنۋدىڭ گۇلدەنىپ تۇرعان زامانى-اي. وسىلاي جۇرگەندە باۋىرىمىزداعى بالامىز، قاسىمىزداعى باۋىرىمىز «كوپ ايتقانىنا كونىپ، جۇرت ايتقانىنا سەنىپ»، شوقىنىپ تۇرسا، قايتپەكپىز؟ وسى بىزگە الىمساقتان مۇسىلمان ەكەنىمىزدى اشىپ ايتاتىن، راديكال ەمەس، قالىپتى مۇسىلمان، ناعىز قازاق ەتىپ جول سىلتەيتىن بىرەۋ-مىرەۋ تابىلا ما؟ باتىر بابالارىمىز ناماز ۇستىندە دۇشپان قولىنان قازا تاۋىپتى. كەشەگى اباي، شاكارىم، ودان ارعى جىراۋلاردىڭ ءبارى تۇگەل ۇلت ۇستازدارى. «بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز، بەس ۋاقىت بەس ناماز بىرەۋى قازا بولماسقا» دەگەن سولاردىڭ وسيەتى بولاتىن.

باعاشار تۇرسىنبايۇلى

"جاس قازاق" گازەتى