«شىنجىر» دەپ ءبىر-بىرىنە وتكىزىلگەن بەرىك تەمىر ساقينالاردى ايتامىز. تەگى قازاق ءسوزى بولۋى كەرەك، بارىمىزگە ۇعىنىقتى. قازىر دە قاباعان يتكە شىنجىر تاعاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ال، نەگىزىندە تۇتقىندار مەن قۇلداردى قاشىپ كەتپەۋ ءۇشىن قوساقتاپ قوياتىن جانە اياق-قولىنا دا، مويىنىنا ارنايى تاعاتىن قۇلىپتى اسپاپ.

ياعني، شىنجىر ادامنىڭ ازاتتىعىن شەكتەيتىن سۇيكىمسىز زات ەكەنى انىق. ولاي دەسەك، مىنا تاقىرىپتا اتالعان ەكى شىنجىردى ناقتىلى ماعىنادا دا قابىلداۋىمىزعا بولادى. ويتكەنى، مۇندا «بوداندىق شىنجىرى» تۋرالى ءسوز بولماقشى.

وندا، بىردەن «ۇلكەن شىنجىر» تۋرالى ايتايىق.  رەسەي بوداندىعىنان كەيىن اق پاتشا زامانىندا قازاقتىڭ جەرى «گۋبەرنيا» دەگەن اكىمشىلىك اتاۋمەن بولىسكە ءتۇستى. سوۆەتتىك قىزىل يمپەريا كەزىندە «سوۆەتتىك سوتسياليستىك قازاقستان رەسپۋبيكاسى» اتاندى دا ەل ىشىندە «وبلىس»، «اۋدان» (رايون), «اۋىل» (كولحوز، سوۆحوز) دەگەن اكىمشىلىك اتاۋ قولدانىلدى.

مىنە، بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى دە قازاق ەلىن شىرماپ تۇرعان بوداندىقتىڭ «ۇلكەن شىنجىرى» ەدى.

1991-جىلى «قازسسر» دەگەن ەڭ ۇلكەن سىرتقى شىنجىر ءوزى ءشىرىپ قۇلادى. ال، ءبىز «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن تاۋەلسىز اتاۋعا يە بولدىق.  بىراق،  «ىشكى شىنجىر» سول قالپى قالا بەردى ياعني «وبلىس»، «اۋدان» دەگەن قازاققا قاتىسسىز بوگە اتاۋلار. «قازسسر» قالاي وزگەرسە، بۇلار دا زاڭ بويىنشا باسقاشا وزگەرۋگە ءتيىس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ەل ىشىندەگى ءىرى اكىمشىلىك بولىستەگى «باتىس قازاقستان وبلىسى»، «شىعىس قازاقستان وبلىسى»، «وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى»، «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى» دەگەن اتاۋلار دا بوداندىق تاڭباسى، تاۋەلسىزدىككە جات ۇعىم. ءارى، قازاقى ۇعىمدا باياعىدان جەر تاراپىن ولاي اتاماعان، ءتول ۇعىمعا دا مۇلدە بوگدە.

ولاي بولسا، بۇل دا ءبىزدىڭ ءالى «ۇلكەن شىنجىردان» تولىق قۇتىلۋعا قۇلقىمىز بولماعانىن ايقىندايتىن ءبىر  كورىنىس.

ەندى، «جاڭا قازاقستان» دەگەن ۇران كوتەرىلگەن كەزەڭدە بۇل بوداندىق اتاۋلاردان ارىلۋىمىز كەرەك.

قالايشا؟ بىلايشا، اتاۋدى وتىز جىلدان بەرى تالاي ۇلت زيالىلارى ايتۋمەن كەلەدى.

«وبلىستىڭ» ورنىنا قازاقتىڭ «ولكە» دەگەن ءسوزى بار. ماسەلەن، تاريحي جەر اتاۋلارى بويىنشا «التاي ولكەسى»، «اتىراۋ ولكەسى»، «ەدىل-جايىق ولكەسى»، «ماڭقىستاۋ ولكەسى». «كەرەكۋ ولكەسى»، «قىزىلجار ولكەسى»، «سارىارقا ولكەسى»، «جەتىسۋ ولكەسى»، «تالدىقورعان ولكەسى»، «تۇركىستان ولكەسى»... وزىنەن ءوزى سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟!

ال، «اۋدان» ءسوزى دە قازاقى ءسوز ەمەس. سوندىقتان، ونى «ايماق» دەپ، الۋ الدەقايدا تابيعي بولار ەدى. «سارقان ايماعى»، «سايرام ايماعى»، «تالعار ايماعى»، «اقكول ايماعى» ءارى باياعىدان كەلە جاتقان تاريحي جەر اتاۋلارى دا قالپىنا كەلەدى.

ەندى، ەل ىشىندەگى ەڭ كىشى اكىمشىلىك ولشەم «اۋىل»، ارينە بۇكىل قازاقتىڭ ءوز-ءوزىنىڭ كىندىگى بايلانعان تۋعان جەرى ءارى اتا-باباسىنان جالعاسقان تاريحي كىشى-وتانى.  سوندىقتان، سوۆەت زامانىندا بۇرمالانعان «اۋىلدىڭ» ءوز-ءوز اتاۋىن  قالپىنا كەلتىرۋ دە وتانشىلدىقتىڭ دا ەڭ جاندى جەرى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.

جوعارى اتالعان ەكى اكىمشىلىك وزگەرىستى جاساۋ – ۇكىمەتتىڭ مويىنداعى ءىس ءارى كونستيتۋتسيالىق زاڭمەن قورعالاتىن زاڭدى ماسەلە.

ال، ءاربىر اۋىلدىڭ ءتول تاريحي اتاۋىن تاۋىپ قويۋدى اۋىل يەلەرى وزدەرى قولعا العانى ءجون.

مىنە، وسىلايشا قازاق ەلى «بوداندىقتىڭ ۇلكەن شىنجىرىنان» قۇتىلامىز!

ەندى، «كىشى شىنجىرعا» كەلەيىك. بۇل جوعارىدا ايتقانمىزداي «قۇلدىڭ مويىنىنداعى شىنجىرعا» ۇقسايدى. بۇكىل قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ اتىنا جابىسقان «وۆ-تار» پەن «وۆا-لار»، «ين-دەر» مەن «ينا-لار»!

بۇل كوزگە كورىنبەيتىن «بوداندىق شىنجىرىنىڭ» قاتەرى سىرتقى «ۇلكەن شىنجىردان» دا كەسىرلى، ويتكەنى ول، ءاربىر ءسات جەكە كۋالىگىڭىزدى قولدانعان سايىن «سەن بودانسىڭ!» دەپ، «شىلدىرلاپ» تۇرادى!

ال، بۇعان بويى ۇيرەنگەن رۋحاني بودان بيشارا ەڭ سوڭىندا ونى وزىنە ماقتان سانايدى، ونى اتىنان الىپ تاستاۋدى، ءتىپتى قاپەرىنە دە المايتىن بولادى! بەينە، «دون كيحوتتاعى» ءوزىن شىنجىردان قۇتقارعان باتىردى قۇلداردىڭ جابىلا ساباپ، شىنجىرلارىن مويىندارىنا قايتا كيىپ العان ماسقاراسى سەكىلدى.

ءيا، بۇل ءتىپتى دە جالالى ءسوز ەمەس. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، ءوز ەلىنىڭ ازات ازاماتى رەتىندە ۇلتتىق ات-ءجون اتاۋىنا كوشۋ قۇقى رەتىندەگى ارنايى زاڭمەن عانا قابىلدايتىن نارسە ەدى. وپ-وڭاي  قالپىنا كەلە سالاتىن «تولقۇجاتتاعى» قالام ۇشىمەن بىتەتىن جەڭىل ءىس. بىراق، «وۆ» شىنجىرى مويىننان تۇسەر ەمەس.تۇسىرگىسى كەلمەيتىنى، ءبىزدىڭ ءوزىمىز رۋحاني قۇلدىققا ابدەن مويىنۇسىنعاندىعىمىزدىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى!

ءتىپتى، سلاۆيان تەكتى، حريستيان ءدىندى بۇرىنعى سوۆەتتىك حالىقتار دا ءوز-ءوز اتى-ءجون اتاۋىن وزگەرتپەگەن ەدى عوي. ماسەلەن، ارمياندار «يانى-مەن»، گرۋزيندەر «زدەسى-مەن»، ۋكرايندەر  «كو-سىمەن» كەلە جاتقان جوق پا؟!

وندا، قازاقققا ەش قاتىسى جوق «وۆ» بوداندىق شىنجىرىن مويىننان الىپ لاقتىراتىن كەز الدەقاشان كەلدى.

قازاقتىڭ باتىرى ءارى رۋحاني ازات ازاماتى باۋىرجان مومىشۇلى, وسىنداي قۇلدىققتان ازات بولۋدى، باياعىدا-اق ءوزى ۇلگى ەتىپ كورسەتىپ كەتكەن جوق پا؟!

وندا، مۇنداي شىنجىردان ءبىزدىڭ نەگە ءالى كۇنگە قۇتىلعىمىز كەلمەيدى؟!

گاپ، بوداندىققا تۇسكەن ەلدىڭ زيالىسى ءوز حالقىنان جەرىنىپ وتارشىل يەسىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالادى. بۇرىن وتارشىلدار زورلىقپەن جاساعان ءىستى، ەندى بودان حالىقتىڭ ءوز تۋمالارى قورلىقپەن جاساي بەرەتىن سۇرقاي ءۇردىس ۇستەمدىك قۇرادى.

مىنە، وتىز جىل اسقان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇكىمەتتىك قىزمەتتەگى جوعارعى لاۋزىمداردىڭ ءوز تۋعان حالقىنىڭ ءتىلىن بىلمەۋدى ۇيات كورمەي، ماقتان كورۋى – بوداندىقتىڭ ەڭ ۇلكەن ماسقاراسى!

«بوداندىق شىنجىرىن» مويىنىنداعى التىن القاداي كورەتىن، رۋحاني مۇگەدەك كۇيگە تۇسكەنىن بىلدىرەتىن «سۇمدىق سيندروم»!

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz