ۇلى جىبەك جولى - الەمدىك وركەنيەت تاريحىنداعى نەعۇرلىم ەلەۋلى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى. كەرۋەن جولدارىنىڭ تارامدالعان جۇيەسى جەرورتا تەڭىزىنەن قىتايعا دەيىن ەۋروپا مەن ازيانى كەسىپ ءوتىپ، ەرتە دۇنيە مەن ورتا عاسىر داۋىرىندە ساۋدا بايلانىستارى مەن باتىس پەن شىعىس مادەنيەتتەرى اراسىنداعى تىلدەسۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى قىزمەتىن اتقاردى. جولدىڭ نەعۇرلىم ۇزاق ۇزىگى قازاقستان مەن ورتا ازيا ارقىلى ءوتتى.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى. تاريحي جولدىڭ جىبەك ساۋداسىنا بايلانىستى "جىبەك جولى" اتانعانى تۇسىنىكتى. "ۇلى" ءسوزىنىڭ قوسىلۋى جولدىڭ كەڭ-بايتاق شىعىس ولكەلەرى مەن باتىس ولكەلەرىن بايلانىستىرىپ جاتۋىنان. سوندىقتان "ۇلى جىبەك جولى" بولىپ تاريحقا ەندى.

قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە ب.ز.ب. II-I عاسىرلاردا ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ قىتاي وكىمەتىمەن قارىم-قاتىناستارى جايلى مالىمەتتەر          تابىلعان.

ۇلى جىبەك جولى - الەمدىك وركەنيەت تاريحىنداعى نەعۇرلىم ەلەۋلى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى. كەرۋەن جولدارىنىڭ تارامدالعان جۇيەسى جەرورتا تەڭىزىنەن قىتايعا دەيىن ەۋروپا مەن ازيانى كەسىپ ءوتىپ، ەرتە دۇنيە مەن ورتا عاسىر داۋىرىندە ساۋدا بايلانىستارى مەن باتىس پەن شىعىس مادەنيەتتەرى اراسىنداعى تىلدەسۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى قىزمەتىن اتقاردى. جولدىڭ نەعۇرلىم ۇزاق ۇزىگى قازاقستان مەن ورتا ازيا ارقىلى ءوتتى.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى. تاريحي جولدىڭ جىبەك ساۋداسىنا بايلانىستى "جىبەك جولى" اتانعانى تۇسىنىكتى. "ۇلى" ءسوزىنىڭ قوسىلۋى جولدىڭ كەڭ-بايتاق شىعىس ولكەلەرى مەن باتىس ولكەلەرىن بايلانىستىرىپ جاتۋىنان. سوندىقتان "ۇلى جىبەك جولى" بولىپ تاريحقا ەندى.

قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە ب.ز.ب. II-I عاسىرلاردا ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ قىتاي وكىمەتىمەن قارىم-قاتىناستارى جايلى مالىمەتتەر          تابىلعان.

بايلانىس كەزىندە ولاردىڭ ارالارىندا جاسالعان ساۋدادا قىمبات باعالى جىبەكتىڭ جۇرگەندىگى ءسوزسىز. قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا، VI عاسىردا باتىس تۇرىك قاعانىنىڭ جانە نوكەلەرىنىڭ جىبەك شاپان كيگەندەرى بەلگىلى. VI عاسىردا جىبەكتىڭ بۇكىل ەۋرازياعا ايگىلى بولعان كەزەڭى. 
قازاق جەرىندەگى كونە كەرۋەن جولدارىنىڭ تاريحى ب. ز. د. I مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندەگى "دالالىق ساق جولىنان" باستالادى. گەرودوتتىڭ جازۋى بويىنشا، جول قارا تەڭىز ماڭىنان دون جاعالاۋىنا دەيىن، ودان وڭتۇستىك ورالداعى ساۆروماتتار جەرىنە باعىتتالىپ، ەرتىس بويى مەن التايعا، زايسان كولىنە دەيىن سوزىلعان. قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تاماشا جەتىستىكتەرى، عارىشتان تۇسىرىلگەن بەينەكورىنىستەر ەۋرازيانىڭ بەل ورتاسىنان وتكەن وسى كونە مارشرۋتتىڭ ەڭ قولايلى جول ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر.  ءبىر تاڭعالارلىق نارسە-قازىرگى زامانعى كولىك جۇرەتىن جولدار مەن تەمىر جول ەجەلگى دالا جولىنىڭ باعىتىن دالمە-ءدال قايتالاۋى.

جۇزدەسۋ مەن تىلدەسۋ جانە الىس-بەرىس بايلانىستارى ب.ز.د. ءىىى-ءىى مىڭجىلدىقتاردا باستالعان. باداحشان تاۋىنىن لازۋريت جانە حوتان ماڭىنداعى ياركەنداريا وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنان نەفريت كەن ورىندارى تابىلىپ، ولاردى وندىرە باستاۋعا سايكەس بايلانىستار رەتتەلىپ، جونگە كەلتىرىلەدى.

قىتايدىڭ حان پاتشالىعى كەزىندە عانا وركەندەي باستاعان، سەبەبى حان پاتشالىعىنىڭ ۋ-دي پاتشاسى جاڭ چياندى باتىس وڭىرگە ەكى رەت جىبەرىپ، ورتالىق ازياداعى ەلدەرمەن دوستاسۋعا پەيىلدى بولعان. جاڭ چيان قازىرگى فەرعانا، سامارقان جانە بالقاش كولى سياقتى جەرلەرگە بارعان. جاڭ چياننىڭ ساپارى جولدى شىعىس پەن باتىس ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى بايلانىس جولىنا اينالدىرعان. وسىعان وراي ساۋداگەرلەر دە «جىبەك جولىندا» ات ءىزىن سۋىتپاعان. جاڭ چيان باتىس وڭىرگە جانە ورتا ازياعا قىتايدىڭ جىبەك ونىمدەرىن الا بارعان; ەلگە قايتارىندا بارعان جەرلەرىنىڭ تاۋارلارى جانە باتىس ءوڭىرىنىڭ مۋزىكاسى سياقتى الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتى الىپ قايتقان. جاڭ چياننىڭ ساپارى قىتايلىقتاردىڭ باتىس ءوڭىر مەن ورتا ازيانى تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. جاڭ چيان بارعان جەرلەردەگى حالىق تا قىتايدىڭ ونىمدەرى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى تۇسىنىگىن اناعۇرلىم تەرەڭدەتتى. وسىلايشا، جول گۇلدەنىپ، كوركەيە ءتۇستى. شىعىس پەن باتىستىڭ ارالىعىنداعى دانەكەرگە اينالىپ، وركەنيەتتەردى ءوزارا توعىستىردى. جولدى قورعاۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا، قىتايدىڭ ءار داۋىردەگى پاتشالارى جول بويىنا قاراۋىلدارىن قويىپ، اسكەرلەرىن اكەلە باستاعان.
«جىبەك جولى» ءىس جۇزىندە وزگەرمەيتىن تۇراقتى جول ەمەس، قايتا ۋاقىت ىزىمەن وزگەرىپ وتىرعان، تاريحتاعى ءداستۇرلى سورابى وزگەرمەگەن جول شىعىستا چاڭ-اننان (قازىرگى شي-ان) باستالىپ، تارىم ويپاتىنان ءوتىپ، پامير ۇستىرتىنەن اسىپ، ورتالىق ازيانى، باتىس ازيانى كەسىپ ءوتىپ، جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىن بارادى، جالپى ۇزىندىعى 7000 شاقىرىمنان اسادى.
ۇلى جىبەك جولى شىعىستا قىتاي يمپەرياسىنان باستالىپ، باتىستا ريم يمپەرياسىندا اياقتالدى. جول قۋشان، سوعدى جانە پارفيا يمپەريالارىن باسىپ وتكەن جۇكتەردى تاسىمالداپ جەتكىزۋدى ەۋرازيانىڭ تاۋلى جانە دالالىق ايماقتارىن مەكەندەگەن مالشىلار ىسكە اسىرعان. ۇلى جىبەك جولىن تەك اگرارلىق يمپەريالاردى XV عاسىردان ارتىق ۋاقىت قويىپ تۇرعان ارتەريا رەتىندە قاراستىرۋ شەكتى بولادى، سەبەبى وتىرىقشى مەملەكەتتەر ءوزارا تۇيىسپەي، مۇحيتتاعى ارالدار سياقتى وقشاۋ تۇرعان، تۇركىلەردىڭ كوشپەلى ۇلىستارى بايلانىستىرىپ كەلدى. نەگىزگى مادەني اۋىسۋلار قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ بويىمەن ءوتتى، ياعني ارەالدى وركەنيەتتەردىڭ توعىسقان جەرى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا ەۋرازيالىق كوشپەلىلەر بىرتىندەپ وركەنيەتتەنۋدى باستارىنان وتكىزدى، ولار ءوز وردالارىن، قالالارىن، كەرۋەن سارايلارىن سالىپ، ساۋداعا باقىلاۋ جۇرگىزدى. وتىرىقشى وركەنيەت كوشپەلىلەردىڭ قارۋ-جاراق، ات ابزەلدەرىمەن، ءار ءتۇرلى بۇيىمدارىمەن تانىسىپ، وزدەرىنە قابىلدادى. قازىرگى جاھاندانۋدىڭ الىس ۇلگىسى رەتىندە ۇلى جىبەك جولى ۇلى گەوگرافيالىق اشۋلارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. وركەنيەتتىڭ يندۋستريالىق تولقىنىنا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ىلەسە المادى.

ب.ز.ب. III-II مىڭجىلدىقتاردا مەسوپاتاميا جازىعىنان يند وزەنىنىڭ اڭعارىنا، ورتا ازيا شولدەرىنەن جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن ارالىقتا قۇرىلىس جانە سۋ جولى جۇيەسى-مەسوپاتام-حاراپ قالىپتاستى. ەڭ الىستاعى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەردى بايلانىستىرعان. كەيىن  جۇيە ۇلى جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى تارماقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ساۋدا بايلانىستارى ب.ز.ب. III-II مىڭجىلدىقتاردان تامىر الادى. بايلانىس جولدارىنىڭ بipi-كوكتاس (لازۋريت) جولى. كوكتاس شىعىس ەلدەرىندە ەرتەدەن اسىل تاس رەتىندە جوعارى باعالاندى. باداحشان تاۋىنان وڭدىرىلگەن كوكتاس يرانعا، مەسوپوتامياعا، سيرياعا، ەگيپەتكە پەن اناتولياعا جەتكىزىلدى.  باداحشان ءوڭىرى باكتريا پاتشالىعىنىڭ يەلىگىندە بولاتىن. كوكتاس جولى ەكى مەملەكەتتىڭ-باكتريا مەن اسسيريانىڭ اراسىنداعى ساۋدا بايلانىسى بولعانىن اڭعارتادى. ب.ز.ب. I مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا كوكتاس قىتايعا دا تاسىلا باستاعان. ازيا ەلدەرىنە سوعدىدان سەردوليك (قىزىل، قىزىل-سارى ءتۇستى اسىل تاس), حورەزمنەن كوگىلدىر اقىق (بيريۋزا) تاسىلدى.

نەفريت وزگە ەلدەرگە تاراتۋدا دەلدال رەتىندە قىزمەت اتقاردى. باتىس گانسۋ مەن شىعىس ءتۇرىستاننىڭ كوپ جەرىن الىپ جاتتى. نەفريت جولى شىعىس تۇركىستاندى سولتۇستىك قىتايمەن جالعاستىردى.

نەفريت قىتايدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى. مەملەكەتتىك، ايىرىم بەلگىلەر جاساۋدا جانە ءدىني راسىمدەردە، تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانىلدى.

دالا جولىنىڭ قىزمەتى  ب.ز.ب. I  مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە جاندانا باستاعان. تاريحتىڭ اتاسى گەرودوتتىڭ (ب.ز.ب. V ع.) ەڭبەگىدە دالا جولى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى دالا جولى ازيانى تاۋلى التاي جانە وڭتۇستىك سىبىرمەن جالعاستىردى.

قارا تەڭىز جاعالاۋىنان دونعا، وڭتۇستىك ورال تاۋلارىنا، ارى ەرتىس، التايعا دەيىن جەتكەن. ەجەلگى داۋىردە ساۆروماتتار (وڭتۇستىك ورالدا), ارگيپپەيلەر قونىستاندى. دالا جولىمەن باعالى مەتالل بۇيىمدار، پارسى كىلەمدەرى، مال، اڭ تەرىلەرى تاسىلدى.

تاۋارلار الماسۋ ەجەلگى  داۋىردە ستيحيالى تۇردە ءجۇردى; تاۋاردى ءبىر تايپا ەكىنشى تايپاعا جەتكىزدى، ءبىر ايماقتان كەلەسى ايماققا دەلدالدار ارقىلى تارالدى. جولداردىڭ قالىپتاسۋىندا تايپالار مەن حالىقتاردىڭ ميگراتسياسى ۇلكەن ءرول اتقاردى.

عۇنداردىڭ تۇسىندا شىعىس تۇركىستاننان سولتۇستىك موڭعولياعا باراتىن جول اشىلدى. عۇندارعا سوعدى ەلىنەن، گرەك - باكتريا جانە ەلليندىك سيريادان تاۋارلار جەتكىزىلدى.

ب.ز.ب. I مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا باتىستان شىعىسقا اينەك بۇيىمدار اكەلىنە باستادى. اينەكتەن جاسالعان مونشاقتار ساق قورعاندارىنان كوپتەپ تابىلدى. ءمولدىر اينەكتەن جاسالعان مونشاقتار مەن بىلەزىكتەر وڭتۇستىك پامير جانە تيان-شان، ال­تاي وڭىرىندەگى ساق داۋىرىندەگى مولالاردان شىقتى. اينەك بۇيىمدار ب.ز.ب. II مىڭجىلدىقتان باستاپ شىعىس جەرورتا تەڭىزى ايماعىندا وندىرىلەتىن.

جول توراپتارىنىڭ  كوپتەپ سالىنۋىنا گرەكيا مەن ەگيپەتتەن ورتا ازيا مەن ۇندىستانعا دەيىن كەڭ-بايتاق جەردى الىپ جاتقان احەمەنيد مەملەكەتى وزىندىك ۇلەس قوسقان. ەفەستەن سۋز قالاسىنا دەيىنگى ارالىقتى جالعاعان 2400 شاقىرىمدى قۇرايتىن «پاتشا جولى» بولدى. احەمەنيدتىك جول توراپتارىندا بەلگىلى قاشىكتىقتا بايلانىسشى اتتى ادامدار تۇردى، حاباردى بىرىنەن بىرىنە ايتىپ، ماقساتتى جەرىنە دەر كەزىندە جۇرگىزىپ وتىرعان. بايلانىس جۇيەسىن ەجەلگى پارسىلار «انگاريەتون» دەپ اتاعان. گەرودوتتىڭ كورسەتۋىنشە، پارسى پاتشاسى كير ساقتارعا جەتۋ ءۇشىن سىرداريا وزەنىنە كوپىر سالدىرادى، داري پاتشانىڭ (521-189 جج.) تۇسىندا ازيانىڭ  كوپ بولىگى  پارسىلارعا بەلگىلى بولادى. جاڭا جەرلەردىڭ جايىن ءبىلۋ ماقساتىندا داري پاتشا ەڭ سەنىمدى  ادامدارىن جان-جاققا اتتاندىرىپ، مالىمەتتەر الىپ وتىرعان.

احەمەنيدتىكتەر جۇرگىزگەن سوعىستار وعان قاتىسقان اسكەرلەردىڭ قۇرامىنداعى ساقتار، باكتريالىقتار، سوعدىلار جانە تاعى باسقا حالىقتارعا الىستاعى جولدارمەن، ەلدەرمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەردى.

باتىستان شىعىسقا باراتىن ەجەلگى ساۋدا جولدارىن بىلايشا توپتاستىرۋعا بولادى:

-     ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىرعان قۇرلىقارالىق ماڭىزى بار جولدار (مىسالى، ۇلى جىبەكجولى);

-     قۇرلىقتىق  ماڭىزى بار جولدار، ءبىر قۇرلىقتاعى ءتۇرلى ايماقتاردى جالعاستىردى (مىسالى، باكتريا مەن ءۇندىستاندى);

-     ايماكتىق ماڭىزعا يە جولدار (مىسالى، باكتريا مەن سوعدى ەلىن، باكتريا مەن حورەزمدى جالعاستىرعان جولدار);

-     وبلىستىق ماڭىزى بار جولدار. قالا مەن قالا اراسىن، بەلگىلى  ءبىر تاريحي-مادەني ايماقتىڭ ىشىندەگى ءىرى ەلدى  مەكەندەردى جالعاپ جاتتى;

-     سوقپاق، سۇرلەۋ جولدار بولسا، ەلدى مەكەننىڭ ءوز ىشىندە بولاتىن.

جولداردىڭ اراقاشىكتىعىنا كەلسەك، قۇرلىقارالىق جولدار 10 مىڭ شاقىرىم، قۇرلىقتىق-بىرنەشە مىڭ شاقىرىم، جەرگىلىكتى-بىرنەشە  ونداعان شاقىرىم، سۇرلەۋ جولدار بىرنەشە ءجۇز مەتردەن بىرنەشە وڭداعان شاقىرىمعا دەيىن سوزىلدى.

ۇلى جىبەك جولىنىن باعىتتارى اۋىسىپ تۇرعانىمەن، ەكى نەگىزگى ارناسى-وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جولدى بولۋگە بولادى.

وڭتۇستىك جول قىتايدان شىعىپ، ورتا ازيا ارقىلى تاياۋ شىعىسقا، سولتۇستىك ۇندىستانعا اپاراتىن.

سولتۇستىك جول قىتايدان پاميرگە، ارال بويى ارقىلى ءوتىپ، تومەنگى ەدىلگە جانە قارا تەڭىز بويىنا اپاراتىن. وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جولدىڭ ارالىعىندا بىرنەشە جالعاۋشى، ارالىق باعىتتار بولدى. ۋاقىت وتە كەلە نەگىزگى باعىتقا قوسىلعان جولدار تارامدالىپ، كوبەيە بەردى.

ۇلى جىبەك جولى قىزمەتىنىڭ دامۋى ءارتۇرلى ەلدەردىڭ كەرۋەن جولدارىنا باقىلاۋ جاساۋعا دەگەن گەوساياسي قارسىلاستىعىنا اسا تاۋەلدى بولدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ تابىستى قىزمەت eتyi ءۇشىن حالىقارالىق ساياسي تۇراقتىلىق قاجەت بولاتىن. ەكى جاقتى جەتۋگە بولاتىن: ەۋرازيا كەڭىستىگىنەن وتەتىن ماڭىزدى كەرۋەن جولدارىن باقىلاۋعا العان ۇلكەن يمپەريالاردىڭ قۇرىلۋى ارقىلى نەمەسە ساۋدانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى  ipi مەملەكەتتەردىڭ "الەمدى ءبولۋى" ارقىلى. كوپەستەردىڭ كەرۋەنىنەن سالىق الۋ ازياداعى كەرۋەن جولى ەتەتىن مەملەكەتتەردىڭ بيلەۋشىلەرىنە جوعارى تابىس بەرەتىن. كوپەستەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتسە، ەكىنشى شەتى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ  ۇلكەن بولىكتەرىنە باقىلاۋ جاساۋعا مۇمكىندىك  الۋعا ۇمتىلدى. مەملەكەت ىشىندەگى سوعىستار جانە ورتالىقتانعان بيلىكتىڭ قۇلاۋى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى قالالار مەن قونىستاردىڭ قۇلدىراۋىنا، كەرۋەندەردىڭ تونالۋىنا ءجيى سوقتىراتىن. ءوز كەزەگىندە ۇلى جىبەك جولىنىڭ بەلگىلى بip بولىگىنىڭ قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ سوقتى.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاريحىندا بۇكىل جولدى بip عانا مەملەكەت باقىلاعان ءۇش قىسقا مەرزىمدى ءداۋىر بولدى.

-     VI عاسىرداعى تۇرىك قاعاناتى;

-     XIII عاسىرداعى شىڭعىس حان يمپەرياسى;

-     XIV عاسىرداعى Teمip يمپەرياسى.

ۇلى جىبەك جولى قىزمەتىنىڭ ناشارلاپ كەتۋىVI عاسىرعا دەيىن، ەۋرازيادا قايتادان قۋاتتى دەرجاۆالار قالىپتاسا باستاعانعا دەيىن سوزىلدى. 570-600 جىلدارى تۇرىك  قاعاناتى جەرورتا تەڭىزىنەن سولتۇستىك قىتايعا دەيىنگى جەرلەردى بىرىكتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ساۋدا ىسىندە كوپەستەر جەتەكشى رولگە يە بولدى.

VI-VII عاسىرلاردا قىتايدان باتىسقا باراتىن جول جاندانا ءتۇستى.جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان ارقىلى وتەتىن. VI-VIII عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى باعىتى: سيريا-يران-ورتا ازيا-وڭتۇستىك قازاكستان-تالاس اڭعارى-شۋ اڭعارى-ىستىقكول ويپاتى-شىعىس تۇركىستان بولدى.

VI عاسىردا قازاكستاننىڭ باتىس بولىگىن قيىر شىعىسپەن، امۋر وزەنى بويىمەن «بۇلعىن جولى» دەيتىن جول جالعاستىردى. VI عاسىردا «جاپونياعا باراتىن جول» دەپ تە اتالعان. راسىندا جولمەن ۆيزانتيادان، يراننان، Tۇرىك قاعاناتتارى مەن سوعدىدان شىققان كەرۋەندەر جاپونياعا جەتەتىن.

VI-VII عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولىنىڭ وڭتۇستىكنەمەسە فەرعانا تارماعىمەن ءجۇرۋدىڭ قيىنداپ كەتۋىنە بايلانىستى سولتۇستىك نەمەسە «تۇرىك جولى» اۋىستىردى. فەرعانا جولىمەن ءجۇرۋ، بىرىنشىدەن، جولدىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ اسۋلى، تاۋلى جەرلەر ارقىلى ەتۋىنە بايلانىستى قيىندىق تۋدىرسا، ەكىنشى شەتى، فەرعانا وڭىرىندەگى ءوزارا قىرقىسۋلارعا بايلانىستى قاۋىپتىبولدى.

تۇرىك  قاعاناتتارىنىڭ كۇشەيىپ، كەرۋەن جولدارى بويىندا قالالار مەن قونىستاردىڭ كۇشەيۋى ۇلى جىبەك جولىنىڭ «Tۇرىك جولى» تارماعىنىڭ باستى قاتىناس جولىنا اينالۋىنا سەبەپكەر بولدى.

VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتالىق ازياداعى حالىقارالىق بايلانىستار جۇيەسى ءبىرشاما وزگەردى. تيبەتتىكتەر شىعىس تۇركىستان مەن باتىس قىتايعا باسىپ كىرىپ، يچجوۋدان گانسۋعا دەيىنگى ۇلى جىبەك جولىنىڭ باسىم بولىگىنە يەلىك ەتتى. 30 جىلعا جۋىق كەرۋەن جولىنىڭ بولىگى تيبەتتىكتەردىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى.بەيتيننەن باركەل كولىنە دەيىن، ودان سولتۇستىك شىعىستاعى ۇيعىر قاعاناتىنىن استاناسى قارابالاساعۇنعا (حارابالعاس) دەيىن اپاراتىن «ۇيعىر جولى» كۇشەيدى.  «ۇيعىر جولى» شىعىس تۇركىستاندى سولتۇستىك موڭعوليامەن جالعاستىردى. ۇيعىرلار، قىتاي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، جولدى «تسانتيان قاعاننىڭ جولى» دەپ اتاعان، ceبەبى، جولمەن قاعانعا تۇركى سالىق اپارىلعان. تان اۋلەتى كەزىندە «ۇيعىر جولىمەن»  جىبەك پەن جىلقى ساۋداسى بەلسەندى تۇردە ءجۇردى. «ۇيعىر جولىمەن» شىعىس پەن باتىستى جالعاستىرعان باستى كەرۋەن جولى رەتىندە ۇزاق ۋاقىت  قىزمەت ەتتi. حIII-XIV عاسىرلاردا جول موڭعول يمپەرياسىنىڭ استاناسى-قاراقورىمدى وزگە ەلدەرمەن جالعاستىرعان كۇرەتامىرعا اينالدى.

IX عاسىردا قىرعىز قاعاناتى كۇشەيىپ، قىرعىزدار ورتالىق ازياداعى باستى اسكەري جانە ساياسي كۇشكە اينالادى. شىعىس تۇركىستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنان وڭتۇستىك سىبىرگە با­راتىن «قىرعىز جولى» جاندانا باستايدى. تۋرفاننان جوڭعاريا ارقىلى موڭعول التايىنا، ساياننان مينۋسينسك ويپاتىنا، قىرعىز قاعانىنىڭ ورداسىنا اپاراتىن «قىرعىز جولى» ارقىلى قىتايمەن جانە باسقا كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناستار ءجۇردى. «قىرعىز جولى» قىرعىز قاعاناتى السىرەگەن كەزدە ءوز جۇمىسىن توقتاتقان بولاتىن.

ۇلى جىبەك جولىنا تارماق بولىپ قوسىلاتىن جولدىڭ ءبىرى «التىن جولى» جانە «كۇمىس جولى». «التىن جولى» فەرعانا، ىستىقكول ارقىلى ءوتىپ، سىبىرگە باستايتىن، «كۇمىس جولىمەن» ورتالىقازيالىق كۇمىستەردى كەرۋەندەر كۇمىسى از ەلدەرگە كيەۆ ءرۋسى مەن ەۋروپا ەلدەرىنە قاراي اپاراتىن.

ۇلى جىبەك جولى باتىس پەن شىعىستى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە «ءۇش شىعىستى»; ءۇندىنى، قىتايدى، اراب حاليفاتىن دا بايلانىستىرعان. مىسالى ءۇندىنىڭ «سيناپاتتو»-«قىتاي جىبەگى» دەگەن ءسوزى كۋا، وسى جونىندە دەرەكتەر ب.د.د. ءىV عاسىردا جازالعان «ارتحاشاسترا» (ساياسات عىلىمى) تراكتاتىندا كەزدەسەدى.

VII عاسىردا كەيىن تەڭىز قاتىناس-تاسىمالى دامىعاندىقتان، «جىبەك جولى» بىرتىندەپ ەكىنشى ورىنعا ءتۇستى، XIII عاسىرعا دەيىن شىعىس پەن باتىس قاتىناسىنىڭ ماڭىزدى جولى بولدى. XIX عاسىردىڭ باسىندا، يcپانيانىڭ ەلشىسى قىتايدىڭ 800 تۇيەلىك ساۋدا كەرۋەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ سامارقاننىڭ جاعدايى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: "توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن سان الۋان تاۋارلار سامارقانعا جينالىپتى. قىتايدىڭ تورعىن-تورقالارى كوز جاۋىن الادى جانە تابيعاتى ەرەكشە كوڭىل-كۇي بەرەدى".
ۇلى جىبەك جولى تۋرالى ايتقاندا، قازاقستان جەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولعانىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ەۋرازيالىق دالا ايماعى «ۆارۆار» كوشپەلىلەردەن باسقا مادەني ۇردىستەردى باسىنان وتكىزبەگەن. شىن مانىسىندە كوشپەلى تۇرىك تايپالارى مەن وتىرىقشى حالىقتار ەجەلدەن قالىپتاستىرعان ءتول مادەنيەت وركەندەگەن بولاتىن. ۇلى جىبەك جولى مادەنيەتىنەن شىعاتىن ءبىر قورىتىندى اگرارلىق وركەنيەتتەگى قالا مەن ونىڭ ماڭايىنداعى جەر وندەۋشىلەر مەن باقتاشىلاردىڭ اراقاتىناسىنداعى كوپتۇرلىلىكتىڭ جاسامپازدىق سيپاتىمەن بايلانىستى. كەز كەلگەن مادەني قۇرىلىمدا شىعارماشىل نەمەسە باسقارۋشى ەليتا، ىشكى جانە سىرتقى پرولەتاريات بار.

ۇلى جىبەك جولى مادەنيەتىنىڭ ەليتاسىنا وتىرىقشى يمپەريالارداعى بيلەۋشى توپتارمەن قاتار، ىلە، شۋ، تالاس جانە سىرداريا القاپتارىندا قالا ورتالىقتارى، ديحانداردىڭ العاشقى تەكتەرى ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردەگى كوشپەلى-وتىرىقشىلاردىڭ تۇلعالارى دا جاتتى. كوپشىلى حالىق تۋرالى دەرەكتەر قازىر تيان-شان تاۋى ەتەگىنەن، ارىس وزەنى مەن سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىنداعى القاپتاردان اشىلىپ وتىر. يسلام رەنەسسانسى وكىلدەرىمەن قاتار، قولدارى التىن زەرگەرلەر مەن قۇمىراشىلاردى، اسكەرباسىلاردى، ءدىني قايراتكەرلەردى ايتساق تا جەتكىلىكتى. 
ۇلى جىبەك جولى جاندانىپ، ورتالىق ازيا قالالارىنداعى جوعارى مادەنيەتتىڭ وركەندەۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ۇلى جىبەك جولى مادەنيەتىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە، ءى مىڭجىلدىقتىڭ العاشقى جارتىسىندا، ورتالىق ازيادا ونشاقتى قالالاردىڭ عانا اتتارى اتالسا، تان يمپەرياسى مەن يسلام رەنەسسانسى ۋاقىتىندا، VIII-ءحىى عاسىرلاردا وڭىردە بولعان ساياحاتشىلار جۇزدەگەن مادەنيەت ورتالىقتارى تۋرالى دەرەك بەرەدى، مىسالى سيۋان تسزيان جەتىسۋدىڭ وزىندە وسىنداي ونداعان قالالار بار ەكەنى جونىندە حابارلايدى. ماركو پولو، ۇلى جىبەك جولى ارەكەت ەتىپ تۇرعاندا ورتالىق ازيادا بولعان سيرەك ساياحاتشىنىڭ ءبىرى، موڭعولدار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قالالىق مادەنيەت كۇيدىرۋگە جەتكىزگەنگەنىمەن، وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ ارقىلى وتەتىن ۇلى جىبەك جولىنان كەرۋەن ارىلعان جوق دەيدى.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ ورتالىقتارىنىڭ باسىمدىق تانىتا الماۋىندا بولدى. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە مادەني ارتەريانى باقىلاۋشى تۇركىلەردە جالعىز ۇستەمدىك ەتۋشى جۇيە ءالى قالىپتاسپادى.

ۇلى جىبەك جولى حالىقتاردىڭ دوستىعى مەن ىنتىماعىنىڭ جاراسىمدىلىعى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ونىڭ قىزمەتىنىڭ تاريحىنان تاعىلىم  الا وتىرىپ، بۇگىندەرى جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ جولىنا تۇسە وتىرىپ، ادامزات بالاسى قاۋىپسىزدىككە، تۇراقتىلىققا جانە دامۋدىڭ بەرىكتىگىنە ۇمتىلۋدا.

ۇلى جىبەك جولى بۇكىل الەمگە تانىمال جول بولاتىن. باتىس پەن شىعىستى، بىتىمگەرلىك پەن ىنتىماقتاستىققا ۇمتىلعان حالىقتاردى ءوزارا بايلانىستىرعان بۇل جول مادەني  - ەكونوميكالىق كوپىر ىسپەتتى ەدى.

قازىرگى ۋاقىتتا وسى كونە كەرۋەن جولىن جاڭعىرتۋدىڭ، حالىقارالىق  مادەني - ەكونوميكالىق بايلانىستاعى ءرولىنىڭ ماڭىزى جونىندەگى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازارباەۆ: «ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ جالپى سۇلباسىمەن XXI عاسىردا مۇناي - گاز قۇبىرلارى تارتىلادى، سولار ارقىلى ورتالىق ازيانىڭ مۇناي مەن گازى ەكسپورتىن دامىتۋ ورتالىق ازيا حالىقتارىنا، ەجەلگى زامانداعى سياقتى، بىرىڭعاي سىرتقى ەكونوميكالىق ساياسات، بىرىڭعاي كەدەن، سالىق باقىلاۋى، بىرىڭعاي قاۋىپسىزدىك جۇيەسى قاجەت، سول ءتيىمدى»، - دەپ كورسەتىپ بەردى.

Abai.kz