سۋىق، قىستىڭ ورتا كەزى. كۇن تۇسكە تاقاپ قالعان. اسپاندا بۇلت جوق، اشىق. جارىعى كوز تايدىراتىن نۇرلى كۇن بۇگىن جازعى تۇرىنە تۇسكەندەي بولىپ، وزگەشە جارقىراپ تۇرسا دا، ىزعارلى قار، سۋىق اۋا قىزۋىن جوعالتىپ، جارىعىنا جانسىزدىقتىڭ تابىن باسىپ تۇرعانداي.

جەر قارلى. ءۇش-ءتورت كۇننەن بەرى قاراي ايىقپاعان شىڭىلتىر اياز بۇگىن دە مىقىرلاپ ءبىلىنىپ تۇر. كۇنشىعىستان سوققان باياۋ جەل سۋىقتىڭ كورىگىندەي بولىپ، ىزعاردى كوبەيتە ءتۇستى. كەيدە سۇيكەپ وتكەن سالقىنى بەتتى شىمىرلاتىپ، دەنەنى توڭازىتادى.

تۇرعىن حالقىنىڭ كوبى قازاق بولعان ءسىبىردىڭ كىشىلەۋ قالاسى قىستىڭ اق كيىمىن دالامەن بىرگە جامىلىپ، جابايى تابيعاتتىڭ جايلى كۇيىن كۇيلەگەندەي.

بار ءۇيدىڭ توبەسىن كۇپسەك قار اپپاق بولىپ باسىپ العان. كەيبىر كىشكەنە ۇيلەردى، كوپ قۇيمالاردى قالىڭ قار جال سەكىلدەنىپ باسىپتى. كوشەنىڭ قارى جۇرگىنشىلەردىڭ تابانىمەن تاپتالىپ ىسقاياقتانعان. باسقان سايىن شىنىلانىپ سىقىرلاپ، كەيدە شاتىناعانداي بولىپ شىتىرلايدى. بۇل قالا سىبىردەگى ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرىنىڭ سول جاعاسىندا ورناپتى. رەتپەن سالىنعان سۇلۋ قالا ەمەس. ورتا جەرى بولماسا، شەتتەرىندە ءتارتىپ جوق. ونىڭ ۇستىنە شەت-شەتىنە شاشىراتىپ سالعان قازاقتىڭ جەر ۇيلەرى تارتىپكە ۇقساعان سيىقتىڭ ءبارىن بۇزىپ، قالانىڭ شەتتەرىن تۇيەنىڭ جىرتىلعان ەسكى جابۋىنداي جالبا-جۇلبا عىلىپ ىدىراتىپ، توزدىرىپ تۇر.

سۋىق، قىستىڭ ورتا كەزى. كۇن تۇسكە تاقاپ قالعان. اسپاندا بۇلت جوق، اشىق. جارىعى كوز تايدىراتىن نۇرلى كۇن بۇگىن جازعى تۇرىنە تۇسكەندەي بولىپ، وزگەشە جارقىراپ تۇرسا دا، ىزعارلى قار، سۋىق اۋا قىزۋىن جوعالتىپ، جارىعىنا جانسىزدىقتىڭ تابىن باسىپ تۇرعانداي.

جەر قارلى. ءۇش-ءتورت كۇننەن بەرى قاراي ايىقپاعان شىڭىلتىر اياز بۇگىن دە مىقىرلاپ ءبىلىنىپ تۇر. كۇنشىعىستان سوققان باياۋ جەل سۋىقتىڭ كورىگىندەي بولىپ، ىزعاردى كوبەيتە ءتۇستى. كەيدە سۇيكەپ وتكەن سالقىنى بەتتى شىمىرلاتىپ، دەنەنى توڭازىتادى.

تۇرعىن حالقىنىڭ كوبى قازاق بولعان ءسىبىردىڭ كىشىلەۋ قالاسى قىستىڭ اق كيىمىن دالامەن بىرگە جامىلىپ، جابايى تابيعاتتىڭ جايلى كۇيىن كۇيلەگەندەي.

بار ءۇيدىڭ توبەسىن كۇپسەك قار اپپاق بولىپ باسىپ العان. كەيبىر كىشكەنە ۇيلەردى، كوپ قۇيمالاردى قالىڭ قار جال سەكىلدەنىپ باسىپتى. كوشەنىڭ قارى جۇرگىنشىلەردىڭ تابانىمەن تاپتالىپ ىسقاياقتانعان. باسقان سايىن شىنىلانىپ سىقىرلاپ، كەيدە شاتىناعانداي بولىپ شىتىرلايدى. بۇل قالا سىبىردەگى ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرىنىڭ سول جاعاسىندا ورناپتى. رەتپەن سالىنعان سۇلۋ قالا ەمەس. ورتا جەرى بولماسا، شەتتەرىندە ءتارتىپ جوق. ونىڭ ۇستىنە شەت-شەتىنە شاشىراتىپ سالعان قازاقتىڭ جەر ۇيلەرى تارتىپكە ۇقساعان سيىقتىڭ ءبارىن بۇزىپ، قالانىڭ شەتتەرىن تۇيەنىڭ جىرتىلعان ەسكى جابۋىنداي جالبا-جۇلبا عىلىپ ىدىراتىپ، توزدىرىپ تۇر.

قالانىڭ ورتاسىندا بازاردان سۋعا قاراي تۇسەتىن زەمسكي كوشەسىندە قازىرگى ساعاتتا جۇرگىنشىلەر سيرەگەن، يەسىزدەنىپ تۇر. اندا-ساندا الدەقانداي ۋاق تەرى-تەرسەكتى پۇشپاعىنان سۇيرەتىپ، قىل-قىبىرىن ارقالاپ، بازارعا قاراي اياڭداپ بارا جاتقان بىرەن-ساران جاياۋ الىپ-ساتارلار عانا كورىنەدى. كەيدە شاناسىن سىقىرلاتىپ، جەككەن تۇيەسىن بوجىلاپ، «ءشۇۋ-شۇۋلەپ» كەلە جاتقان قىردىڭ قوڭىرقاي ءپىشىندى قالاشىلارى كەزدەسەدى. بۇلاردان باسقا كوزگە تۇسەتىن كەپ جۇرگىنشى جوق. وسىنداي بىرقالىپتى كۇيدە ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ، كوشەنىڭ تومەنگى جاعىنان شىعىپ، بازارعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان ءبىر شانالى كورىندى.

جەككەنى - كاشاۋا شانا. الدىنا وتىرعىزعان كوشىرى بار. بۇل كەلە جاتقان - وسى قالادا قىزمەتتە تۇرعان وقىعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى - مەيىرحان ەدى. الگى كوشەمەن تۋرا ءجۇرىپ كەلىپ، بازارعا تاقالعان جەردە، وڭ قول جاقتا تۇرعان كوك شاتىرلى كىشىلەۋ كوك ءۇيدىڭ قاقپاسىنا كەلىپ توقتادى. ات توقتاعان جەردە مەيىرحان شانادان ءتۇسىپ، ۇيگە قاراي جىلدام باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. جىگىتتىڭ پىشىنىندەگى تومسارعان كەيىسىنە قاراعاندا، قاباعى تۇكسيگەن جۇدەۋلىككە قاراعاندا، بۇل كەلگەن ۇيىندە ءبىر وقيعا بولعانعا ۇقسايدى. مەيىرحان اۋەلگى بەتىمەن ءۇي الدىنا كىرىپ، سودان ىشكە كىرەتىن ەسىككە تاقاپ قالعاندا، الدىنان ەسىك اشىپ ءبىر جاس ايەل شىقتى.

ءساندى كيىنگەن سۇيكىمدى ءپىشىنى بار جاس ايەلدىڭ تۇسىندە دە الگىندەي كەيىستىڭ تاڭباسى بار. ءتۇسىنىڭ اجارى كەتىپ، قاتتى جۇدەپ، اقسۇرلانعان. قاباعى بولىمسىز ءتۇيىلىپ، ۋايىمنىڭ سىزىنان شىتىناعان. جۇمساق قارا كوزدەرى كىشىرەيىپ، جاساڭدانعان. ءجيى كىرپىكتەرىندە جاڭا عانا شىققان كوزدىڭ جاسى بىلىنەدى. مەيىرحان بۇل ايەلدى كورگەن جەردە توقتاي قالىپ:

- نەمەنە، قاديشا، قالاي؟ نەعىپ جۇدەپ تۇرسىڭ مۇنشا؟ - دەدى.

قاديشا تۇكسيگەن قاباعىن جازباستان، ۇمىتسىزدەنگەن پىشىنمەن اقىرىن:

-  ساعات سايىن تومەندەپ بارادى، بىلمەيمىن: جازىلا ما، جوق پا؟.. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن ءسىزدى «اكەپ بەر» دەگەن سوڭ، ادەيى كىسى جىبەرىپ ەدىك، - دەدى دە، كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەلگەن سوڭ، تومەن قاراپ كەتتى. مەيىرحان جۇباتقان بولىپ، ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتتى دا، ۇيگە كىردى.

كىشىلەۋ ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ تەرگىسىندە، بيىك توسەكتىڭ ۇستىندە قاتتى ىڭقىلداپ، شىدامسىزدانىپ ماقسۇت جاتىر. بەتى اشاڭداپ جۇدەگەن. انشەيىندەگى اقسۇر ءتۇسى كۇرەڭدەنىپ ىسىنگەن. كوزى قانتالاپ، جاستانىپ اپتى. قىسقالاۋ قويۋ قارا مۇرتى، سۇلۋ قارا قاسى، قايىرعان ۇزىن قارا شاشى دا قاتىپ قالعانداي بولىپ جابىسىپ، جانسىزدانعان سياقتى. ەرىندەرى ىشتەگى قىزۋمەن كەبىرسىپ، جارىلىپ، قاراۋىتىپ قاپتى. ەتى قاشىپ، ارىعان جىڭىشكە قولدارى قازىردە دىرىلدەپ، ءبىر جەرگە ورنىقپاي، اۋرۋ كەۋدەسىن سيپالاي بەرەدى. قولدارىنىڭ ءتۇسى سارعىشتانعان، تىرناقتارى كوكشىلدەنىپ قانتالاپ تۇر.

مەيىرحان جولداسىنىڭ وسى ءپىشىنىن كەرگەندە ىشىنەن تىنىپ، جۇدەپ كەلىپ، قاسىنداعى ورىندىققا زور وتىردى. بىرىنە-ءبىرى قوشتاسقانداي بولىپ، قالىڭ ۋايىممەن از قاراسىپ وتىرعان سوڭ، مەيىرحان كۇرسىنىپ، ماقسۇتتىڭ جايىن سۇراي باستادى. ماقسۇت باسەڭدەپ، قارلىققان داۋسىن قاتايتپاق بولسا دا، شاماسى كەلمەدى. سوزىنە كوبىنەسە سىبىر ارالاسىپ، نە ايتقاندارى ۇعىمسىز بولدى. مەيىرحان ءسوزىن ساق بولىپ تىڭداسا دا، ەش نارسە ۇعا المادى. ازدان سوڭ ماقسۇت شاتاسىڭقىراپ، ساندىراقتاي باستادى. ءسوزىنىڭ كوبى ساۋ كۇنىندە ىستەپ جۇرگەن قىزمەتى، وقىتىپ جۇرگەن ساباعى، تاربيەلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ بالالارى تۋرالى. السىزدىكپەن سىبىرلاعان شالاجانسار سوزدەرىنىڭ اراسىندا: بالالار... جەتىم قالا... مەن ەڭبەك سىڭىرە... المادىم... ەندى مىنە!.. - دەپ كەۋدەسى مەن ءىشىن سيپاپ: ءوزىم دە ەكىتالايدىڭ ۇستىندە جاتىرمىن! دەپ مەيىرحانعا قولىن سوزىپ، بۇنىڭ قولىنان ۇستاپ: «مەنى سوكپەيسىڭدەر مە؟.. مەندە جازىق جوق قوي...» دەدى دە، سونىڭ ارتىنان قايتادان شاتاستى.

مەيىرحاننىڭ كوزىندە جاس تولى ەدى. اۋزىنا جۇباتارلىق سەز تۇسپەدى. اۋرۋ جولداسىنىڭ كوڭلى ءۇشىن قان «جازىلاسىڭ، ءولىمدى ويلاما!» دەگەن سوزدەرى جاسىپ، اسەرسىز بولىپ شىقتى.

ازدان سوڭ تورگى ۇيگە ماقسۇتتىڭ كەمپىر شەشەسى مەن كەلىنشەگى - قاديشا كىردى. قاديشانىڭ قولىندا كىشكەنە بالاسى بار. ەكەۋىنىڭ ىشىندە دە ءۇمىت پەن قورقىنىش جەڭىسە الماي، الىسىپ تۇرعان سياقتى، سەنىمسىزدىك بىلىنەدى. جالعىز بالاسى - ماقسۇتتان باسقا ەنىشى، تىلەۋى جوق ءالسىز سورلى شەشەسى كوكىرەگى قايعى-شەرگە تولىپ، كوزدەرى مولتىلدەگەن ۋلى جاسقا تولىپ، جاۋتاڭداپ، قۋات-كومەك سۇراعانداي بولىپ، مەيىرحانعا قاراي بەرەدى.

مەيىرحان جۇباتپاقشى بولىپ، تاعى دا ءبىر-ەكى  اۋىز سوزدەر ايتتى. بۇلاردىڭ بارىنە، ماقسۇتتىڭ ناشاركەتىپتى، ولەدى» دەپتى. ناۋقاسىنىڭ ۇستىنە، ءتۇيىن بولعان نارسە - بۇگىن ەرتەڭ دوكتور كەلىپ، اۋرۋدى قاراپ: «ەمدەۋدەن ءوتىپ

سوندىقتان ءبارىنىڭ ءىش كۇدىگى كۇشەيىپ تۇرعان. شەسى ۇيگە كىرگەندە، ماقسۇتتىڭ كوزى ءتۇسىپ، اپاسى-يراز قاراپ جاتىپ، ارتىنان شىداي الماي، كوزىن جۇمىپ، ىرگە جاققا باسىن بۇرىپ اكەتتى. تۋىسقانسىز، سىنسىز جالعىز قالاتىن سورلى اناسىنىڭ كورەرى قانداي بولاتىنىن ماقسۇت ويلاعانداي. ازدان سوڭ باسىن قايتا بۇرىپ الىپ، شەشەسىنە قاراپ:

- وزگەنىكى - وزگە-اۋ، سەنىڭ كۇنىڭ نە بولادى؟ سەنى كىمگە تاستايمىن؟.. الدىمدا ولمەدىڭ-اۋ! - دەپ، باسىن شايقاپ، جىلاعانداي بولىپ، كەمسەڭدەپ، تاعى تەرىس قاراپ كەتتى. شەشەسى داۋسىن شىعارىپ جىلاپ جىبەردى. قاديشا كەيىنىرەك تۇرىپ، كوزىنىڭ جاسىن اندا-ساندا سىعىپ الىپ تۇر ەدى.

وسى حالدە ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ەسىك اشىلىپ، ۇيگە ماقسۇتتىڭ تاعى ءبىر-ەكى جولداسى - جۇماعۇل مەن اقتاي كىردى. بۇلار ۇيدەگى سۋرەتتى كورگەن سوڭ، ءبىراز سوزبەن اۋرۋدىڭ جايىن سۇراستى دا، ۇندەمەي، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى. ماقسۇت ىرگە جاققا قاراپ جاتىپ، باسىن بۇرماي:

- قاديشا... ولمەيدى... بىراق ول سەنەن تۋعان جوق... باسى كەپ، باي توركىنى بار... ەڭ بولماسا، سولارعا كەتىپ قالادى عوي. سەنى و دا جىلاتار...

كەمپىر تالىقسىپ جىلاپ:

- نەگە ۇيدەيسىڭ، جارىعىم، جالعىزىم؟.. - دەپ، قاتتى جىلاي باستاپ ەدى، ماقسۇت:

- اپا، جىلاماشى، انا ۇيگە بارشى... - دەپ سىبىرلاپ: - جۇرەگىمدى كوز جاسىڭ ەرتەپ بارادى عوي... -دەدى. مەيىرحان مەن باسقا جىگىتتەر دە بۇل سۋرەتتى كورۋ قيىن بولعاندىقتان، كوزىنىڭ جاسى جەرگە تامشىلاپ تۇرعان كەمپىرگە:

- جىلاماڭىز، قينالادى عوي... بارا تۇرىڭىز! -دەپ اقىل ايتتى. كەمپىر:

- جارىعىم... جاتا عوي... جالعىزىم!.. قاراشى-عىم، جاتا عوي!..' مەن قۇرعىر كەتەيىن، - دەپ اۋىر كۇرسىنىپ شىعىپ كەتتى. قاديشا ۇندەمەي تۇرىپ، ەنەسىنىڭ ارتىنان بىرگە شىقتى.

مۇنداي كۇيگە جۇرەگى سەزىمدى مەيىرحان قاتتى جۇدەپ وتىر ەدى. سورلى كەمپىردىڭ كۇيىن ويلامايىن دەسە دە، كوڭلى ەرىكسىز ىلگەرى قاراي باسىپ، كەلەشەكتىڭ ءار ءتۇرلى سۋرەتىن كوز الدىنا ەلەستەتە باستادى. كەلگەن ويى: «ماقسۇتتىڭ ولەتىنى راس، كەمپىردىڭ سورلى بولىپ، زارلايتىنى دا شىن. مىنا جاس قاتىن جولداسىنىڭ رۋحىن سىيلاپ، بىرگە قايعى جەپ وتىرا ما؟ وتىرماي-دى. بۇل جانە قالا قىزى... بىرەۋمەن كەتەدى، ءا؟» دەگەندەي وي ويلادى.

كىشكەنە ءۇيدىڭ ىشىندەگى بۇل سەكىلدى كۇدىكتى اۋىر حال كەپ كۇندەرگە سوزىلعان جوق. ەڭسەسى كەتكەن اۋرۋ كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ كەتتى. ءسونىپ بارا جاتقان شىراعدان وتىنداي باسەڭدەي بەردى. بىرگۇنى تۇسكە تايانعان مەزگىلدە دەمالىسى جيىلەپ، كەۋدەسىنە سىرىلداق پايدا بولدى. اۋرۋ السىزدەندى، ەندى دەنەسىن دە قوزعاي الماي، كوزىن اندا-ساندا اشىپ-جۇمىپ، سۇلىق جاتتى.

بالاسى بۇل كۇيگە جەتكەن سوڭ، كوپ ءولىمدى كوزى كورگەن كارى شەشەسى جالعىزىنان كۇدەر ۇزە باستادى. نامازدا كۇندىز-ءتۇنى دۇعانىڭ ورنىنا جالعىزىنىڭ اتىن اتاپ، سىبىرلاپ، جالىنىپ، تىلەۋدەن بوساعان جوق ەدى. بوس وتىرعانداي بولىپ، ءۇي ءىشى وڭاشالانىپ، جالعىز قالسا، كەزىنەن ءۇنسىز جاسىن اعىزىپ، كەيدە كەمسەڭدەپ جىلاپ تا الادى. تىلەك پەن قايعىدان توزعان جۇرەگى الدىندا جىلجىپ، تاقاپ كەلە جاتقان قاۋىپتى ويلاپ ەزىلەدى.

بىراق ەش نارسەنىڭ كومەگى بولعان جوق. كوپتەن كۇتكەن قاھارلى اۋىر، سۋىق ساعات جىلجىپ كەلىپ جەتتى. ماقسۇتتىڭ دەمى بىتۋگە تايانىپ، دەنەسىنەن جان كەتە باستادى. ءبىر ۋاقىت اياق-قولى مۇزداپ، دەمى بىتكەندەي بولدى... قاسىندا تەلمىرىپ قاماپ وتىرعان جاقىنى مەن تا-نىستارى كۇدەردى ابدەن ۇزگەندەي بولىپ ەدى. سول حالدە ءبىراز ۋاكىت ەتكەن سوڭ، ماقسۇت قايتادان اقىرىن كوزىن اشتى. كوزىنىڭ قاراسى جوعارى شىعىپ، الاسى كوبەيگەن سىقىلدى. سۇزىلگەن سۋىق كوزىندە ۇسىنىپ كونگەندىك بار.

ءوز ءحالىن شىن ۇعا الماعانداي بولىپ، سىبىرلاپ:

- بارمىن با، جوقپىن با؟.. - دەپ ازدان سوڭ كوزىن قايتا جۇمدى. جۇرتتىڭ كۇدىگى ۇزاققا سوزىلعان جوق. ءتۇسى از-ازداپ سۋي باستاپ، كوزى شالا جۇمىلىپ، ءبىر اراعا قادالىپ قاتىپ قالدى... ەرىندەرىنىڭ اراسى اشىلىپ، ءتىسى اقسيىپ، بەتىنە ەلىم تاڭباسى باسىلا باستادى. كەشىكپەي ءۇزىلدى... ءۇي ءىشى ۋ-شۋ بولدى... كەمپىر ءحالى ءبىتىپ، تالىقسىپ كەتتى. وسى ءحالدىڭ ءبارىن كوز الدىنان وتكىزگەن مەيىرحان، جۇماعۇل، اقتايلار دا شىداي الماي، بىرگە جىلاستى. جۇرتتىڭ ءبارى سول كۇنى-اق ماقسۇتتىڭ ولىمىنەن حابارلاندى. وقىعان جىگىتتەر مەن قالانىڭ باسقا حالقى دا ازاماتتى شىن ايادى. جولداستارىنىڭ كوبى قايعىلانىپ مۇڭايدى... جۇرتتىڭ ءبارى دە:

- قالادا ەسكەن جىگىتتىڭ ادامى وسى ەدى، بيشارانىڭ شەشەسى سورلادى-اۋ! - دەپ، شىنىمەن نازالانعانداي بولدى.

ەرتەڭىندە ماقسۇتتىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كەپ جۇرت جينالىپ ەدى. ازاماتقا اقىرعى قارىزىن وتەمەك بولعان وقىعاندار، جولداستارى تۇگەل جيىلىپ كەلدى. ءبارىنىڭ ءتۇسى ۋايىمدى... قاباقتارى سالبىراڭقى، جۇدەۋ...

ءبىراز ۋاكىت وتكەن سوڭ، جيىلعان جۇرت ولىكتى كوتەرىپ الىپ، زيراتكا قاراي ءجۇرىپ كەتتى... زيراتقا جەتكەن سوڭ، ەرتە باستان قازۋلى، دايار تۇرعان، قاسىندا ءۇيۋلى جاڭا توپىراعى بار، ازىناعان سۋىق كوردىڭ قاسىنا ولىكتى الىپ كەلدى. كوپ جاستار كورگە ءبىر-ءبىر قاراعان سوڭ، شىداي الماي، تەرىس اينالىپ كەتىستى. بەيىت باسىندا بىرعالپىنان اۋماي، قۇتىرعان سياقتا-نىپ، جەلىگىپ جۇرگەن مولدالار عانا. بۇلار قىزىلدى سەزگەن قاراقۇستاي جانتالاسىپ ءجۇر. شىن راقىمسىز، تاستاي سۋىق  ادامدار سەكىلدەنەدى. ولىكتىڭ ۇستىنە جاپ-قان شاپانعا، باسى مەن اياق جاعىنا سالعان ورامال شۇبەرەككە تالاسادى.

ازدان سوڭ ماكسۇتتى جالعىز قابات اق كەبىنگە وراعان كۇيىندە لاقاتتاپ قازعان كەردىڭ تۇبىنە اپارىپ سالدى. بەر جاعىنا ءبىر كىرپىشتەن سوڭ، ءبىر كىرپىشتى قويىپ، تەلمىرگەن كوزدەردەن دەنەسىن جاسىرا باستادى.

وسى ءحالدىڭ ءبارىن دە كوزدەرىمەن كورىپ تۇرعان وقىعاندار ءبىر-ءبىر اۋىر كۇرسىنىپ الىپ، سالبىراعان پىشىنمەن ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراستى.

II

كۇندەر ءوتتى... اۋىر ايلار دا جىلداي جىلجىپ، بىرىندەپ ءوتىپ جاتىر. جاز كەلىپ كوك شىعىپ، دۇنيە جاسارعان. كۇن بۇرىنعى كوركىنە ءتۇسىپ، قىزۋىمەن جەر ءجۇزىن جانداندىرىپ كۋانتادى. جاپىراقتارى جەتىلىپ، جازعى جاسىل كيىمىن كيگەن اعاشتار ءبىر-بىرىمەن مىڭ ءتۇرلى تىلمەن سويلەسىپ، سىرلاسا تەڭسەلىسەدى.

جىلى كۇنگە قۋانىپ، ويناپ ۇشقان قۇستار تابيعاتتىڭ ءبىر تۇرىنە ارناۋلى ماقتاۋ ولەڭ ايتىپ، بىلدىرلاعان نازىك تىلىمەن قوشەمەتىن كورسەتىپ ءجۇر. ادامنىڭ دا كوڭلى كوتەرىڭكى، جەلىگى كوبەيگەندەي... بىراق ماقسۇتتىڭ ۇيىنە جەلىكتى دۇنيە ءالى اسەرىن بەرگەن جوق. مۇڭلى كەمپىردىڭ شەر-ۋايىممەن سارعايعان ءجۇزى، قايعىمەن تۇكسيگەن قاباعى بىرعالىپتا قات-قانداي، تاسقا تۇسكەن تاڭبا سەكىلدى. كەشكە شەيىن تىنىشتىقتا تۇراتىن كىشكەنە ءۇيدىڭ ءىشىن كۇرسىنگەندە، كەۋدەسىنەن شىققان جالىن ەرتەپ كەتكەندەي بولادى. جاس قاديشانى ءۇي ىشىندەگى اۋىرلىق موينىنا بايلاعان تاستاي باسىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەيدى. ول بۇل كۇندە سارىلىپ وتىراتىن ۇزاق قايعىدان ارىلعان. جالعىز-اق قۇلازىپ تۇرعان يەسىز ءۇي جەتىمدىكتىڭ سۋرەتى سەكىلدەنىپ وتىرعان قايعىلى كەمپىر ۇيگە كىرگەن سايىن يىعىن كوتەرتپەيتىن سەكىلدى. بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ازىرگە جاماۋ بولىپ تۇرعان -ماقسۇتتان قالعان كىشكەنە ايەل بالا - ءجاميلا... قايعىدان كەمپىردىڭ كوڭلى ازىراق سەرگىگەن ۋاقىتتا ەكەۋى دە بالانى ەرمەك قىلىپ، الدارىنا الىپ، الدانىش ەتكەن بولادى. مەيىرحان بۇل ۇيگە ماقسۇت ولگەن سوڭ، كوپ كەلگەن جوق. قاشقالاقتاعانداي. بۇرىنعى ماقسۇتتىڭ جولداستارىنان وسى كۇندە بۇل ۇيگە كوبىرەك كەلەتىن - جۇماعۇل مەن اقتاي. بۇلار اۋەلگى كەزدە ۇيگە كەلگەندە قايعىلى بولىپ وتىرىسىپ، جۇرە-جۇرە ۇيرەنگەن سوڭ، از-ازداپ اڭگىمە ايتىپ، كەيدە قاديشاعا وڭاشاراقتا كۇلدىرگى سوزدەر ايتىپ تا، قارالى ايەلدەردىڭ كوڭىلدەرىن كوتەرىپ كەتەتىن بولعان. سوڭعى ۋاقىتتا جۇماعۇل جالعىز دا بولسا كەلگىشتەپ، ءار ءتۇرلى اڭگىمەمەن قاديشانىڭ كوڭلىن قايعىدان ءبىراز سەرگىتىپ كەتەتىن بولعان. جاراتىلىسىندا قۋ، سوزىندە شىنىنان وتىرىگى كوپ جۇماعۇل سوڭعى كۇندەردە اڭگىمەنى ماقسۇت جايىنان ايتپاي، كوبىنەسە ءوزى كورىپ جۇرگەن جاستىق قىزىقتارىن ايتقىشتاي بەرەتىن بولعان. ماقسۇت جايىن كەمپىرمەن عانا سويلەسەدى. وعان دا «جاقسى بالا» بولىپ كورىنە باستادى. قاديشا ازدان سوڭ جۇماعۇل اڭگىمەسىنىڭ ارتىنان ەلەگىزىپ قالاتىن بولدى. اڭگىمەنىڭ اسەرى بويىنا كۇننەن-كۇنگە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي. سىرتى قارالى بولماسا، ىشىندە قارالى كوڭىل تاۋسىلعان سياقتى. توسەككە جاتقان سايىن اۋناپ، قىزىپ، ۇيىقتاي الماي جاتقاندا، ويىن قايعى بيلەمەي، كومەسكى ءۇمىت پەن قىزۋ بيلەيتىن ادەت بولدى. وي-لانسا - ارتىن ويلاماي، الدىن ويلاۋى كوبەيدى. سول ويلار جيىلەگەن سايىن تۇرعان ءۇيى سۋىقتانىپ، كوڭلىنە جات تارتقانداي بولا بەردى. قازىرگى ءحالى «قىزىقتى ەندى كورەمىن، ءومىر ءدامىن ەندى تاتامىن!» دەپ، سانسىز ءۇمىت، سانسىز حيالدى ويلاپ كەلە جاتقاندا، ءبىر قاتال قول راقىمسىزدىقپەن قاتتى ۇستاپ الىپ، الدەقانداي قۇلاپ توزىپ، قۋارعان ەسكى مولانىڭ ىشىنە بەكىتىپ تاستاپ كەتكەن تۇتقىن ادامنىڭ حالىندەي كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى جاقىندا بولاتىن ۇلكەن وزگەرىستىڭ الدىنداعى باسقىشتارى ەدى. بىرگۇنى مەيىرحان قىزمەتتەن قايتىپ كەلىپ، توسەگىندە جاتىر ەدى. ۇيىنە قازاقشا كيىنگەن جاستاۋ جىگىت كىردى دە، قولىنا ءبىر كىشكەنە حات تاپسىردى. مەيىرحان اشىپ وقىدى.

«مەيىرحان جولداس!

ەرتەڭ ساعات 12-دە ءبىزدىڭ تويعا كەل. سەن ەستىگەن شىعارسىڭ، مەن قاديشانى الاتىن بولدىم. قۋداي ۇرىپ، ءسوزىمىز وسىلاي بولىپ قالدى.

جۇماعۇل».

مەيىرحان ەسى شىعىپ اڭىرىپ: «نە دەيدى؟».. دەپ، حاتتى قايتا-قايتا وقىپ، تۇرىپ قالدى. جىگىت شىعىپ كەتتى. مەيىرحان باسىنا تاس تيگەندەي بولىپ ساندالىپ، ءارى-بەرى الاسۇرىپ ءجۇردى دە، اياعىندا ايلاسى قۇرىپ، وتىرا قالىپ، حاتتىڭ ۇستىنە ءىرى جازۋمەن: «بارمايمىن، تويىڭ كۇرىسىن!» دەپ، قىسقا ءتۇرتىندىسىن قوندىرا سالىپ، وتىرىپ قالدى.

ەرتەڭىندە مەيىرحاننىڭ ۇيىنە تويعا بارا جاتقان ەكى جولداسى كىردى. ەكەۋى دە جاقسى كيىنگەن، اق جاعا سالىپ، ءيىس ماي سەپكەن، تويعا بارا جاتقانداي-اق اجارلى، كوڭىلدى.

مەيىرحان بۇلارعا: «بارماۋ كەرەك. بۇل نارسىزدىك. كەشە ماقسۇتتىڭ تويىن تويلاپ، بۇگىن ونىڭ قاتىنى مەن جۇماعۇلدىڭ تويىن تويلاماقشىمىز با؟» دەپ ەدى، بىراق وعان جولداستارى بولعان جوق. ولار: «قويشى يدەاليست بولماي! بارامىز دا تاماققا تويامىز، كىشكەنە ىشەمىز، نەمەنەسى بار؟» دەپ مەيىرحاننىڭ اۋزىن اشتىرمادى. ءبىرازدان سوڭ مەيىرحان دا وتىرىپ-وتىرىپ كونىپ، ءبارى دە بىرگە ءجۇرىپ كەتتى.

توي قىزۋلى بولىپ ءجۇرىپ جاتىر. جۇماعۇل مەن قاديشا تۇك كورمەگەندەي بولىپ، قۇلپىرىپ كەتكەن. كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارى دە ەش نارسە بولماعانداي، شىن كوڭىلدەرىمەن «قۇتتى بولسىن!» ايتىپ، ەكى جاستىڭ كۋا-نىشىن قىزىقتاپ كەتتى. ازدان سوڭ، ءىشىپ العان ءجۇرت-تىڭ ءبارى دە ماس بولدى، ۋ-شۋ، جىر، ايعاي، كۇلكى كو-بەيدى. قىزىپ، ماس بولعان سوڭ، مەيىرحان ءبىر كەزدە تۇرەگەلىپ، ءجۇرتتىڭ ءبارىن توقتاتىپ، ەزىنە قاراتىپ، قولىنا رەمكەسىن الىپ:

- مەن سەندەردى ماقسۇت ءۇشىن ىشۋگە شاقىرامىن... جاساسىن ماقسۇتتىڭ ارۋاعى! - دەدى. جۇرتتىڭ ءبىرتالايى كۇلدى. جۇماعۇل مەن قاديشا قوسا كۇلدى. ءبىرتالايى ويىنا ەش نارسە الماي، بىرگە ءىشىپ جىبەردى. مەيىرحاندى قاسىنداعى جولداستارى «تىنىش وتىر» دەپ، اياعىنان تارتىپ، مازاق قىلىپ كۇلىپ، وتىرعىزىپ قويدى. مەيىرحاننىڭ جولداس قارىزىن وتەگەنى سول ەدى...

از كۇننەن سوڭ، جۇماعۇل مەن قاديشانى قايىناتاسى قوندىباي قاتىن-بالاسىمەن تۇگەل جيىلىپ  كەلىپ، قىرعا قاراي شىعارىپ سالدى. جاڭا قوسىلعان جاستار ەلدەگى جۇماعۇلدىڭ ۇيىنە باراتىن بولعان. قوڭىراۋلى ترويكا قوندىبايدىڭ قاقپاسىنان شىلدىر قاعىپ شىققاندا، قارسىداعى ماقسۇتتىڭ ۇيىنە جۇماعۇل قوماعايلانعان كوزبەن قاراي ءتۇستى.

ماقسۇت ولگەن بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن سورلى شەشەسى بۇل كۇيدى كورىپ، ەكى كوزىنەن جاسىن وزەندەي اعىزىپ، تەلمىرىپ قاراپ، قادالىپ وتىرىپ قالدى.

جاستاردى شىعارىپ سالعان وقىعان جىگىتتەر قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ، بۇل تەرەزەنىڭ الدىنان بولەك-بولەك بولىپ كەتىپ جاتىر...

III

مايدىڭ كۇنى. كوك جەتىلىپ، گۇل-جاپىراق مولايعان. جاڭا شىققان الكۇرەڭ جاسىل شوپپەن دالا جاسارعان. بىلتىردان قالعان قۋ ءشوپ ازايعانداي، اندا-ساندا بولماسا، كوزگە كوپ ىلىنبەيدى. ونىڭ ورنىن قازىرگى كۇندە الاسا بەتەگە، جاسىل تارلاۋ، شاشىراعان جاس كودە، شاشاقتالعان جاس ساسىر باسقان. جاسىل كىلەمنىڭ تۇرىندەي كورىكتى دالادا ءار جەرگە شاشىراپ شىققان قىزعالداقتىڭ سارى گۇلدەرى كوز قۋانتىپ جايناپ تۇر.

ۇلكەن تاۋدىڭ قولتىعىنداعى جىڭىشكە وزەك پەن ۇزىن سايلار دا جىلداعى سۇلۋ كوركىنە كەلىپ جاڭارعان. جاپىراعى جەتىلگەن جاس قايىڭ، وزەكتى قۋالاپ وسكەن ۇزىن توعاي، تاسقىنى باسىلماي، سارقىراپ اققان وينامالى جۇيرىك وزەن، بويى ەسىپ بۇراڭداپ، تولقىندانعان جاسىل شالعىن، وزەكتىڭ ەكى جاعىنداعى قاتارلانعان بيىك جارتاس، وزەك بويىندا ويناپ ۇشقان جىرشى قۇستار - ءبارى جينالعاندا، سايدى جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتىڭ وتاۋىنداي جايناتىپ، جاسارتىپ تۇر.

بيىل بۇل ولكەنىڭ سۋى دا مول ەدى. سوناۋ ويدا كوز ۇشىندا جارقىراعان - شاراسىنان سۋى اسىپ، ايناداي مولدىرەپ جاتقان كول كورىنەدى. جاعالاي جۇرگەن مال شاشىراي جايىلىپ، كول اينالاسىن شۇبارلاندىرىپ ءجۇر. جارىق كۇندە شاڭقيىپ كورىنگەن اق اۋىلداردى ساعىم كوتەرىپ، كەيبىر ۇيلەر جۇمىرتقاداي بولىپ كورىنەدى. جايلاۋعا قاراي جاڭادا بەتتەپ كوشكەن ەل شىڭعىس تاۋىنان اسىپ كەلىپ، كۇنگەيدە وتىر. اۋىل-اۋىلدىڭ ءبارى دىردۋى مول، كوڭىلدى.

قىستان مال كۇيلى شىققاندىقتان، جازعىتۇرىمعى كوككە از كۇن ىشىندە سەمىرىپ العان ات-ايعىر، تۋ بيەلەر وسى كۇنى مىنىستە. ەكى-ءۇش كىسىنىڭ باسى قوسىلسا  جارىس، اۋدارىس، ات سىناسۋ، كۇش سىناسۋدى ەرمەك ەتەدى. كۇنگەيگە كەلگەننەن بەرى قاراي اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى: «قۇلىندار جەتىلىپ قالدى، جايلاۋعا قىمىزسىز بارعاننىڭ ورنى جوق، ەندى بيە بايلاۋ كەرەك!» دەسكەن بولاتىن. سوندىقتان بيەسى بار اۋىلدار نوقتا-ءجىپ ەسىپ، سابا تىگۋگە قاتىن-قالاشتى جيىپ، ناۋقان قىلىپ جاتىر. سول سياقتى قامعا جۇماعۇلدىڭ اۋلى دا ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى قاراي كىرىسكەن ەدى. بىراق جۇماعۇلدىڭ شەشەسى قاماريا جاس كۇنىنەن شارۋاقورلىقتى ساراڭدىققا جەتكىزگەن، كۇتىمدىلىكتى پايداكۇنەمدىككە جەتكىزگەن، مىنەزى قاتتى، دۇنيەگە پىسىق بايبىشە بولعاندىقتان، بۇل جولى ناۋقاندا دا قىل-قىبىرىن كوپ شىعارماي، شىعىنداماي، كەرەك نارسەلەرىن تەز قامداپ الدى.

سوندىقتان امىرە اقساقال بۇگىن اۋىلدىڭ جانىنداعى كوگالعا جىلقىسىن ءيىرتىپ، بيە بايلاتىپ جاتىر. جەلى باسىندا اۋىل ۇيدەگى كورشى-قولاڭشى، كەدەي-كەپشىك بولماسا، باسقا اۋىلداردان كەلگەن بوتەن قىدىرماشىلار جوق. امىرە شىعىن شىعاراتىن قوشەمەتشىنى جەك كورەدى. بۇل مىنەزىن بىلەتىن اعايىن مۇنىڭ ىستەگەن ناۋقاندارىنىڭ كوبىنە كەلگىش بولمايتىن.

قىس بويى قۇرىق كورمەي اساۋسىپ قالعان ءىرى جىلقىلارى دا، ارالارىنداعى اساۋ قۇلىندار دا جەلى باسىنا تۇرماي، شۇبىرىپ جۇرە بەرگەندىكتەن، اقساقال «اۋەلى قاشاعان بيەلەردىڭ قۇلىنىن ۇستا» دەپ، بۇيرىق بەردى.ىڭعايلى، جىڭىشكە قۇرىقكا مىقتى باۋدى تاعىپ الىپ، جىلپوس جىلقىشى توپتانىپ، ىعىسىپ كەلە جاتقان كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە قاقتىعىپ جۇرگەن قۇلىندارعا نۇسقاعان سايىن، قۇرىعىنىڭ باۋىن ءدال ءتۇسىرىپ، جاس قۇلىنداردى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن شىڭعىرتىپ، تۋلاتىپ، ۇستاپ، بايلاتىپ جاتىر. قۇرىق كورمەگەن اساۋ قۇلىنداردىڭ كەيبىرەۋى قۇرىق تارتقاندا، اسپانعا شاپشىپ شىڭعىرسا دا، جىلقىشىنىڭ مىقتى قولدارىنىڭ قايتا سەرپىگەن ەكپىنىمەن شالقاسىنان ءتۇسىپ، تىپىرلاپ قالادى. امىرە قۇلىن جىعىلعان سايىن: «ءبىسمىللا!» دەپ ورنىنان اتا جۇگىرىپ، جىلقىشىعا: «مەرتىكتىرىپ الما!» دەپ قۇراق ۇشىپ ءجۇر.بيە تەگىس بايلانىپ بولعان كەزدە، اۋىلداعى قاتىن-قالاش بۇل ەلدىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ىرىمىن ىستەپ، ۇيدەن تاباققا سالىپ، قۇرت-ماي الىپ كەلدى.

امىرە ءۇيىرى مول ايعىرلاردى ۇستاتىپ الىپ، ساۋىرلارىنا ايران جاقتىرىپ، قويا بەرىپ، جەلى باسىنا توپتالىپ، جيىلىپ قالعان جۇرتتىڭ ورتاسىنا كەلدى. جاس-كارىنىڭ ءبارى دە قاتىندار اكەلگەن قۇرت-مايدى جابىرلاسىپ جەپ جاتىر. ازدان سوڭ جەلى باسىندا وتىرىپ، جۇرت ءبىر-ەكى كۇننەن بەرى قاراي ەستىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرىنە كوشتى. بۇل اڭگىمە قالادا جۇماعۇلدىڭ قاتىن العاندىعى جايىنان ەدى. قالادان بۇل اۋىلدىڭ وزىنە كەلگەن ءالى انىق حابار جوق. بىراق باسقا ءبىر اۋىلدارعا كەلگەن قالاشىلار: «جۇماعۇل قالاداعى قوندىبايدىڭ قىزىن الدى. جاساۋ-جابدىعى بارىنشا مول كورىنەدى. بۇرىنعى كۇيەۋى ولگەن كورىنەدى، سودان قالعان كىشكەنە قىزىن دا جۇماعۇل قولىنا الىپتى. ولگەن جىگىتتىڭ ءبىر كەمپىر شەشەسىنەن باسقا جاقىنى جوق، ءبىر باسىنا باي جىگىت ەكەن. قالادا كوك شاتىرلى ءۇيى بار بىلەم. ەندى مىنا كىشكەنە قىزدى العان سوڭ، سول ولگەن جىگىتتىڭ قالعان مۇلكىنە جۇماعۇل يە بولادى دەگەن سەز بار. قىزدىڭ اكەسى قوندىباي «قالعان مۇلىككە مەنىڭ قىزىم يە بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ شەت جاعاسىن شىعارىپ تا جۇرسە كەرەك. سونىمەن جۇماعۇل «ءبىر-اق كۇندە دۇركىرەگەن باي بولىپ شىعا كەلگەلى تۇر» دەگەن قۋانىشتى حابار دۇڭكىلدەپ، امىرە اقساقال مەن قامارياعا ەستىلە باستاعان. بۇلار قۋانىپ، ورەكپىگەن كىسىنىڭ مىنەزىن كەرسەتپەيمىز دەپ، ىشىنەن «شۇكىرانا» قىلىپ، سىرت كىسىنىڭ بارىنە:

- ە، السا - السىن بايدىڭ قىزىن! ول نەمەنى ءبىز وقىتقاندا، «ىلعي بىزدەن شىعىن شىعارا بەر، كەمپىر-شالدىڭ قولىنداعى ازىن-اۋلاعىن تاۋىسا بەر» دەپ وقىتىپ پا ەدىك؟!» «مال تاپ، ءبىزدى اسىرا» دەپ وقىتقانبىز. وسى كۇنگە شەيىن قارا تيىن تابىس تاپقان جوق. ەندى قاشان كومەگى تيەدى بىزگە؟ بۇدان بىلاي مال تاپپاسا، ۇيگە دە جولاتپايىق دەپ ءجۇر ەدىك. سونى ەستىگەن عوي! - دەسىپ، ىشتەگى جۇبانىشتارىن سىرتىنا مونتانى كۇيىنىشتىڭ سەزىمەن شىعاراتىن. قازىردە دە جەلى باسىندا وتىرعان جۇرت:

-  جۇماعۇل كەلىنشەگىمەن ءبىر-ەكى كۇندە كەلەدى; سولار كەلگەنشە، قىمىزدى اشىتىپ قويۋ كەرەك. بۇلار بۇل جولى سىي بولىپ كەلەدى، كۇتۋ كەرەك! - دەسە، كەيبىرەۋلەر:

- اناۋ ولگەن جىگىتتىڭ دۇنيەسىنە يە بولىپ وتىرعان - جالعىز عانا كەمپىر، ونى دا الا كەلسەشى! كەمپىرگە باسىن كۇتەتىن كىسى بولسا - بولماي ما، وعان ەندى دۇنيە نە كەرەك؟ - دەگەن سوزدەردى دە ايتىسا باستادى. قاماريا ەشكىمگە ايتپاسا دا، بۇرىن ىشىنەن ويلاپ جۇرگەن ەسەبىنىڭ ءبىرى وسى بولعاندىقتان:

- كەمپىرگە مەنىڭ بالامنان ارتىق بالا بار ما؟ جۇماعۇل ونى اسىراپ-ساقتاۋعا جاراماي ما، ءتىپتى قولىمدا تۇرسىن دەسە - قولىنا-اق بەرەيىك جۇماعۇلدى. ول كەمپىرى اقىلدى بولسا، ەندى جۇماعۇلدى باۋىرىنا تارتۋى كەرەك ەمەس پە؟ - دەدى.

امىرە بۇل ءسوزدىڭ جارىققا شىعىپ، كوپ جۇرتتىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىن جاراتپايدى. سوندىقتان انشەيىندە كوپ قارسى كەلمەسە دە، قاماريانى توقتاتىپ:

-  قويشى، قاتىن، كۇنى بۇرىن جوقتان وزگەنى سويلەي بەرمەي، قۇدايدىڭ ءبىر جازعانى بولار! - دەدى.

قىردىڭ داعدىلى سالتىنشا، قيىن ءسوزدىڭ ءبارىن جارىققا شىعارىپ، وڭاي ءسوز قىلىپ سويلەپ وتىراتىن ماشىقپەن كازىرگى جيىلىپ وتىرعان ەركەك-ۇرعاشىنىڭ ءبارى دە امىرە مەن قاماريانىڭ بىرىنە-ءبىرى ايتپاي، اقىرىن قۇپيا قىلىپ، ويلاپ جۇرگەن جايلارىنىڭ ءبارىن قوڭىراۋلاتىپ، سىرتقا شىعارىپ وتىر. بۇلاردىڭ كوز الدارىنا ۇلكەن بايلىقتىڭ، سالتاناتتىڭ دا قىزىقتى سۋرەتتەرىن ەلەستەتتى. بىراق ىشىنەن تاقىس ەسەبى ارىلمايتىن امىرە كورشى-قولاڭنىڭ ءبىر جاعى - تىلەۋلەستىك، ءبىر جاعى - قوشەمەتشىلىكپەن ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنە كوپ جەلىكپەدى. ول سىرتىنا سەز شىعارماي، جۇرتتىڭ بارلىق ءسوزىن ۇندەمەي تىڭداپ وتىر.

وسى رەتتە جەلى باسىندا ءبىرتالاي ۋاقىت وتكىزگەن سوڭ، جۇرت بىرتىندەپ تاراي باستاپ، اياعىندا ءبارى دە ۇيلەرىنە قايتتى. ارادا ءبىراز كۇن ءوتتى. كۇن كەشكىرىپ، باتۋعا تاقالعان ۋاقىت ەدى. امىرە قۇدىق باسىندا تۇرىپ، كەشكى سۋعا كەلگەن جىلقىنى سۋارتىپ، الدىن سولتۇستىك جاقتاعى اششىلى ويعا شىعارتىپ تۇر. اۋىل جاقتا جاڭا جامىراعان قوزىلار ۋ-شۋىمەن دۇنيەنى ازان-قازان قىلىپ، جاڭا عانا قورادان ءورىپ بارادى. قاماريا قوي ساۋىپ كەلگەن قاتىندارعا ءامىر قىلىپ، ەسىك الدىندا تۇر ەدى. قاسىنا قوزىشى بالا شاۋىپ كەلىپ:

- ءشۇيىنشى-ءشۇيىنشى، اپا! جۇماعۇل اعام كەلىپ قالدى، - دەدى.

بۇل سوزدەر ەستىلگەن جەردە اۋىلداعى بارلىق جان ۇيقى-تۇيقى بولىپ، ابىگەرلەنىپ قالدى. جۇماعۇلدىڭ كەلۋىن اسىعىپ كۇتكەندەرى بارلىق قاربالاسىنان ءبىلىنىپ تۇر.

ءارلى-بەرلى جۇگىرىسىپ، سەندەلگەن قاتىندار; شۋلاپ سەكىرىپ، كۇلىپ-ويناعان بالالار; قۇدىق باسىنان جاڭا حاباردى ەستىپ، اۋىلعا قاراي جىلدامداتىپ كەلە جاتقان ۇلكەندەر - بارلىعى دا جۇماعۇلدىڭ كەلۋىن ۇلكەن قۋانىش قىلعان سياقتى. جولاۋشىلاردى كۇتكەن اۋىلداعى بارلىق ەركەك، بارلىق قاتىن-قالاش امىرەنىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنا شىعىپ، ەكى جاققا جارىلىپ تۇرعاندا، اۋىلعا جارتى شاقىرىمداي جەردە قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان قوڭىراۋلى ترويكا كورىندى. ات باسىن ۇستاعان جىگىت جولاۋشىلاردى قارسى الۋعا شىققان توپتى كورىپ، بۇرىنعىسىنان دا ەكىلەنىپ الىپ، تەر باسقان ءۇش قوڭىر اتتى بيشىگىمەن ىعىستىرىپ، شاپتىرىپ كەلەدى. ءبىرىن-ءبىرى كورۋگە اسىققان جاقىنداردىڭ شىدامسىزدىعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. اتتاردىڭ تۇمسىعى امىرەنىڭ ۇلكەن اق ءۇيىنىڭ سىرتىنا كەلىپ تىرەلدى. جولاۋشىلار اربادان ءتۇسىپ بولعانشا، ساعىنعان جاقىندار جۇماعۇلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىسىپ الدى. ازدان سوڭ ايەلدەردىڭ ءبارى دە قاديشانى جاعالاپ، قاماريا سياقتى ۇلكەندەرى ونىڭ دا بەتىنەن ءسۇيىستى. ءبىراز سوزبەن اماندىق ايتىسىپ، حال-جاي بىلگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ءبارى ۇيگە كىردى. سويلەسىپ، حال ءبىلىسىپ، اراسىنا قالجىڭ دا ارالاسىپ، كۇلكى-كۇبىر باستالعان سوڭ، جاقىنداردىڭ قۋانعان، ساعىنعان، لۇپىلدەگەن جۇرەكتەرىنىڭ ءبارى ورنىعا باستادى. جۇرت بىرىنە-ءبىرىنىڭ كوزى قانىپ ۇيرەنىسكەن سايىن، جاڭا كەلگەن جاستار مەن اۋىلداعى بارلىق جانداردىڭ اراسىنداعى از ۇيلەسپەگەندىك سەزىلە باستاعانداي بولدى.

اۋىلعا كەلەردە جازعا لايىقتى بارلىق تازا جاقسى كيىمدەرىن كيىپ الىپ، شىتىرايعان جاستار قالانىڭ حالقىنا ۇقساپ، قىرعا بەتەن كىسى سياقتاندى. كەرەك دەسە، جۇماعۇلدىڭ سويلەگەن سوزىندە دە «ءسىز-ءبىزى» كوبەيىپ قالعان جات ادامنىڭ قالپى بايقالعانداي. بۇل ۇيلەسپەگەندىك اسىرەسە كەلىن جايىنا كەلگەندە، ايقىنىراق سەزىلىپ تۇر. كەلىننىڭ كەلگەن جەردەگى اتا-ەنەسىنە «سالەمەتسىز بە؟» دەپ امانداسۋىنان باستاپ، ۇيگە كىرگەن سوڭ، ءتور الدىنا كۇيەۋىنىڭ قاسىنا وتىرىپ، مۇينەت سايىن ونىمەن سىبىرلاسقانى دا قىر تۇرمىسىندا ەش ۋاقىتتا بولماعان ءبىر ەرەسكەلدىكتى تانىتقانداي بولدى. كەلىن زاتىندا، ءوزى وقىپ ۇلگى الىپ، وقىمىستىلاردىڭ قاتارىنا كىرگەن كىسى بولماسا دا، قالاداعى مۇعالىمنىڭ قاتىنى بولىپ، اشىلىپ قالعاندىقتان، سول وقىمىستى جۇرتتىڭ ۇلگىسىن ماشىق ەتكەن ەدى.

كازىرگى ساعاتتاعى ۇيلەسپەگەندىك جاڭا كەلگەن جاستارعا سونشالىق كوپ بايقالماسا دا، اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە دە تەز سەزىلدى.

مۇنداي كۇيگە سەزىمدىرەك بولىپ تۇراتىن ايەلدەر اۋەلگى جەردەن-اق كۇڭكىل ءسوز شىعارىپ، تىسقا شىققاندا، بىرىنە-ءبىرى سىبىرلاپ كۇلىسە باستادى. ۇيدەگى ەركەكتىڭ ءبىرتالايى بايقاماعان كىسى بولىپ، سىر بىلدىرگەن جوق. كەيبىرەۋلەر عانا كۇلىپ جۇرگەن قاتىنداردى قاعىتقان بولىپ، قالجىڭمەن وزدەرىنىڭ ىشىندەگى جايلارىن دا سىرتقا شىعارىڭقىراپ قويىستى. بۇل كۇيدىڭ ءبارىن، تۇگەل بولماسا دا، شەت-جاعالاپ سەزىپ وتىرعان امىرە قازاقى كوڭلىنە ۇنامسىز بىردەمە تيگەندەي بولىپ، كوپ سويلەمەي، ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. بىراق قاماريا ەكەۋىنىڭ دە تۇپكى كوڭىلدەگى كۇدىكسىز ءبىر جۇبانىشى بۇگىنگىنىڭ بولىمسىز كەم-كەتىگىن ۇمىتتىراتىنداي. سوندىقتان اناۋ-مىناۋعا قاراماي-اق، جۇماعۇلدى سۇيۋدەن، سىيلاۋدان قايتپاعان. وسىمەن العاشقى كەلگەن جەردەگى ازعانا الشاقتىق كوپ ۋاقىتقا سوزىلعان جوق. بەس-التى كۇن ءوتىپ، حال-جايدى بىلىسكەن سوڭ، بالا مەن اكە، كەلىن مەن ەنە ءبىرىن-ءبىرى ابدەن تانىدى. شارۋا جاعىنداعى كەيبىر جۇمىستارعا كەلگەندە، ءبىرىن-ءبىرى جالعىز عانا ەمەۋرىنمەن دە ۇعىساتىن بولدى. بۇلاردى بىرىنە-ءبىرى سونشالىق تەز جاقىنداستىرىپ جىبەرگەن سەبەپ نە؟ ول - كازىرگى بۇلاردىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە: مال-مۇلىك، دۇنيە ماسەلەسى عوي. سوعان كەلگەندە، ءبارىنىڭ دە مىنەزى، ءىسى تۇگەلىمەن ءبىر جەردەن شىكقاندىعىندا. مالدى سۇيگەن قوماعايلىققا، ساراڭدىققا، قاناعاتسىزدىققا كەلگەندە، جاس كەلىن كارى ەنەسىنەن اسىپ ءتۇستى: جاس جىگىت وقىعان دەسەڭ دە، كارى اكەسىنەن اسىپ ءتۇستى، زاتى مىنەز بىرلىگى، «جاس-كارى»، «وقىعان-وقىماعان» دەگەن ايىرمىستارعا قاراماي-اق، بۇل ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىرىن-بىرىنە ۇيلەستىردى. ارالارى مۇنداي كۇيگە جەتكەن سوڭ، ارقايسىسىنىڭ ويىندا جاسىرىن كۇيدە جۇرگەن سوزدەر اشىق ايتىلاتىن بولىپ، جارىققا تۇسە باستادى. قاماريا ەكى كۇننىڭ بىرىندە:

- شىعىنىمىز كوپ، كەمپىر-شالدىڭ قولىنداعى مال تاۋسىلىپ بارادى، كوزدەرىڭنىڭ قىرىن سالاتىن ۋاقىتتارىڭ جەتتى. قايدان بولسا دا - مال تابىڭدار! -دەگەن سوزدەردى ەندى بالاسى مەن كەلىنىنىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە باستادى.

كەلىنى اكەلگەن جاساۋ-جابدىق باسىندا ۇلكەن ولجا كورىنسە دە، ازدان سوڭ ۇمىتىلا بەردى.

ەندى بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ كوڭلىندەگى ءبىر-اق ارمان -قالاداعى كەمپىر قولىنداعى مۇلىكتىڭ باسىن اشۋدا. جۇماعۇل مەن قاديشا بۇرىن بۇل جايدان كوپ سويلەسپەيتىن بولسا دا، قىرعا كەلگەن سوڭ، ۇلكەندەردەن اشىق ءسوزدى ۇيرەنىپ الىپ، وڭاشا جەرلەردە اقىلداسىپ، ايلا ىزدەيتىن بولعان. قاماريا بالالارى ەشكىمگە اقىسىن سىڭىرمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، بۇلارعا «پالەن-تۇگەندى ىستە» دەپ اقىل ايتۋدى قويدى. بىراق ۇمىتپاسىن دەگەندەي عىپ، كەمپىر قولىنداعى مۇلىكتى ءار كۇندە ءبىر رەت نەعىلسا دا، ءسوز ەتىپ قوياتىن. مۇنى اشىق ءسوز قىلۋعا سىلتاۋ تابا الماعان كۇندە ماقسۇتتىڭ كىشكەنە قىزى ءجاميلانى الىپ، سوعان سويلەگەن بولىپ:

- دۇنيەگە قاشان يە بولاسىڭ؟ بىزدەي كارى اكە-شەشەڭە قاشان كومەگىڭ تيەدى؟ كەمپىردىڭ قولىنداعى مال-مۇلىكتى جيىپ ال! - دەپ، جۇماعۇل مەن قاديشانىڭ قۇلاقتارىن بۇراپ قويادى. امىرە بۇل جاقتاعى اڭگىمەنىڭ كوپ تەرىسكە كەتپەيتىن ءتۇرىن اڭعارعان سوڭ، سوڭعى كەزدە مال قۇراۋدىڭ ەكىنشى ءبىر ەبىن ويلاي باستاعان. ەل ىشىندە  امىرەنىڭ وزىمەن جاسى تۇرعىلاس  جانعازى دەگەن ءىرى باي بار ەدى، سوعان كىشكەنە ءجاميلانىڭ ءىس-اياعى ۇناپ كەتىپ، دالادا بىرگە كەلە جاتقاندا امىرەگە ءسوز سالىپتى:

- مىنا بالاسىن مەنىڭ بىلتىرعى تۋعان كەنجە بالاما اتاستىرىپ قويايىق، سوعان ىرزالىعىن ايتسىن، دەپتى.

امىرە بۇل ءسوزدى ءوز باسى ماقۇل كورىپ جۇماعۇلعا كەلگەن سوڭ، جۇماعۇل:

- ازىرشە مۇنداي سەزدى شىعارۋدىڭ ورنى جوق. مەن ءبىرجولاتا جاماناتتى بولامىن. جانە ەرتەڭ كەمپىرمەن سويلەسكەندە دە: «وسى جەتىم بالانى جىلاتپايمىن، بەرسەڭ - سونىڭ ەسەسىن بەرەسىڭ» دەپ سويلەسكەلى وتىرمىن. ءبىر جاعىنان - سونى ايتىپ وتىرىپ، ءبىر جاعىنان - ءوزىمىز ساتىپ وتىرساك، ەل-جۇرتتان ۇيات قوي!» - دەدى.

امىرە جۇماعۇلدىڭ ازىرشە كونبەيتىن ءتۇرىن بايقاعان سوڭ، توقتالدى. بىراق بالاسىنا:

- جۇرتى قۇرعىر كىسىگە جاقسىلىق ويلاۋشى ما ەدى؟ سەن مال تاۋىپ، بايىپ بارا جاتساڭ، كورە المايدى. ونە بويى جۇرتتان قورقامىن دەپ، سىباعاڭنان قۇر قالىپ جۇرمە، ارسىز بولماي، ابىرويلى بولمايسىڭ دەگەن! - دەپ، ءومىر بويى ايتىپ كورمەگەن وسيەتىن بالا-ىنا ەندى ايتا باستادى. بىراق اقساقالدىڭ اۋەلگى قوزعاعان اڭگىمەسى كوڭىلدەگىدەي شەشىلمەدى. ەڭ جاقىن بوعاندا، ءبىر جىلعا شەيىن توقتاي تۇرۋ كەرەك بولدى.

IV

جاستار قىرعا كەلگەننەن بەرى ەكى-ءۇش اي ءوتتى. جاز ورتاسى اۋىپ، جۇرت ەگىن-پىشەنگە قام قىلا باستاعان. دالا سارعايىپ، جۇدەۋ تارتقان. جازعىتۇرىمعى جاس ءيىستى جاسىل شوپتەردىڭ ورنىن سارى سەلەۋ مەن قاتاڭ تارتىپ قۋارعان اق كودە باسقان. جايلاۋداعى جاقسى قونىس، مول قۇدىقتاردىڭ اينالاسىن توزدىرعان ەل باۋىرداعى كۇزەككە قاراي كوشە باستادى. امىرە اقساقالدىڭ اۋلى دا كوپ ەلمەن بىرگە باۋىرعا قاراي كوشىپ كەلەدى. جۇماعۇل مەن قاديشا جازدايعى تۇرعان تۇرمىستارىنا ابدەن ىرزا ەدى. جازعىتۇرىم قالادان ازىن-اۋلاق جۇدەۋ تارتىپ كەلسە، وسى كۇندە ەكەۋى دە وڭالىپ سەمىرگەن. ونىڭ ۇستىنە اۋىلدا دا، جالپاق ەل ىشىندە دە جۇرتتىڭ بارىنە قادىرلى بولىپ، قايتا-قايتا قوناقتان، ويىن-جيىننان بوساماي، ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىزگەن. ەندى بۇلار قىردىڭ قىزىقتى ۋاقىتى ءوتىپ بارادى، قالاعا قايتۋ كەرەك دەپ ءسوز بايلاسىپ، از كۇندەردە جۇرمەكشى بولعان. بىرگۇنى كەشكە جاستار جۇرەردىڭ الدىندا ءسوزدى ءبىر جەرگە بايلاماق ءۇشىن، ءۇي ءىشىنىڭ ازعانا كەڭەسى بولدى.

باۋىرعا قاراي ىعىسىپ، كوشىپ كەلە جاتقان ەل جاپپالاپ قونعان ەدى. اي جارىك، ءتۇن جەلسىز تىنىق. ءار جەرگە شاشىراي، ۇيمە-جۇيمە بولىپ قونعان جاپپالاردىڭ دالاداعى وتتارى جارقىلداپ كورىنىپ تۇر. جەر وشاقتا كەيدە جالپىلداپ، كەيدە لاۋلاپ جانعان وتتار ءتۇننىڭ قالىڭ ۇيقىسىمەن قالتاڭ قاعىپ، الىسىپ تۇرعانداي.جۇماعۇل مەن قاديشا وزدەرىنىڭ وڭاشا كۇركەلەرىنىڭ ىشىنە سالعان قۇس توسەكتىڭ اياق جاعىندا بىرىنە-ءبىرى سۇيەنىپ، قاتار وتىرىپ، شارۋا جايىن سەز قىلىستى. ازدان سوڭ اڭگىمەنىڭ اياعىنا قاماريا دا قوسىلدى. وزگە اڭگىمەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇدىكتى قيىن ءسوز ماقسۇتتان قالعان ءۇي مەن مۇلىكتىڭ ءسوزى بولعاندىكتان، جۇماعۇل بۇل تۋراسىنان كازىر دە اشىپ ەش نارسە ايتپاي، كوپ ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. بۇل ۋاقىتتا جۇماعۇل جاراتىلىسىنداعى تاقىستىق قۋلىعىنا سالىپ، بويىن باعىپ وتىردى. بىراق وزگەلەردىڭ ءسوزىن توقتاتقان جوق. قاديشا مەن قاماريا ءبىرىن-ءبىرى قوستاپ، مۇلىك تۋراسىنان ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءبارىن ايتىسىپ شىقتى. بۇلاردىڭ ءوز ويىنشا داۋسىز دەپ بايلاعانى: ماقسۇتتا جاقىن تۋىسقان جوق، قالىپ وتىرعان كەمپىردىڭ تورىنەن دە كورى جۋىق. وعان ولە-ولگەنشە سىيلاپ، كۇتىپ وتىراتىن كىسى بولسا - بولعانى. مۇلىكتىڭ ەندىگى يەسى كىشكەنە ءجاميلا. سوندىقتان ازىرشە قاي جولمەن بولسا دا ىزدەنىپ وتىرىپ، ءۇي مەن مۇلىكتى ءجاميلانىڭ اتىنا اۋدارتىپ الۋ كەرەك! - دەپ ءسوز بايلاستى. وسى -مەن ءۇي ءىشىنىڭ كەڭەسى ءبىتتى.

ەلدە قالعان امىرە، قاماريا وسى ءسوزدى بايلاۋ قىلىپ ۇستاپ قالدى. قاديشا مەن جۇماعۇل قالاعا بارعان سوڭ، ىزدەنبەكشى بولىپ ءجۇرىپ كەتتى. از كۇندەر ءوتتى. قىرداعى سەيىلدەن قايتقان ەكى جاس قالاداعى قۇربى-قۇرداس، اعايىن-تۋىسقان ورتاسىنا قايتا كەلدى. ساعىنعان قايىن-جۇرت جولاۋشىلاردى قۋانىشپەن قارسى الدى. قاديشانىڭ توركىنىنە ءتۇستى. قاديشا مەن جۇماۇل قالاداعى تانىستارىنىڭ حال-جايلارىن سۇراسىپ ءبىلدى.

تاعدىردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن قارالى كەمپىر دە ماقسۇتتىڭ ورنىندا ءالى كۇنگە قالقيىپ وتىر ەكەن. ونىڭ دا جاي-جاپسارىنا ابدەن قانىستى. كەمپىردى قاديشا تاستاپ كەتكەن سوڭ، جار دەگەندە جالعىز جاقىنى - ءبىر اقساق باۋىرى بار ەكەن; سونى قاسىنا الىپ، قولعانات قىلىپ، قايعىلى ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىن باياعىشا بىرقالىپتى جىلاۋمەن وتكىزىپ وتىر ەكەن. «جۇماعۇلدار كەلدى» دەگەندى ەستىگەن كۇنى ءتۇنى بويى ۇيىندە شامىن وشىرمەي زارلاپ وتىرىپ، تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپتى. قاديشا كەلگەننەن كەيىن، ءجاميلانى كوتەرىپ بارىپ كەمپىردىڭ ۇيىنە كىرىپ شىقتى. بارعان جەردە كەمپىردىڭ زار قاعىپ جىلاعانى، ءجاميلانى باۋىرىنا تىعىپ، قۇشاقتاپ قىسىپ، ماقسۇتتى جوقتاعانى قاديشانىڭ قاتىپ قالعان كوڭلىن جىبىتە العان جوق. ونىڭ بۇل ۇيدە كوپ وتىرۋعا ءىشى پىسىپ، كەمپىردەن تەز جالىعىپ، ۇيىنە قايتقىسى كەلدى. سوندىقتان از وتىرعان سوڭ، بالاسىن كوتەرىپ قايتىپ كەلدى. قوندىباي جۇماعۇل كەلگەن سوڭ:

- ەندى ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەي، تانىس جولداستارىڭا سويلەسىپ، انا دۇنيەلەرىڭدى جيىپ الىڭدار! - دەپ اقىل بەردى.

سونىمەن جۇماعۇل مەن قاديشا ىسكە كىرىستى. بۇلار ءار جەرگە بارىپ سۇراستىرىپ، ىزدەنىپ ءجۇرىپ، اياعىندا وقۋ ءبولىمىنىڭ جانىندا جاس بالانىڭ قامىن جەيتىن كەڭسەنى تاۋىپ الىپ، سوعان ارىز كىرگىزدى. كەڭسە قىزمەتكەرىن جاڭىلدىرىپ، تەز ميلاندىرۋ ءۇشىن جۇماعۇل ءبىر جايدى كوپتىرىپ، ەكىنشى جايدى شومەيتە سويلەپ، ەسەبىن تاۋىپ ءجۇر. اقىرى بۇل كەڭسە قادي-شانىڭ ارىزىن قاراستىرىپ، اياعىندا ماقسۇتتان قالعان دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارىن دە «جاس بالاسى - جاميلاعا اۋىسادى، سودان باسقا يە جوق، ول ەرجەتكەنشە «وپەكۋن» جۇماعۇل بولادى» دەپ بۇيرىق بەردى. قاديشا مەن جۇماعۇلعا بۇل جۇمىستىڭ تۇسىندا وزگە جول-داستارىمەن بىرگە كومەكشى بولعان اقتاي ەدى. ول جۇماعۇلمەن بار سىرى، بارلىق ءىسى ارالاس بولعاندىقتان، ەندى بۇلاردىڭ باي بولىپ، قاتارعا كىرۋىنە تىلەۋلەستىگىن كورسەتە باستادى.

اقتاي ءبىر ۋاقىتتا قاديشانى جۇماعۇل الۋعا ەزى تىلەۋلەس بولسا دا، جازدىگۇنى قىردان كەلگەن اعاسىنان: «قوندىبايدىڭ قىزىنان ارتىق كىمدى الۋشى ەدىڭ؟ سونى الىپ، مال-مۇلكىنە يە بولماي، بوس ساندالىپ ءجۇرسىڭ. ەسەپ بىلمەيسىڭ! سەنەن جۇماعۇل وزىپ كەتتى...» دەگەن سەگىس ەستىگەن ۋاقىتتا شىنىمەن ەكىنگەندەي دە بولىپ ەدى. بىراق ۋاقىت ءوتىپ، ءىس ورايلى كەزىنەن كەتىپ قالعاندىقتان، ەندى وزىنە جۇماعۇلدارعا تىلەۋلەستىكتى لايىق كورگەن. قازىرگى ۋاقىتتا انالارعا كومەكشى بولۋىنىڭ سەبەبى سول ەدى. قاديشا وقۋ ءبولىمىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان بۇيرىقتى الىپ كەلگەن سوڭ، كەمپىرگە قوندىباي كىسى سالىپ:

- قۇدايدىڭ ۋاقىتى وسى. جالعىز ءوزى ءبىر ۇيدە قۇلازىپ وتىرعانى لايىق ەمەس. انا ءۇي-مۇلكىن جۇماعۇل مەن ءجاميلانىڭ اتىنا جازعىزىپ، ءوزى سولاردىڭ قولى-نا كىرسىن! - دەدى.

كەمپىر بۇل سوزدەردى ەستىگەندە، باسىنا ماقسۇتتىڭ ولىمىمەن تەڭ قابات قازا كەلگەندەي بولىپ، اۋزى كۇبىرلەپ جالبارىنىپ، جاعاسىن ۇستادى. بالاسى ولگەننەن بەرى قاراي ءبىر كۇن بولماسا، ءبىر كۇن كورەمىن-اۋ دەگەن زورلىق، جەتىمدىك جاڭا عانا كوز الدىنا بەتپە-بەت كەل-گەندەي بولدى. بىراق قوندىبايدىڭ ءسوزىن اكەلىپ وتىرعان دۇيسەن بۇنىڭ قايعىسىن ۇقپايتىن سياقتى. سول ءتۇرىن بايقاعان سوڭ، كەمپىر بار قۋاتىن جيىپ الىپ:

- مەن بالامنان، كەشەگى بايىمنان، ارعى اتا-بابامنان قالعان مۇلىكتى تۋعان ەمەس، تۋىسقان ەمەس، دۇسپان بولىپ وتىرعان جۇماعۇلعا نەگە بەرەمىن؟ مەنىڭ بالام جوق بولسا دا، اعايىنىم بار، جۇماعۇل سياقتى جاتقا كەتكەنشە، سولارعا كەتسىن! ىرزالىعىممەن ءبىر ساباق ءجىپ بەرمەيمىن. قۋراپ قالعان سورلى كەمپىرگە زورلىق قىلماق بولىپسىڭدار عوي، كوپتىكتەرىڭدى ىستەي بەرىڭدەر! - دەپ، دۇيسەندى ۇيىنە قايىردى. بىراق قاديشانىڭ ۇلىقتان اكەپ وتىرعان بۇيرىعىن ەستىگەن سوڭ، جانە ءوزىنىڭ كومەكسىز جالعىزىعىن ويلاعان سايىن، كەمپىر ەسىنەن اداسا باستادى. كورىنە زورلىق-قياناتتى سەزىپ تۇرسا دا، نە امال ىلارىن بىلمەدى. اياعىندا قۇدايعا جىلاپ-جالبارىنىپ، «اھ» ۇرىپ وتىرعاندا، ەسىنە بالاسىنىڭ بۇرىنعى جولداسى - مەيىرحان ءتۇستى. سول كۇنى قاسىنا اقساق اۋىرىن ەرتىپ الىپ، كەمپىر مەيىرحانعا كەلدى، جىلادى. ءبارىن ايتتى. قاديشانىڭ قالعان ەسەسى جوق، جۇماعۇلعا تيەردە توركىنىنەن اكەلگەن بارلىق مۇلكىن الىپ كەتكەنىن دە تۇگەل ايتتى. بالاسىنىڭ دوستىعى ءۇشىن جالبارىنىپ، مەيىرحاننان اق ىسىنە كومەك سۇرادى. زورلىقتان قورعا دەپ تىلەك قىلدى. مەيىرحان داعدىلى كوڭىلشەكتىگى ۇستاپ، كەمپىردىڭ سوزىنە ەرگەندەي بولدى. زورلىققا ارا تۇسۋگە ۋادە قىلىپ، ەرتەڭ جۇماعۇلمەن دە، باسقالارمەن دە سويلەسپەكشى بولدى. كەمپىر جەتىمسىرەگەن كوڭلىنە بولىمسىز سۇيەۋ العانداي بولىپ، ۇيىنە قايتتى.

ەرتەڭىنە مەيىرحان جۇماعۇلعا جولىعىپ:

- شىركىن، ادامشىلىق قارىزى دەگەن بار ەمەس پە؟ «وقىعان» دەگەن اتىڭ قايدا؟! پىسىق جىگىت بولدىڭ، تەگىن قاتىن الدىڭ، ۇيىنەن اكەلگەن مۇلكىن الدىڭ. ءوزىڭ دە كەدەي ەمەسسىڭ، قاتىنىڭنىڭ توركىنى - قالانىڭ ۇلكەن بايى. كىشكەنتاي قىزدىڭ شىعىنىن كوتەرە المايىن دەدىڭ بە؟ نەمەنەسىنە ولگەلى وتىرعان كەمپىردى جىلاتىپ، كەشەگى جولداسىڭ - ماقسۇتتىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتتىڭ؟ - دەدى.

جۇماعۇل بۇل ءسوزدىڭ ءبارىن مەيىرحاننىڭ ءىشى تارلىقپەن، قىزعانشاقتىقپەن ايتىپ تۇرعان ءسوزى دەپ ساناپ:

- بۇل جۇمىستى ىستەپ جۇرگەن - مەن ەمەس، قاديشا. مەن ونى توقتاتا المايمىن. جانە مۇنداي بولىمسىز جۇمىس ءۇشىن ارام دەيتىن بولساڭ - ايتىپ قوي، سەنى ءبىز سىنايتىن دا كەزەك كەلەر! - دەپ قىر كورسەتتى. «وقىعان ازامات»، «جاڭا ادام» دەگەنى تەك وقىعان باي، ارسى-زىراق دۇنيەقوڭىز ەكەنىن جاڭا ۇققان مەيىرحان قاتتى شيرىعىپ:

- بايدىڭ بالاسىسىڭ، باي جەسىردىڭ بايىسىڭ، باي ايىنعا كۇيەۋسىڭ... وقىعانىڭا ەمەس، توقىعانىڭا باقتىڭ با؟ جىلانعا تۇك بىتكەن سايىن قالتىرايدى دەپ، شىعان سايىن ارانىڭ اشىلىپ، جۇتپاقسىڭ با زارلىنى؟! قاقالارسىڭ ءالى-اق!.. - دەپ سالدى.

مەيىرحاننىڭ ءسوزى دە جۇماعۇلعا قونعان جوق. ول «زاڭ بويىنشا» ءىس قىلاتىن بولدى. مەيىرحان سۇلدەرى قۇرىپ، جولداسىنان تۇرشىگىپ، ءتۇڭىلىپ قالا بەردى. بۇل اڭگىمەنىڭ ارتىنان جۇماعۇل، اقتايلار سول كۇنى-اق «مەيىرحان قىزعانشاقتىق قىلىپ ءجۇر» دەپ، سوزگە تاڭا باستادى. كەمپىر جۇماعۇلدىڭ نيەتتەرىن ەستىگەن سوڭ، ءبىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە كۇيىكتى ويدىڭ سالماعىنان ەزىلىپ، بولەكشە اۋرۋعا ۇرىندى. ەسى اۋىپ قالىپ، شاتاسىپ ساندىراقتايتىن ادەت پايدا بولدى. انشەيىندەگى مومىن جۇزىنە بۇل كۇنگە شەيىن كورىنبەگەن اشۋ شىققانداي بولىپ، كوزى ىلعي ءبىر-اق جەرگە قادالىپ، بەت اجارى سۋىقتانىپ، قايتا-قايتا ورنىنان اتا جۇگىرىپ، ءۇي ىشىندەگى ءار نارسەنى ۇستاپ:

- بەرمەيمىن، باۋىزداپ كەت مەنى... ەرتەڭ... كەتەمىن... ماقسۇتىما... اپارىپ بەرەمىن! - دەپ جۇلقىنىپ، ءار نارسەنى باۋىرىنا تىعىپ، ارپالىسىپ شاتاسا بەردى.

سول كۇنى كەشكە كەمپىردىڭ دۇنيەنى بەرمەيمىن دەگەن ءسوزىن ەستىگەن جۇماعۇل قولىنداعى بۇيرىق قاعازدى ميليتسياعا الىپ بارىپ، سودان ءۇش سولدات الىپ، ماكسۇتتىڭ ۇيىندەگى نارسەلەردى الۋعا كەمپىردىكىنە كەلدى.

كەمپىردىڭ شاتىناپ، بۇزىلىپ وتىرعان كوزى مىلتىق ۇستاپ كەلىپ تۇرعان سولداتتارعا تۇسكەندە: ورنىنان جىلدام تۇرىپ، اقىرىن تالتىرەكتەپ بارىپ، ءالى كەتكەن قولدارىمەن توسەكتىڭ باسىنان ۇستاپ:

- بەرمەيمىن... ءولتىر... ءولتىرىپ كەت... ءولدىم... ماقسۇت... قۇتقار! - دەپ، سىلق ەتىپ شالقاسىنان جىعىلىپ قالدى. جۇماعۇلدار تورگە شىعىپ، بۇنىڭ قاسىنا كەلگەندە، كەمپىر بويى سىرەسىپ، كوزى جۇمىلىپ، جاقتارى تىستەسىپ، ءۇزىلىپ بارادى ەكەن. تاعى بىرەر سەكونت وتكەندە، كەمپىر دەمى ءبىتىپ، ءۇزىلدى.

جۇماعۇل، قاديشانىڭ مۇراتى ورنىنا كەلدى...