ەكونوميست، ساراپشى ەربوسىن نۇرمۇقانۇلىمەن سۇحبات:

– ەربوسىن مىرزا، ءسىزدىڭ ستۋدەنتتىك شاعىڭىز كەڭەس وداعى ىدىراپ، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ساۋدا بايلانىسى قارقىن العان تۇسقا تۋرا كەلگەن ەكەن. قىتايدىڭ ايگىلى نانكاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا ماماندىعىن بىتىرە سالا، ۇرىمجىدەگى «ورتا ازيا سىرتقى ساۋدا كومپانياسىنا» جۇمىسقا تۇرىپسىز. سۇحباتىمىزدى سول كەزەڭنەن باستاساق...

– مەن 1995-جىلى نانكاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا ماماندىعىن بىتىرگەننەن كەيىن قازاقستانمەن ساۋداسى قىزىپ تۇرعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ەكونوميكا كوميتەتىنە جۇمىسقا ءبولىندىم. بىراق كادر مەكەمەسىنىڭ ورنالاسترۋىنان ءوز ەركىممەن باس تارتتىم. ونداعى سەبەپ شىنجاڭنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا قالعىم كەلدى. بىردەن شىنجاڭ سىرتقى ساۋدا مەكەمەسىنىڭ يمپورت-ەكسپورت قوراپتاۋ بولىمىنە جۇمىسقا تۇردىم. ءبىر جىلدان كەيىن وزدەرىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «ورتا ازيا سىرتقى ساۋدا كومپانياسىنا» جۇمىسقا اۋىستىم. ەكى ارالىقتا جەكە بيزنەسىمدى قولعا الىپ تا ۇلگىردىم.

– ءسىزدىڭ تانىمال سەرىكتىكتەن جۇمىستان كەتىپ، شوۋ بيزنەس يندۋسترياسىمەن اينالىسۋىڭىزعا، كوشباسشى بولۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟!

– مەن «جاڭا اۋەن دىبىس-بەينە سەرىكتىگىن» 1997 جىلى 27 قاڭتاردا قۇردىم. ودان بەرى 26 جىل وتە شىعىپتى. بۇل سالانى قولعا الۋىما ءوزىمنىڭ ونەرگە قۇشتارلىعىم، اتا-انامنىڭ تاربيەسى دە اسەر ەتتى. اكەم نۇرمۇقان جانۇزاقۇلى اقىن، سىنشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. سول كەزدە ۇرىمجىدە قازاقشا مادەني ونىمدەردى قىتاي مەن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ساتىپ تۇردى. ءبىر جاعى ۇلتتىق نامىسىم قامشىلاپ، ءوز ونىمدەرىمىزدى ءتىل بىلمەيتىن وزگە جۇرتقا بەرىپ قويعانشا، ءوزىمىز ساپالى ەتىپ شىعارۋىمىز كەرەك دەگەن بايلامعا كەلدىم. مادەني يندۋستريا سالاسىنداعى بيزنەسىمدى قازاقشا اۋديو، ۆيدەو، كومپاك ديسكلەردى شىعارۋدان باستاپ، پروديۋتسەرلىك پەن ءوندىرىس ءبىر تۇلعالانعان، حالىقارالىق كونتسەرت ۇيىمداستىرا الاتىن قۋاتتى تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق بازاسى بار كومپانيا دەڭگەيىنە جەتتىك.

– قازاقستانعا قاي جىلى كەلدىڭىز؟ اتاجۇرتتا بيزنەس باستاۋ وڭاي بولدى ما؟!

– مەن 2014-جىلى وتباسىمدى الىپ قارا شاڭىراققا ءبىر جولاتا كەلدىم. ەلوردامىزعا ورنالاستىم. ءوزىم ۇيرەنىپ قالعان كاسىبىمدى قايتا باستادىم. باسىندا ءان جازاتىن ستۋديالار اشتىم. قىتايدان اكەلگەن تەحنيكالىق اسپاپتار بازاما سۇيەنىپ «جىبەك جولى شوۋ تەحنيكا جالعا بەرۋ» كومپانياسىن قۇردىم. قىتايداعىداي ۇلكەن كونتسەرتتەردى جابدىقتاۋ، وتكىزۋ ورايى بولمادى. اشىعىن ايتسام ەت جاسايتىن جەردە ادامىمىز بولمادى. بۇل سالادا دا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇرعانىنا كوزىم جەتتى. الەمدى پاندەميا جايلاعاننان كەيىن بۇل باعىتتاعى جۇمىستى توقتاتىپ، «QAZ SOUND» ورتالىعىن اشىپ، وسى اتتاس ءوزىمنىڭ برەنتىمدى تىركەتىپ، وسى سالاداعى وتاندىق ونىمدەردى ءوندىرۋدى قولعا الدىم. قازىر «Qaz Sound»، «Dara» ماركاسىمەن ميكروفوندار شىعارىپ جاتىرمىز. الداعى كۇندەرى وسى سالاعا كەرەكتى دىبىس ۇلعايتقىش سياقتى تەحنيكالىق جابدىقتار ءوندىرىسىن دامىتۋ ويدا بار.

– جاقىندا جارىق كورگەن «شاعىن بيزنەس شاڭ قاۋىپ قالماسىن دەسەك» اتتى ويلى كىتابىڭىزدىڭ وسىنداي ناقتى ءومىر تاجىريبەڭىزدەن جازىلعانى كورىنىپ تۇر. كىتاپتا سونداي-اق ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەر گەوساياسي تۇرعىدا، جان-جاقتىلى تالقىلانعان ەكەن. ەندى اڭگىمە تاقىرىبىن وسى ارناعا بۇرساق. كەيبىر ساراپشىلار (رەسەي ماماندارى) 2000 جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ كورسەتكىشىن قىتايمەن سالىستىرىپ، جوعارى باعالادى. بىراق 2008 جىلى امەريكادان باستالعان قارجى داعدارىسىنان كەيىن ونداي باعالار ايتىلمايتىن بولدى. سونىڭ سەبەبىنە ەكى ەل ەكونوميكاسىن جەتىك بىلەتىن مامان رەتىندە توقتالا كەتسەڭىز؟

– ءيا، ول كەز – قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ەكى ورىندى دامۋ كارقىنىن كورسەتكەن (11%) التىن ۋاقىتى بولدى. ونىڭ سەبەبى ىشكى مۇمكىندىكتەن گورى، سىرتقى جاھاندىق ەكونوميكالىق كليماتتىڭ ءتيىمدى اسەرىنەن بولدى. ول زاماندا الەم ەلدەرىنەدە دەرلىك ەكونوميكالىق ءوسىم بايقالدى. مۇنايعا، شيكىزاتقا سۇرانىس ارتتى. ەنەرگيا كوزىنە باي ەلىمىزدىڭ قالتاسى قارجىعا تولدى. شەتەلدىك ينۆەستيتسيا دا اعىلدى. ارتىنان تۋىنداعان الەمدىك قارجى داعدارىسى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ جاندى جەرىن، ءالسىز تۇسىن اشىپ بەردى. ناقتىلاپ ايتقاندا شيكىزاتقا بايلانعان «كوبىك ەكونوميكا» ەكەنىن كورسەتتى.

قىتايدىڭ رەفورما مەن شەتەلگە ەسىك اشۋدىڭ ارقاسىندا الەم فابريكاسىنا اينالعانىن بىلەمىز. ولاردىڭ جەڭىسكە جەتۋ ءتاسىلى شەتەلدەن اقشالاي كومەك الىپ قانا قويماي، وزىق تەحنولوگيالاردى وندىرىسكە تارتۋىندا جاتىر. ينۆەستورلاردى ەل ىشىندەگى ءوندىرىستى دامىتۋعا ىنتالاندىراتىن زاڭنامالار قابىلداۋمەن بىرگە، «اۋىل شارۋاشىلىق بانكىن»، «ساۋدا بانكىن»، «كولىك قاتىناسى بانكىن» قۇرىپ، شەتەل بانكتەرىنەن العان قارىزدارىن كەنجە قالعان سالالارعا ناقتى باعىتتادى. ال بىزدە قارجى نارىعىن مونوپوليالاپ العان بانكتەر شەتەلدەن تومەن وسىممەن العان قارىزدى حالىققا جوعارى پايىزبەن بەرىپ، تۇتىنۋشىلىق ماقساتتا جالاڭ باعىتتا نەسيە بەرۋمەن اينالىستى. ونىڭ سوڭى نەگە سوقتىرعانىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز. قىتاي سياقتى ءوندىرىستى جولعا قويا الماعان كۇننىڭ وزىندە ءتۋريزمدى، قىزمەت وتەۋ كاسىبىن دامىتساق داعدارىس جەڭىل تيەر ەدى. سول جولعى ەكونوميكالىق تىعىرىقتان ۇلتتىق قوردى سارىپ قىلىپ، ازەر شىقتىق. ەڭ وكىنىشتىسى داعدارىستان ءالى كۇنگە ساباق المادىق. ىشكى ءوندىرىستى دامىتۋ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءالى كۇنگە ءسوز جۇزىندە قالىپ كەلەدى.

– قازاق پەن قىتايدىڭ شەكارا ايماعىنداعى كوك پەن جەردەي ايىرماشىلىق كەيىنگى كەزدە كوپتىڭ ءجيى تالقىسىنا تۇسەتىن بولدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز؟

– قىتاي جاقتا ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ سامالاداي بوي تۇزەپ، ءبىز جاقتىڭ قۋراپ تۇرعانى راس. شەكارالىق ايماقتىڭ جايى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ساياتىن ماسەلە. ەكونوميكادا «وزىندىك قۇن» دەگەن ۇعىم بار. قىتاي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە كەلگەندە وزىندىك قۇنمەن ەسەپتەسپەيدى. شەكارا ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە اياماي قارجى سالادى. بىزدەگىلەر ماسەلەگە ستراتەگيالىق تۇرعىدان ءمان بەرمەيدى. ادام سانى از، ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى جوق دەپ جىلى جاۋىپ، قويا سالادى. وزىندىك قۇندى باستى ورىنعا قويادى. شەكارا ايماعىمىزدىڭ قاڭىراپ تۇرعانىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى وسى. شەكارالىق اۋىلدار عانا ەمەس، حالىق سانى 2000 ادامنان اسپايتىن اۋىلدارعا دا وسى ءپرينتسيپتى ۇستانادى ەكەن. بىزدە شەكارالىق اۋىلدار عانا ەمەس، تاريحي ماڭىزى بار، جاستاردى وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە مىقتى بازا ەتۋگە تۇرارلىق اۋىلدار دا جوعارىداعى ەكونوميكالىق مۇددەنى ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى قوياتىن ءبىر جاقتى ساياساتتىڭ زاردابىن شەگىپ وتىر.

نەگىزى قىتاي تاجىريبەسى كورسەتكەندەي شەكارالىق ايماقتى دامىتۋ ءۇشىن قارجىنى اياماۋ كەرەك. ول قاشانعا دەيىن ءوز-ءوزىن اقتاعانشا مەملەكەت ەكونوميكالىق قولداۋدى توقتاتپاۋى كەرەك. مىسالى قىتايدا كاسىپكەرلەر تولەيتىن قوسىمشا قۇن سالىعى 17 پايىز بولسا، قورعاس پەن الاتاۋ كەدەن بەكەتى ورنالاسقان شەكارالىق ايماقتار – قىتايداعى العاشقى قوسىمشا قۇن سالىعى الىنبايتىن وڭىرلەر بولىپ بەكىتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلدەگى ەڭ اتاقتى 500 كومپانيا قورعاسقا كەلىپ تىركەلدى. ءوزىم مادەني يندۋستريا سالاسىندا جۇرگەندىكتەن، ىشكى قىتايداعى اتاقتى ءجۇلدىزداردىڭ قورعاسقا تىركەلگەن كومپانيالارىمەن ىستەس بولدىم. ولارعا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جاسالۋمەن قاتار، نەسيە الۋدا دا ءتيىمدى جاعداي جاسالدى. مەملەكەتتىك سۋبتسيديالاۋ ءبىر باعىتتا ەمەس. سالا-سالاعا جىكتەلىپ، بارلىعىن ورتاق دامىتۋ ماقساتىندا بەرىلدى. وسىنداي ءونىمدى ساياساتتىڭ ارقاسىندا سالىقتان قاشقان كاسىپكەردلەر مەن كاسىپورىنداردىڭ بارلىعى شەكارالىق ايماققا جينالىپ، قورعاس پەن الاتاۋ ساعاسى گۇلدەنىپ شىعا كەلدى. ال بىزدە مۇنداي ارەكەتتىڭ ءبىرى دە جاسالعان جوق. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن شەكارا ايماقتى دامىتامىز، ەل ىرگەسىن بەكىتەمىز دەسەك وزىندىك قۇنمەن ەسەپتەسپەۋ كەرەك. قان جۇگىرگەنشە، قارجىنى اياماۋ كەرەك.

– بىزدە حالىقتى باسپانامەن، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدە دە تۇيتكىل كوپ. قىتايدىڭ ءبىر جارىم ميلياردقا جۋىق حالىقتى تويىندىرىپ، باس-باسىنا ءۇي الۋىنا جاعداي جاساعان وزىق تاجىريبەلەرى قانداي؟

– قىتايدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى ءساتتى جۇرىستەرىنىڭ ءبىرى – جەر رەفورماسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جولعا قويدى. دىڭ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، 1978 جىلى ماو زامانىنان كەلە جاتقان جەرگە ورتاق مەنشىكتى وزگەرتىپ، جەردى وتباسىنا كوتەرىپ بەرۋ ءتۇزىمىن جولعا قويدى. ناتيجەسىندە وتباسىنىڭ ءار مۇشەسى تەگىن جەرگە يە بولدى. ەڭبەكشىلەردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، جەردىڭ ونىمدىلىگى جوعارىلادى. تۇرالاعان اۋىلشارۋاشىلىعى اياقتان تۇرىپ، دامۋعا بەت الدى. نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەننەن كەيىن، ديحاندارعا يەلىگىندەگى جەرلەرىن بانككە كەپىلدىككە قويىپ نەسيە الۋعا، وزگەگە ساتۋعا ەركىندىك بەردى. سونىڭ اسەرىنەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قارجى جاعىنان قولى ۇزارىپ قانا قالماي، جۇيەلى تۇردە مەملەكەتتىك سۋبتسيديادان يگىلىكتەنىپ تۇردى.

ال تۇرعىن ۇيگە كەلسەك قىتاي ەلىندە باسىندا بىزدەگى سياقتى مەملەكەتتىك مەنشىكتە بولدى. بۇل سالانى نارىققا كوشىرۋدە ەڭ الدىمەن ششەتەلدە تۇراتىن قانداستارىنىڭ قارجىسىنا يەك ارتتى. ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەر جاساۋ ارقىلى سولاردى وسى سالانى دامىتۋعا جۇمىلدىردى. كەزىندە قىتايلاردىڭ الەمدەگى ماڭداي الدى قالتالى ادامى بولعان گانكونگتىك لي مىرزا تۇرعىن ءۇي سالۋعا اياماي قارجى قۇيدى. ارتىنان الىپ كومپانيالار پايدا بولدى. قازىر جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعى قىتايدىڭ ىشكى جالپى ءونىم قۇنىندا باستى ورىندى ۇستايتىن قۋاتتى سالاعا اينالدى. تۇرعىن ءۇي نارىعى وزىمەن قوسا قۇرىلىس، جيھاز ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا قوزعاۋشى بولدى. ال بىزدە وڭىرلىك پارىق وتە جوعارى. تۇرعىن ءۇي سالاسى ۇلكەن قالالاردا عانا قارقىندى جۇرۋدە. ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋ بىلاي تۇرسىن، سۇرانىستى قاناعاتتاندىرا الماي وتىر.

– قىتايدان شىققان كوروناۆيرۋس پەن پۋتيننىڭ ۋكرايناعا شاپقىنشىلىعى الەمدىك ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. بىزگە تيگەن سالدارى قانداي؟!

– جاھاندى الەككە سالعان بۇل ەكى توسىن وقيعانىڭ دا سالدارى اۋىر بولىپ تۇر. سونىڭ كەسىرىنەن بۇرىننان كەلە جاتقان ءبىر قالىپتى الەمدىك ەكونوميكالىق قاتىناستار بۇزىلدى. شيكىزات باعاسى قىمباتتادى. الەمدە اقشا ماساسىنىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. سونىڭ اسەرىنەن زات باعاسى قىمباتتاپ، اقشا قۇنسىزداندى. سوعىس باستالعاندا رۋبلمەن بىرگە تەڭگەمىز دە قۇنسىزدانىپ، ارتىنان نىعايدى. ۇلتىق اقشانىڭ بىردە ءتۇسىپ، بىردە ورلەۋى – ەكونوميكانىڭ تۇراقسىزدىعىن كورسەتەدى.

ىندەت پەن سوعىس – ەكونوميكامىزدىڭ ەكى الىپ كورشىمىزگە بايلانۋىنىڭ اسا قاۋىپتى ەكەنىن انىق كورسەتتى. ودان ساباق الىپ، ىشكى ءوندىرىستى دامىتىپ، ورتا ازياداعى باۋىرلاس ەلدەرمەن بىرلەسكەن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋىمىز كەرەك. قىتايعا بالاما رەتىندە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن توۆار ايىرباسىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك. مۇناي ەكسپورتىندا رەسەيگە يەك ارتۋدان باس تارتىپ، باسقا جولداردى جەدەل ىسكە اسىرۋ كەرەك. بۇل باعىتتا ناقتى تالپىنىستار جاسالىپ جاتىر. دەسەدە ىشكى نارىققا ساياسي رەفورما جاسالۋى كەرەك. ورتالىقتانعان ەكونوميكانى، وڭىرلىك دامۋعا باعىتتاۋ كەرەك. ويتپەسەك جەمقورلىق جويىلمايدى. شاعىن، ورتا بيزنەستىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى.

– ارينە ءبىر كىتاپتىڭ مازمۇنىن ءبىر سۇحباتقا سيدىرۋ قيىن. ءساۋىردىڭ 27-ءى كۇنى تۇساۋكەسەرى وتەتىن تاعىلىمى مول كىتابىڭىزدىڭ قوعام يگىلىگىنە اينالا بەرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز.

– راحمەت.

سۇحباتتاسقان: ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz