ىرىتكى ىشتەن شىقتى

تاريحتاعى بارلىق كاتاكليزمدەر: سوعىستار، مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋى، تاريحتا جويىلۋى - ەلدىڭ ىشكى داعدارىسىنىڭ جانە سىرتقى ساياساتتاعى السىزدىگىنە بايلانىستى. سوندىقتان بارلىق تاۋەلسىز ەلدەر ءوز مۇمكىندىكتەرىن دۇرىس باعالاي وتىرىپ، ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، مەملەكەتتىك قۋاتىن ارتتىرۋعا، حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا ۇمتىلادى. ول ءۇشىن سىرتقى ساياساتتى شەبەر جۇرگىزۋمەن قاتار، ونى ىشكى ماسەلەلەرمەن دە تولىق ۇيلەستىرىپ وتىرۋ مىندەت. ياعني، مەملەكەتتە تاۋەلسىزدىككە قاۋىپ تونەتىندەي فورس-ماجورلىق جاعداي ورناماۋى ءتيىس. مۇنداي ءىس «ءومىر دەگەن الىپ مۇحيتتا» (اباي) كەمەسىن جارعا سوقپاي جۇرە الاتىن مايتالمان ساياساتكەردىڭ عانا قولىنان كەلمەك. ونداي ساياساتكەر، بىرىنشىدەن، بارلىق ارەكەتىن ەل مۇددەسىمەن ۇشتاستىرادى; ەكىنشىدەن، سونىڭ ارقاسىندا ساياساتكەردىڭ ءوزى دە حالقىنىڭ تۇلعاسىنا، رۋحاني سيمۆولىنا اينالادى. مىسالى، بۇرىنداعى قازاقتىڭ اسان قايعىسى مەن ابىلايى، بيلەرى مەن جىراۋلارى، مۇنداعى ەل باسقارعان د.قوناەۆ، ۇلى جازۋشى م.اۋەزوۆ، اقىندار ق.امانجولوۆ، م.مۇقاتاەۆ جانە ت.ب. وسى بيىككە كوتەرىلدى. وزگە ەلدەردەن ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى م.گانديدى، د.نەرۋدى اتاساق جەتكىلىكتى...

ىرىتكى ىشتەن شىقتى

تاريحتاعى بارلىق كاتاكليزمدەر: سوعىستار، مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋى، تاريحتا جويىلۋى - ەلدىڭ ىشكى داعدارىسىنىڭ جانە سىرتقى ساياساتتاعى السىزدىگىنە بايلانىستى. سوندىقتان بارلىق تاۋەلسىز ەلدەر ءوز مۇمكىندىكتەرىن دۇرىس باعالاي وتىرىپ، ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، مەملەكەتتىك قۋاتىن ارتتىرۋعا، حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا ۇمتىلادى. ول ءۇشىن سىرتقى ساياساتتى شەبەر جۇرگىزۋمەن قاتار، ونى ىشكى ماسەلەلەرمەن دە تولىق ۇيلەستىرىپ وتىرۋ مىندەت. ياعني، مەملەكەتتە تاۋەلسىزدىككە قاۋىپ تونەتىندەي فورس-ماجورلىق جاعداي ورناماۋى ءتيىس. مۇنداي ءىس «ءومىر دەگەن الىپ مۇحيتتا» (اباي) كەمەسىن جارعا سوقپاي جۇرە الاتىن مايتالمان ساياساتكەردىڭ عانا قولىنان كەلمەك. ونداي ساياساتكەر، بىرىنشىدەن، بارلىق ارەكەتىن ەل مۇددەسىمەن ۇشتاستىرادى; ەكىنشىدەن، سونىڭ ارقاسىندا ساياساتكەردىڭ ءوزى دە حالقىنىڭ تۇلعاسىنا، رۋحاني سيمۆولىنا اينالادى. مىسالى، بۇرىنداعى قازاقتىڭ اسان قايعىسى مەن ابىلايى، بيلەرى مەن جىراۋلارى، مۇنداعى ەل باسقارعان د.قوناەۆ، ۇلى جازۋشى م.اۋەزوۆ، اقىندار ق.امانجولوۆ، م.مۇقاتاەۆ جانە ت.ب. وسى بيىككە كوتەرىلدى. وزگە ەلدەردەن ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى م.گانديدى، د.نەرۋدى اتاساق جەتكىلىكتى...

تەك حالىق ەمەس، الەمدەگى بيلىك اتاۋلى ءوز ەلىنىڭ قۋاتتى بولعانىن قالايدى! بۇعان مىسقىلمەن قاراۋدىڭ قاجەتى جوق، سەبەبى «ۇلتتىق مۇددە»، «كۇشتى مەملەكەت» - كەز كەلگەن بيلىك ءتۇرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جالعىز شارتى. سەبەبى مەملەكەتسىز (حالىقسىز - ءا.ب.) بيلىك تە بولماق ەمەس! الايدا مەملەكەت دامۋىندا «ۇلتتىق مۇددە» جەكە مۇددەنىڭ كولەڭكەسىندە قالسا، ءسويتىپ بيلىك ءوزىن مەملەكەتتەن بولەك ساناپ، بارلىعىن «اقشانىڭ كۇشىمەن ساتىپ الۋعا بولادى» دەگەن ءپرينتسيپتى قالىپتاستىرسا، وندا مۇنداي مەملەكەتتىڭ عۇمىرى حالىقتىڭ ەمەس، وسى بيلىك ءتۇرىن ومىرگە اكەلگەن ادامنىڭ عۇمىرىمەن عانا ولشەنەدى. ال بۇل، ارينە، وتپەلى ءارى وكىنىشتى دۇنيە... مىسالى، حح عاسىردا ءوز ەلىن توناعان ديكتاتورلار از بولعان جوق. بىراق ولاردىڭ قۇرعان «مەملەكەتتەرى» دە ولاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە جويىلىپ وتىرعان.

سوعان قاراماستان الەمدە مەملەكەتتەر اراسىندا «ماڭگىلىك يمپەريالىق ۇستەمدىك» ءۇشىن كۇرەس ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. وعان ۇمتىلعان ەلدەردىڭ بارلىعى ءوزارا باسەكەلەس بولا وتىرىپ، گەوساياسي ۇستەمدىككە يە بولۋعا تىرىسادى. ارينە، ونداي الىپ مەملەكەتتەردىڭ ءوز ىشىندە شەشىلمەي جاتقان شارۋاسى شاش ەتەكتەن بولۋى مۇمكىن. بىراق سوندا دا ولاردىڭ سىرتقى ساياساتى تەك ءبىر عانا - «گەوساياسي ۇستەمدىك ارقىلى ءوز ەلىنىڭ قۋاتى مەن ىقپالىن ارتتىرۋ» اتتى پرينتسيپكە باعىنادى. ال ونداي ساياسي امبيتسياسى جوق ەلدەر، كەرىسىنشە، ۇتقانىنان - ۇتىلعانى كوپ، تاپقانىنان - جوعالتقانى كوپ... مىسالى، تابيعي جانە ادامي رەسۋرستارى قازىرگى قازاقستاندى «يمپەريالىق مۇددەدەگى» ەلدەر قاتارىنا جەتەلەۋگە جەتكىلىكتى ەدى. بىراق بىزدەگى «ىشكى قايشىلىقتار» ونداي مۇمكىندىكتى جوققا شىعاردى. كەرىسىنشە، وزگە «يمپەريالىق ەلدەر» وزدەرىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن بىزدەي «ءالسىز» مەملەكەتتەردىڭ كومەگىمەن شەشىپ وتىرۋدان باس تارتپايتىنىن كورسەتە باستادى. ولارعا «سىرتقى ساياسات» دەگەنىمىز - «يمپەريالىق مۇددە». ول تۋرالى ۋ. چەرچيلل «مەن تەك اعىلشىن مۇددەسىن عانا بىلەمىن» دەگەن... بۇل ساياسي پرينتسيپ قازىر دە سول كۇيىندە ىسكە اسىرىلۋدا. مىسالى، كوررۋپتسياعا بەلشەسىنەن باتىپ، ءوز ىشىندە ماسەلەلەرى شەشىلمەي جاتقان رەسەيدىڭ ءوزى دە سىرتقى ساياساتىندا «رەسەيلىك مۇددەنى» العا تارتۋىن توقتاتقان ەمەس. ونىڭ اراكىدىك ءوزى سەكىلدى «يمپەريالىق مۇددەسى» بار اقش-پەن تەكەتىرەسكە كەلىپ قالۋىنىڭ دا سەبەبى سودان، اقش-پەن «پارلامەنتتىك بەيبىت سوعىس» جاعدايىنا كوشۋى دە وسىنىڭ كورىنىسى.

جالپى، «يمپەريالىق ماقساتتاعى» ەلدەردىڭ وزگە الەمگە قاتىستى ۇستاناتىن ساياسي جانە باسقا ادىستەرى مول. بىراق ول تۋرالى ەڭ قىسقا دا نۇسقا تۇردە دجون پەركينستىڭ «يسپوۆەد ەكونوميچەسكوگو ۋبيتسى» كىتابىندا ايتىلعان. سودان ءۇزىندى كەلتىرەيىك، وندا بۇرىن اقش-تىڭ جالدامالى «ەكونوميكالىق كيللەرى» بولىپ قىزمەت اتقارعان ول بىلاي دەيدى:

«ءبىزدىڭ، امەريكاندىق ەكونوميكالىق كيللەرلەردىڭ، نەگىزگى مىندەتتەرى - تابيعي بايلىعى مول، نەمەسە اقش ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ەلدەردىڭ باسشىلارىن قالاي دا تورعا ءتۇسىرۋ بولىپ تابىلادى. ول ەلدەردىڭ باسشىلارىنا كەرەمەت ءبىر جوبالاردى ۇسىنا وتىرىپ، بىزگە تاۋەلدى بانكىلەردەن كوپ مولشەردە قارىز الۋعا كوندىرەمىز. وسى جوبا جۇزەگە اسسا - ول باسقارىپ وتىرعان مەملەكەت كەرەمەت كوركەيىپ كەتەرىنە سەندىرەمىز. ەگەر ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز تولىعىمەن ىسكە اسپاسا، وندا ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوز حالقىنان جاسىرعان بايلىعىن، زاڭسىز ارەكەتتەرىن انىقتاپ، حالىقارالىق سوت ارقىلى قۇرىقتاۋعا تىرىسامىز. اقىر سوڭىندا تىعىرىققا تىرەلگەن باسشىنى قامقورلىققا الاتىنىمىزدى ەسكەرتىپ، ونى تىزگىندەپ ۇستاۋعا قول جەتكىزەمىز. سوڭىندا ول ءبىزدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري تالاپتارىمىزدى ورىنداپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولادى...».

ارينە، مۇنى وقىپ شىققاننان سوڭ اركىمنىڭ كوكەيىندە: «وسىندا ايتىلعانداردىڭ بارلىعى بىزگە جاقسى تانىس سەكىلدى؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى انىق... دۇرىس، ونىڭ جاۋابى بىزگە دايار: ول - وسى كوكتەمدە كوتەرىلگەن «رەفەرەندۋم سۇراقتارى» بولىپ شىعادى...

ارينە، دجون پەركينستىڭ بۇل «جانازاسىن» تەك اقش-تىڭ ارەكەتى دەپ بىرجاقتى تۇيىندەۋگە بولماس: الەمدىك يمپەريالاردىڭ ءبارى دە وسىنداي ورتاق تاسىلگە جۇگىنەدى جانە جەراستى قازبا بايلىق قورى ازايعان سايىن، ولاردىڭ قورقاۋلىعى قاتالدانا تۇسۋدە. قازىرگى شيەلەنىسكەن گەوساياسي جاعدايلار - وسى «يمپەريالىق تەكەتىرەستەردىڭ» ناتيجەسى! ال ولاردىڭ «جاۋلاپ الۋ» ارەكەتى قاشان دا «ءوز قۋاتىن دۇرىس پايدالانا الماعان»، «ەكونوميكاسى تاۋەلدى»، «ۇلتتىق مۇددەسى قورعالماعان» جانە ەڭ باستىسى - «شيكىزات قورى مول» ەلدەرگە قاراي باعىتتالعان... قازاقستان بارلىق جاعدايى بويىنشا «وسى جەلدىڭ وتىندە تۇرعان ەل» بولىپ قالۋدا! «اتتەڭ» دەمەسكە لاج جوق... سەبەبى بىزدەر الىستاعى قولى ۇزىن اقش قانا ەمەس، ەكى بۇيىردەگى «يمپەريالىق مۇددەلەرى» جوعارى رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسپاعىندا تۇرمىز. بۇگىن تەك قىتايعا توقتالۋمەن شەكتەلەمىز.

قىتاي فاكتورى

قىتايدىڭ دەموگرافيالىق قۋاتى - 1ملرد 300 ملن ادامنان اسادى. تەرريتورياسى - 9560 مىڭ شارشى كم، الەمدە رەسەي مەن كانادادان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا تۇر. گەوساياسي تۇرعىدان ورنالاسقان جەرى گەوساياسات ورتالىعى بولۋعا وتە قولايلى. بۇرىندارى «قىتاي ەكونوميكاسى 2050 جىلى عانا ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى» دەپ بولجانعان ەدى. الايدا جاقىندا عانا «پرايسۋوتەرحاۋسكۋپەرس» حالىقارالىق اۋديت كومپانياسى سەۋل قالاسىندا 2013 جىلى 10 اقپاندا وتكەن كونفەرەنتسيادا:

• «2017 جىلى قىتاي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان اقش-تى باسىپ وزادى. ول كەزدە قىتايدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى حالقىنىڭ تۇتىنۋ قابىلەتىمەن قوسا العاندا 20 ترلن دوللارعا جەتەدى. ال 2030 جىلى بۇل كورسەتكىش قىتايدا - 30,6 ترلن، اقش-تا - 23,4 ترلن، ءۇندىستاندا - 13,7 ترلن، ال قازىرگى ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان جاپوندار 5,8 ترلن دوللارمەن 4-ورىنعا سىرعيدى» ، - دەپ مالىمدەدى.

قىتايدىڭ ۆاليۋتا قورى - 91 ملرد دوللار. بۇل جاعىنان ول جاپوندار مەن تايۆانداردان كەيىنگى ورىندا تۇر.

تاياۋداعى ونجىلدىقتا قىتاي ەكونوميكاسى جىل سايىن 7% وسەتىن بولادى. بىراق ونىڭ ىشكى ماسەلەلەرى جوق ەمەس: مىسالى، بالا تۋدى شەكتەۋگە بايلانىستى جىلدار وتە قىتاي حالقى «قارت ۇلتتار» قاتارىنا قوسىلادى. سول كەزدە، ياعني شامامەن 2050 جىلى، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قارقىنى باياۋلاي باستايدى. سەبەبى قازىرگى ارزان جۇمىس كۇشىنىڭ ارقاسىندا الەمدەگى نەگىزگى ەكسپورتتاۋشى ەل بولىپ وتىرعان قىتايدا جۇمىس كۇشى قىمباتتايدى. سوندىقتان قىتاي ءوندىرىسى مەن تاۋارلارى ۇنەمى ەلدىڭ ىشكى سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋعا ءماجبۇر بولادى - ەكسپورت كولەمى ازايىپ، قىتاي ەكونوميكاسى «ىشكى مودەرنيزاتسيا» فازاسىنا كوشەدى. سول سەبەپتى قىتاي قازىردەن باستاپ ءوزىنىڭ ارتىق وندىرىستىك قۋاتىن حالقى تىعىز، جۇمىس كۇشى ارزان ۆەتنام، يندونەزيا سەكىلدى ەلدەرگە قاراي اۋىستىرۋدى باستادى...

بىراق شيكىزات قورى مول قازاقستان بۇل تىزىمگە ىلىكپەيدى، سەبەبى قازاقستاندا ەكونوميكانىڭ ءارتاراپتانۋى «دەموگرافيالىق ءالسىز» ەلدە جۇمىس كۇشىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە ۇشىراتۋى مۇمكىن، ءارى ەڭ باستىسى - قىتايعا اسا قاجەت شيكىزات يمپورتىن شەكتەۋى مۇمكىن. سوندىقتان قازاقستانعا قاتىستى جوعارىداعى دج.پەركينس ايتقان ءتاسىل عانا ءتيىمدى بولىپ قالماق...

شيكىزات قورىن يگەرۋدە افريكا ەلدەرى جانە قازاقستان قىتايدىڭ ەرەكشە نازارىندا. سەبەبى قازىرگى قازاقستاندا ءوندىرىس دەڭگەيى تومەن، جۇمىسسىزدىق جوعارى. «جۇمىسشى اۋلەتى» ءداستۇرى ءوندىرىستىڭ جويىلۋىمەن بىرگە كەلمەسكە كەتتى. بۇل - قىتايعا كەنەتتەن كەلگەن سىي، تاپتىرماس امال! سونى سىلتاۋ ەتىپ، قىتاي قازاقستانداعى شيكىزات وندىرىسىنە كۆوتادان ارتىق جۇمىسشى تارتۋدى، قازاق جۇمىسشىلارىن تەڭسىز جاعدايدا ۇستاۋدى جانە باسقا زاڭسىز ارەكەتتەرىن «مامان تاپشىلىعى» دەگەن سىلتاۋمەن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل - قازاقستاننىڭ شيكىزاتتان باسقا باعىتتا دامۋىن شەكتەۋ جانە ءوندىرىستى «قىتايلاندىرۋدى» كوزدەۋ ساياساتى. ال بۇعان «وزىندىك امبيتسياسى جوق مەملەكەت» اشىقتان-اشىق جول بەرىپ وتىر. ولاي بولسا، قىتاي ءۇشىن قازاقستاننىڭ ماڭگى-باقي شيكىزاتقا تاۋەلدى ەل بولىپ قالعانى قاجەت دەۋگە بولادى. سوندىقتان قىتاي ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىن شيكىزات كوزدەرىن ءوز قولدارىنا الۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا. ول ءۇشىن قاراجاتتى اياماي توگۋدە. سەبەبى يمپەريالىق «ماڭگىلىك مۇددەسى» بار ەلدەر 40-50 جىلدان كەيىن الەمدەگى قازبا بايلىق تاۋسىلاتىنىن، قۇنى دا شارىقتاپ كەتەتىنىن ءبىلىپ وتىر. قازىردەن باستاپ وسى ستراتەگيامەن ارەكەت ەتۋدە. ال مول بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرا، «قولى اۋزىنا جەتپەي» وتىرعان مەشەۋ ەلدەر قازبا بايلىقتارىن امالسىز وتكىزىپ بەرۋدە.

بىراق ادىلەتكە جۇگىنسەك، قازاقستان وسى كۇيگە تۇسكەن افريكا ەلدەرى قاتارىندا تۇرماۋ كەرەك ەدى! سەبەبى وسىدان 20-25 جىل بۇرىن قازاقستان تابيعي قۋات جاعىنان، حالقىنىڭ ساۋاتتىلىعى جاعىنان قىتايمەن تەڭ دارەجەدە بولا الاتىنداي الەۋەتكە يە ەدى! تاۋەلسىزدىك بىزگە سول الەۋەتتى ودان ءارى دامىتۋعا مۇمكىندىك اشتى... الايدا بوداندىق اسەرىنەن «يمپەريالىق ايبىنىن جوعالتقان ەل» بولىپ قالعاندىقتان، ءبىز ول مۇمكىندىكتى پايدالانا المادىق. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ قازىرگى كەيبىر ارەكەتىمىزگە قاراي وتىرىپ، ءبىز تۋرالى «بوداندىق قامىتىن ىزدەگەن ەل» دەگەندەي تۇجىرىمعا كەلۋشىلەر بولۋى مۇمكىن... ماسەلەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدىڭ شيكىزات قورىنا يەلىك ەتكەن اقش-تىڭ، ەۋرووداقتىڭ ايتۋلى كومپانيالارى قازاقستانعا جاڭا تەحنولوگيا اكەلىپ، شيكىزات وندىرىسىنەن باسقا سالانى دامىتۋعا ۇلەس قوسپاۋدا. ءبىز ارمانداعان «شەتەلدىكتەر كەلەدى، زاۋىتتار سالادى، ولار ءوز ينۆەستيتسياسىن (پايداسىن) تاپقان سوڭ، زاۋىت وزىمىزگە قالادى» جانە ت.ت. اڭگىمەلەر بوسقا قالدى. قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ شيكىزاتتان باسقا سالاسىنا ەنگەن ينۆەستيتسيا كولەمى وتە از ەكەنى وسىنى بىلدىرەدى...

اڭگىمەگە قايتا ورالساق، الىپ ەلگە اينالۋعا بەت بۇرعان قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى مىناداي پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلەدى: 1) جاھاندانۋدان تۋىندايتىن زالالدىڭ الدىن الىپ وتىرۋ; 2) سىرتتان تونەتىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاۋىپ-قاتەردى بولدىرماۋ; 3) ىشكى ساياسي جاعدايدان تۋاتىن قاۋىپ-قاتەردى رەتتەۋ; 4) الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاتەرلەردى - ياعني، ادام سانىنىڭ ءوسۋى، جۇمىسسىزدىق، دەنساۋلىق، وقۋ-ءبىلىم جانە ت.ت. شەشۋ; 5) قىتاي يدەولوگياسىنا تونەر قاۋىپتى بولدىرماۋ; 6) قىتايدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ حالىقارالىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋ مۇمكىندىگىن جانە ونىڭ دا ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگىن دۇرىس باعالاۋ، ىسكە اسىرۋ; 7) باسقا ەلدەردەگى قىتايعا قارسى پىكىردى ەسكەرۋ، ونىڭ الدىن الۋ; 8) ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە قىتايعا تيەر زارداپتىڭ الدىن الۋ.

ەندى وسى اتالعانداردى تالدار بولساق، شىنىندا دا، ءدال بۇگىن قىتايعا اقش، رەسەي، ەۋرووداق، جاپونيا تاراپىنان تىكەلەي ءتونىپ تۇرعان قاتەر جوق ەكەنىن كورەمىز. قىتاي ولاردان قاۋىپتەنبەيدى، بىراق مىنا ماسەلەنى ەسكەرۋگە ءماجبۇر: 1) قىتايدىڭ «ەۋرووداق - اقش - وڭتۇستىك كورەيا - جاپون وداقتاستىعى» سەكىلدى سەنىمدى وداقتاسى جوق ەكەنىن; 2) ول ەلدەر تاراپىنان، اسىرەسە سوڭعى كەزدە رەسەي تاراپىنان باسەكەلەستىكتىڭ ارتا باستاۋىن; 3) «قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى تابىسى كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قاۋىپ توندىرمەي مە؟» دەگەن الاڭداۋشىلىقتى. بىراق بۇل قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكانىڭ بەلدى بۋىنى بولىپ قالۋىنا كەدەرگى ەمەس. كەرىسىنشە، الەمدىك ەكونوميكاعا ينتەگراتسيالانعان سايىن، قىتايدىڭ ءوزى ونداعى باستى «ويىنشىلارعا» قاۋىپ توندىرە باستايدى. ال بۇل الەم تاراپىنان قىتايعا قارسى باسەكەلەستىك كۇرەستى كۇشەيتە تۇسەدى. ەندەشە بۇل «الەمدەگى بىردە-ءبىر ەل قىتايدى «ءوز ارىپتەسىم» دەپ ەشقاشان دا ساناماق ەمەس» دەگەندى بىلدىرەدى. قىتاي بارلىق ۋاقىتتا دا ولارعا بوتەن بولىپ قالا بەرمەك. تىپتەن شەكارالاس رەسەي مەن ورتاازيالىق مەملەكەتتەر دە قىتايدى «ءوزىم» دەپ قابىلداي المايدى... ولار دا قىتايمەن ءاربىر قادامىن اڭدىپ باسۋدا. رەتى كەلسە، ءوزارا قاتىناستا قولدانبايتىن قىسىم ءتۇرىن قىتايعا قولدانۋعا ءازىر. ياعني، پەشەنەسىنە وسىنداي «ماڭگىلىك جالعىزدىق» ءتۇرى جازىلعان قىتاي وزدەرىنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنىڭ «سىرتقى جاعدايلارعا» تاۋەلدى بولا تۇسكەنىن ءبىلىپ وتىر. سول سەبەپتى ول ونى قالاي دا - ءتىپتى رەپرەسسيالىق جولمەن بولسا دا - رەتتەپ وتىرۋعا ءماجبۇر. بۇل فاكتورلار - قىتايدىڭ دامۋىن تەجەۋشى فاكتورلار. وسىنى ەسكەرە كەلە، قىتاي قازىرگى اۆتوريتارلىق سوتسياليستىك دەموكراتيادان باتىس ۇلگىسىنە جاقىن «نارىقتىق دەموكراتياعا» كوشە باستاۋى مۇمكىن. بىراق بۇل قادام قىتايداعى جەتەكشى كوممۋنيستىك پارتياعا باسەكەلەس ساياسي كۇشتى ومىرگە كەلتىرە الادى. ەندەشە بۇل دا كوممۋنيستىك پارتيا ءۇشىن «باس اۋىرتارلىق» شارۋا بولىپ تۇر.

قىتاي - كوررۋپتسيامەن قاتال كۇرەسۋشى ەل. بىراق ەلدە «نارىقتىق دەموكراتيانىڭ» پايدا بولۋى «ءىرى كاپيتالدىڭ بيلىككە كەلۋىن» جەدەلدەتۋدە. ال كاپيتالدىڭ دەندەپ ەنۋىمەن بىرگە وسىعان دەيىنگى «سوتسياليستىك»، نە «نارىقتىق دەموكراتيانىڭ» ورنىنا «كوررۋپتسيالانعان ءاۆتوريتاريزمنىڭ»، نەمەسە «كوررۋپتسيالانعان ديكتاتۋرانىڭ» بيلىككە كەلۋى عاجاپ ەمەس. وندايلار بيلىككە كەلسە، 1 ملرد 300 ملن حالقى بار الىپ مەملەكەت الەۋمەتتىك اپاتقا (جارىلىسقا) ۇشىراۋى مۇمكىن. ونداي «جارىلىس» وزدەرى دە كوررۋپتسيالانعان ءاۆتوريتاريزمدى باستان كەشىپ جاتقان بىرقاتار كورشىلەرى - سولتۇستىك كورەيا مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا وڭاي تيمەسى انىق. تىپتەن الەم دە ودان قاۋىپتەنۋدە! سوندىقتان قازاقستان دا وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا، ودان ساقتانۋعا قازىردەن باستاپ كىرىسپەسە، ەرتەڭ كەش قالۋى مۇمكىن!

قازاقستاندا ءىرى مۇناي كەنىشتەرىنە يەلىك ەتۋشى قىتاي كومپانيالارى زاڭ بۇزۋعا جول بەرەدى. وعان كوررۋپتسيالانعان شەنەۋنىكتەردىڭ بولۋى دا اسەر ەتۋدە... مىسالى، وتكەن جىلى جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن، وندا بارعان ەلباسى «مۇنايشىلاردىڭ تالابىن دۇرىس» دەدى. بىراق ەلباسىنىڭ مۇنايشىلاردىڭ ارەكەتىنە بەرگەن بۇل باعاسىنا دەيىن جەرگىلىكتى بيلىك ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى تەك شەتەلدىك كومپانيانىڭ «نامىسىن جىرتىپ» كەلدى. ياعني، بۇل قىتايلىق كومپانيانىڭ ءوز ەلدەرىندە ەشقاشان جاساي المايتىن كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەرگە قازاقستاندا ەشكىمنەن جاسقانباي بارا الاتىنىن كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۇل «قىتاي وزگە ەلدەردەگى ستراتەگيالىق ماڭىزدى قازبا بايلىقتى وزىنە قاراتۋ جولىندا بارلىق استىرتىن امال-تاسىلدەردى قولدانۋدان، قاجەت بولسا - سول ەلدەگى كوررۋپتسيالىق احۋالدى دا كەڭىنەن قولدانۋدان باس تارتپايدى» دەگەن قورىتىندىعا جەتەلەيدى. مىنەكي، بۇنى جوعارىداعى «ەكونوميكالىق كيللەردىڭ» جان ايقايىنىڭ جاڭعىرىعى دەمەسكە لاج جوق... وسىدان ساقتانباساق بولمايدى!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 16-17 (192-193) 02 مامىر 2013جىل.