قازاق مىقتى بولماي، مەملەكەت مىقتى بولمايدى
«بەتەگەڭ كەتسە، بەل قالادى; بەكتەرىڭ كەتسە، ەل قالادى; ال بەرەكەڭ كەتسە، نەڭ قالادى؟!»
بۇل ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماتتا حالىقتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ الۋ ءۇشىن قازاق بۇقاراسىنا ايتىلعان ۇندەۋ بولاتىن-دى. اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەن ەجەلگى بابالارىمىز بىرلىك دەگەن ءسوزدىڭ بۇكىل ءبىر ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇعىم ەكەنىن جاقسى سەزىندى. سونداي سەزىنۋدەن بولار، كەزىندە قازاقتىڭ باۋىرمالدىعىن ارقا تۇتىپ، تۋىس-باۋىر بولۋعا ۇمتىلعاندار كوپ بولدى. قازاق سول باۋىرلاس بولعىسى كەلگەندەرگە قولىنداعى بارىن بەردى، سىيلادى، تورىنە شىعاردى. ءسويتىپ، ءبىز الەمدەگى كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدىق. ال بۇدان ۇتقانىمىز نە، ۇتىلعان تۇسىمىز بار ما؟
«بەتەگەڭ كەتسە، بەل قالادى; بەكتەرىڭ كەتسە، ەل قالادى; ال بەرەكەڭ كەتسە، نەڭ قالادى؟!»
بۇل ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماتتا حالىقتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ الۋ ءۇشىن قازاق بۇقاراسىنا ايتىلعان ۇندەۋ بولاتىن-دى. اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەن ەجەلگى بابالارىمىز بىرلىك دەگەن ءسوزدىڭ بۇكىل ءبىر ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇعىم ەكەنىن جاقسى سەزىندى. سونداي سەزىنۋدەن بولار، كەزىندە قازاقتىڭ باۋىرمالدىعىن ارقا تۇتىپ، تۋىس-باۋىر بولۋعا ۇمتىلعاندار كوپ بولدى. قازاق سول باۋىرلاس بولعىسى كەلگەندەرگە قولىنداعى بارىن بەردى، سىيلادى، تورىنە شىعاردى. ءسويتىپ، ءبىز الەمدەگى كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدىق. ال بۇدان ۇتقانىمىز نە، ۇتىلعان تۇسىمىز بار ما؟
ۇلتتىڭ قۇرىلىسى تولىق زەرتتەلىنۋى كەرەك
جالپى، كوپۇلتتى مەملەكەت بولۋدان ۇتقانىمىز نە، ۇتىلار تۇسىمىز قانە دەپ وي قاۋزاعانىمىزدا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرازى 130 ۇلتتى ءبىر مەملەكەتتىڭ اياسىنا ۇيىستىرۋدان اناعۇرلىم زيان شەكپەيتىنىمىزدى، مەملەكەتتى قۇرۋشى نەگىزگى ۇلت رەتىندە ۇنەمى وزىندىك مۇددەمىز ايقىن ەكەندىگىن باسا ايتتى. نەگىزىندە، بۇعان قاتىستى دەرەكتەرگە ءجۇگىنسەك، 1926 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 87 پايىزىن مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە قازاق حالقى قۇراعان. كەڭەس وداعىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان بۇل كورسەتكىش 50-جىلدارى 28 پايىزعا دەيىن ءتومەندەگەن. ال 1991 جىلى 42 پايىزعا جەتىپ، ءبۇگىندە تاۋەلسىزدىك زامانىندا بۇل مەجە 67 پايىزدى ماڭايلاپ وتىر. «ءاتتەگەن-ايى سول: قازاقتىعىمىزدى اياقتان شالىپ جۇرگەن - سول قازاقتاردىڭ ءوزى. سوندىقتان قازىر بىزگە قاجەتتىسى - ۇلتتىق قۇرىلىستىڭ تولىق زەرتتەلىنۋى» دەسەدى ساراپشىلار.
ايمارا تىلەۋكينا، الەۋمەتتانۋشى:
- قازاق ماسەلەسى تۋرالى ءسوز ەتكەندە مىناداي ءبىر مىسقىل ءسوز ويىما ورالادى. ءبىر قازاق سۋعا باتىپ بارا جاتىپ «قۇتقارىڭدار، قۇتقارىڭدار» دەپ ايعايلاسا، ءالگىنى سىرتىنان كورىپ تۇرعان ەكىنشى قازاق «سەنى قۇتقارسام، مىناۋ ءوزىنىڭ قازاعىنا كومەكتەسىپ جاتىر» دەپ وزگە ۇلت وكىلدەرى رەنجيدى. سوندىقتان مەنەن قايران جوق، قاراعىم» دەپ قاراپ تۇر دەيدى. مىنە، اششى دا بولسا، بۇل - شىندىق. استارىندا بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ بەينەسىن ايقىندايتىن ءزىل جاتىر. قازىر ءبىز كوپۇلتتى مەملەكەت بولۋدان ەشقانداي زيان شەكپەيمىز. قازاقتىڭ سول وزگە ۇلتقا جالتاقتىعىنان ەسەمىز كەتۋى مۇمكىن. ورىس ۇلتىنىڭ ەكى ازاماتى ارامىزدا وتىرسا، بۇكىل قازاق ورىس تىلىندە سويلەپ كەتۋدى ءالى توقتاتقان جوقپىز. ءبىزدى قۇرتاتىن - قوعامداعى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن اجىراتا بىلمەيتىن قازاقتاردىڭ كورسەتكىشىنىڭ باسىمدىق بەرۋى بىزگە ايرىقشا قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان قازاق مەملەكەتىنە ناق قازىر سىرتتان كەلەتىن، وزگەدەن كەلەتىن قاۋىپ جوق. ءبىز ءوز ءىشىمىزدەگى ۇلتتىق قۇرىلىسىمىزدى، ۇلتتىق قۇرامىمىزدى زەرتتەپ العانىمىز ءجون. ولاي ەتپەسەك، ءدىنىن شاتاستىرىپ، ءتىلىنەن بەزىنىپ، ءدىل دەگەندى مۇلدە ۇقپاي ءجۇرگەن قازاق وكىلدەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ ارەكەتى بولاشاقتا ىرگەمىزدى سولقىلداتپاسىنا كىم كەپىل؟! سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ءوز ۇلتىمىزدىڭ كەمشىلىگىن، جەتىسپەي جاتقان ءدۇنيەلەرىن ىزدەپ، ولقىلىقتارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرعان ءجون بولار. بىزگە الدىمەن وسى ماسەلەنى شەشۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى نىعايتۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باعالاۋ ءۇردىسى تەرەڭدەگەنى ءجون. سوندىقتان ەڭ ابزالى ۇلتتىڭ قۇرىلىسىن، قۇرامىن، قۇندىلىقتارىن زەرتتەيتىن ورتالىقتار اشىلعانى ءجون.
ابزالىندا مۇنداي ۇسىنىستى ءبىراز ماماندار قاۋىمى ءسوز ەتىپ ءجۇر. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، اتالمىش ورتالىقتار مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ مەرەيىن ودان ءارى اسپانداتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت.
ترايباليزمنەن ساقتانۋ كەرەك
ايتقانداي-اق «ۇلتتىڭ ۇيىسۋىن، ءبىرلىكتىڭ نىعايۋىن تەرەڭدەتەتىن مۇنداي ورتالىقتاردى قوعامىمىزعا قاجەت» دەپ سانايتىن ماماندارىمىزدىڭ ءبىرازى «ەگەر ونداي ورتالىقتار قۇرىلسا، بەرەكە-ءبىرلىك ءسوزىنىڭ قۇنى ارتا تۇسەدى» دەگەندى العا تارتادى. ماسەلەن، كەيىنگى كەزدەردە «بەرەكە، بىرلىك» دەگەن قاسيەتتى سوزدەردى ورىندى-ورىنسىز پايدالانىپ، بەدەلىن ءتۇسىرىپ الاتىنىمىزدى، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ اۋزىنان وسى سوزدەر شىعاتىن بولسا، ءبىردەن سوڭىنان «كوپۇلتتى قازاقستان» دەگەن ءتىركەستەر تىركەلىپ تۇراتىنىن، جالپى، «بەرەكە» مەن «بىرلىك» ءسوزىنىڭ قۇنى ارزانداپ بارا جاتقانىن العا تارتقان ماماندارىمىز «ەلىمىزدەگى قازاقتىڭ بىرلىگى بولماسا، باسقالاردىڭ احۋالى ودان دا مۇشكىل بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن قازىر ءجۇزشىل، رۋشىل، جەرشىل بولىپ جىك-جىككە بولىنگەننەن ۇلت بولىپ ۇيىسقان ابزال» دەسەدى.
مەيرام قابدراحمانۇلى، ساراپشى-مامان:
- ارينە، قاراپايىم جۇرتتىڭ اراسىندا ەلىن، جۇرتىن، رۋىن سۇراعاندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. بۇل - قازاق حالقىنىڭ سالتىندا بار دۇنيە. بىزدەگى قازىرگى ماسەلە - شەنى مەن شەكپەنى كەلىسىپ تۇرعانداردىڭ اراسىنداعى رۋشىلدىق. ولار ءبىر لاۋازىمدى ورىنعا وتىرا قالسا، ءوز رۋلاسىن ماڭىنا جايعاستىرۋعا تىرىسادى. كەيىنگى كەزدە «كوماندا» دەپ ءجۇرمىز. ول كوماندادا كىمدەر بولاتىنى بەلگىلى جايت. وسىدان كەيىن بارىپ، جىك-جىككە ءبولىنۋ، رۋ-رۋدى جىكتەۋ دەرتى باستالادى. بىرلىككە سىزات تۇسىرەتىن جايتتاردىڭ ءبىرى - وسى. سوندىقتان ءبىز كوپۇلتتى مەملەكەت بولۋدان ەمەس، ترايباليزم دەرتىنە شالدىعۋدان قورقۋىمىز قاجەت.
جالپى، كوپۇلتتى مەملەكەت بىرلىگىن ساقتاۋدىڭ زامانعا ساي تاعى ءبىر جولى بۇل - باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ. «قازاق بالاسى قاي كەزدە دە باسەكەگە قابىلەتتى، قارىمدى بولسا، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ولاردىڭ اياسىنا جينالىپ، مەملەكەت قۇرۋشى نەگىزگى ۇلتتىڭ ىقپالىنا ىڭعايلانباق» دەسەدى عالىمدار.
ساپابەك اسىپۇلى، جازۋشى-عالىم:
- قازاقتىڭ مەرەيى ۇستەم بولۋى ءۇشىن قازاق بالاسى كەز كەلگەن سالادا قارىمدى، قابىلەتتى بولۋى كەرەك. باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىز جوعارى بولىپ، ءاربىر كەزدە وزىندىك ويىمىزدى اشىق، نىقتاپ ايتا الاتىن بولساق، قازاقتىڭ ىرگەسى سوگىلمەيدى. وزگە ۇلتتار ءبىزدىڭ ايامىزعا ۇيىسىپ، بىرلىگىمىز نىعايىپ، مەملەكەتتىگىمىز ارتا تۇسەدى. سوندىقتان بولاشاقتا ىرگەمىز سوگىلمەسىن دەسەك، قازاقتىعىمىز، قازاقتىق يدەولوگيامىز تەرەڭدەۋى كەرەك. سوندا عانا كوپۇلتتى قازاق ەلى تاتۋلىقتىڭ مەكەنىنە اينالماق.
اۆتور: قارلىعاش زارىققانقىزى
"الاش ايناسى" گازەتى
