وسىدان 34 جىل بۇرىن تسەلينوگراد، قازىر استانا دەپ اتالعان قالادا جاستار ۇيىمداسقان تۇردە كوشەگە شىقتى. نارازىلىق شەرۋىن وتكىزدى. قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن كرەمل شەشىمىنە قارسىلىق كورسەتتى.
كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامعان سول ءبىر زاماندا وسى توتەنشە وقيعا تۋرالى بيلىك تاراپىنان جۇرتشىلىققا ارنالىپ ەشقانداي تۇسىنىك جاسالمادى، حابار-وشار بەرىلمەدى، اقيقاتى جاسىرىلدى، ايتىلمادى. ءتىپتى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كەيىنگى كەزدە جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ وزىندە «رەسپۋبليكانىڭ ساياسي تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردىڭ» ءبىرى دەپ باعالاندى (يستوريا كازاحستانا. - الماتى، «ءداۋىر»، 1993, 378-ب.)

1979 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا بولعان توتەنشە وقيعا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن، تالاپ-ۇسىنىسىمەن ەسەپتەسپەي ۇلتارالىق قاتىناستاردى بۇرىنعى قالىپتاسىپ قالعان اكىمشىلىك-امىرشىلدىك جولمەن رەتتەۋدىڭ كۇنى وتكەنىن كورسەتتى.
سول جىلدىڭ 16-19 ماۋسىمى ارالىعىندا قالا جۇرتشىلىعى الدا نە بولار ەكەن دەپ سارىلا كۇتتى. مىڭداعان ادام قاتىسقان شەرۋ ءبىر جاعىنان توردە وتىرعان بيلىكتى شوشىندىرىپ، ۇرەي تۋدىرسا، ەكىنشىدەن تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن كۇشەيتىپ، ەلگە، اتامەكەنگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن نىعايتا ءتۇستى.
وسىعان بايلانىستى كوپ سۇراقتار تۋىندايدى.
ەدىل جاعالاۋىندا سوعىسقا دەيىن نەمىستەردىڭ رەسپۋبليكاسى بولاتىن. نەگە ول قالپىنا كەلتىرىلمەدى؟ اتالمىش قۇرىلىمنىڭ تەك قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلۋى قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى؟ مۇنداي شەشىمدى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى نە سەبەپتەن قابىلدادى؟ ەل باسشىسى د. قوناەۆ قانداي پوزيتسيا ۇستاندى؟ قازاقتار ورتالىق شەشىمىن نەگە قولدامادى؟
بەلگىلى قالامگەر امانتاي كاكەن وسى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ كەلەدى. اۋەلدە ورىس تىلىندە الماتىنىڭ «ءال-فارابي» باسپاسىنان «پوزنانيە سەبيا. ك ۆوپروسۋ و نەسوستوياۆشەيسيا نەمەتسكوي اۆتونومي» (م. وماروۆپەن بىرىگىپ جازعان) دەگەن كىتابى شىقتى (1998). ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ 2011 جىلى «شىرعالاڭ نەمەسە تاعى دا نەمىس اۆتونومياسى تۋرالى» دەگەن ەڭبەگى جارىق كوردى. جۋىردا وسى كىتاپتىڭ ورىسشا نۇسقاسى «كرەملەۆسكي كولوبرود، يلي كاك نەمتسام سوزداۆالي اۆتونوميۋ» دەگەن دەرەكتى تولعامى قولىمىزعا ءتيدى.
وتىز جىلدان استام بۇرىن بولعان سول ءبىر توتەنشە وقيعانى بىلەتىندەر قازىر نەكەن-ساياق. اسىرەسە جاستار. «قازاق جەرىن بولشەكتەتپەيىك، ۇلتتىق نامىسىمىزدى اياققا تاپتاتپايىق دەپ قارسىلىق بىلدىرگەن شەرۋ كۇنى كەشە سارىارقانىڭ ءدال تورىندە ەتىپ ەدى عوي. كەڭەس زامانىندا مۇنى ايتۋعا تىيىم سالىنعان دەپ جۇمعان اۋزىمىزدى اشپاۋىمىز كەرەك پە؟» جوق! ولاي بولسا ونى كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ، وتكەننەن تاعىلىم الىپ، ۇلتتىڭ قاينار بۇلاعى، ءتۇپ-تامىرى مەن قۇندىلىعىن انىقتاپ، اسپەتتەي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل بۇرىن وسى سالادا، اسىرەسە ۇلتارالىق قاتىناستا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى، قوعامدا تۋىنداپ جاتاتىن قايشىلىقتاردى تالداپ-ساراپتاۋ ءۇشىن، وتكەننەن ساباق الۋ ءۇشىن قاجەت. وسىعان وراي ۇلتتاردى جاقىنداستىرىپ، دوستىق پەن ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا ىقپال جاسايتىن بارلىق مۇمكىندىكتىڭ كوزى اشىلعانى ءجون. جاڭا تۋىندى، مىنە، وسىنداي ىزگىلىكتى ماقساتقا ارنالعان.
اۆتوردىڭ نەمىس پروبلەماسىنا بايلانىستى «كرەملەۆسكي كولوبرود، يلي كاك نەمتسام سوزداۆالي اۆتونوميۋ» («كرەمل شىرعالاڭى نەمەسە نەمىستەرگە قالاي اۆتونوميا جاسالدى») دەپ ورىس تىلىندە جازىلعان سوڭعى كىتابى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى ەگور كاپپەل مىرزانىڭ «وتكەننەن ساباق الايىق» دەگەن ماقالاسىمەن اشىلعان. وسى تۋىندىعا ەنگەن، بىراق شىعارمانى قولجازبادان وقىپ، جۇرەكجاردى وي-تولعامىن الدىن الا «دويچە الگەماينە تسايتۋنگ» گازەتى مەن «نيۆا» جۋرنالىنا جاريالاپ ۇلگەرگەن كورنەكتى جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ پىكىرى دە وقۋشىلار نازارىنان تىس قالمايدى دەپ ويلايمىز.
ماسەلەن، گەرولد كارلوۆيچ «امانتاي كاكەن تەزىرەك جارىق كورۋگە ءتيىستى بايسالدى، ءماندى دۇنيەنى باسپاعا دا­يىندادى. بۇل ەڭبەك، ءسوز جوق، ءوزىنىڭ مول ماعلۇماتىمەن، شىنشىلدىعىمەن، مۇقيات تىڭعىلىقتىعىمەن رەسەي-نەمىس ەتنوسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە ءتان اسا ماڭىزدى كەلەلى ماسەلەلەرگە جاناشىرلىق تانىتىپ، اياۋشىلىق بىلدىرۋىمەن ەرەكشە قىمبات. بۇل كىتاپ - ءتۇسىنىپ-سەزىنۋگە قيىنداۋ بولىپ جۇرگەن تمد مەن قازاقستان دەڭگەيىندەگى تۇتاس ءبىر حالىقتى تانىپ-بىلۋگە قوسىلعان باعا جەتپەس ۇلەس»، - دەپ جازعان.
شىندىعىندا، كىتاپتا نەمىستەردىڭ ورىس­تىڭ سوناۋ زامانداعى ايەل پاتشاسى II ەكاتەرينا كەزىنەن باستاپ رەسەيگە، ودان سوڭ قازاقستانعا قالاي كەلگەندىگى، ولاردىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن باسىنان وتكەن سان ءتۇرلى حيكاياتتارى ءتيىستى قۇجاتتارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ ناقتى دەرەكتەرمەن كەڭىنەن باياندالادى. كەڭەس زامانىندا كوممۋنيستەردىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ساياسات جۇرگىزۋىنىڭ سالدارىنان بولعان زارداپتار ءسوز بولادى. قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا بايلانىستى قارسىلىق اكتسياسىنىڭ سەبەپ-سالدارى، وسى ماسەلەگە وراي جەرگىلىكتى، رەسپۋبليكالىق جانە ورتالىق بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى وقۋشىعا مول ماعىلۇمات بەرىلگەن.
شىندىقتىڭ شىراعى سونبەيدى. اۆتور بۇل تۋىندىسىندا بۇرىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەلە قويماعان، كوپشىلىك جۇرتشىلىققا بەلگىسىزدەۋ، بىراق ءتول تاريحىمىز ءۇشىن اسا قاجەت دۇنيەنىڭ اقيقاتىن بىلەيىن دەپ ءبىراز تەر توككەنى كورىنىپ تۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە وقۋشى قاۋىم ۇزاق ۋاقىت «اقتاڭداق» بولىپ سانالعان ءبىراز دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن بىلۋگە مۇمكىندىك الادى دەپ ويلايمىز. كىتاپ وسىنىسىمەن قۇندى.

داۋلەت ءاشىمحان،
جۋرناليست

"تۇركىستان" گازەتى