ۇلتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان جان ۇرپاعىنىڭ بۇگىنىنە قام جاسارى حاق. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «حالىق پەن حالىقتى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرەتىن -ءبىلىم» دەسە، اتام قازاق «بىلەكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەمەپ پە ەدى. ءبىز بۇگىن وزگەدەن وق بويى وزباساق تا، ارتتا قالماستاي تەڭەستىك پە؟ بىلەگىمىزبەن ەمەس بىلىمىمەن قانشالىقتى بەلدەسە الار بۇگىنگى ۇرپاق؟

تالايىمىزدىڭ باسىمىزدى شايقاپ، تالايىمىزدىڭ بارماق شايناپ تومەن قارارىمىزحاق. سەبەبىن ايت دەسەك، وزىمىزشە ابايدا حالقىن سىناعان دەپ حالىقتى سىناي جونەلەمىز، (بىراق، ءوزىمىزدىڭ اباي ەمەستىگىمىزدى، ول تۇرعىدان سىناۋعا ءالىمىز جەتپەيتىنىن، سول حالىقتىڭ وكىلى ءوزىمىز ەكەنىمىزدى ۇمىت قالدىرامىز) تەك جامىراي سىن ايتۋ بارىمىزگە بورىش سەكىلدى، تۇزەتۋ جاعىن قاراستىرمايمىز كەيدە.

ءوزىمىز دە سول قاتارعا ءتۇسىپ كەتپەي تۇرعاندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىنا سوزىنە ورالايىن: «حالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى جاستاردا. سوندىقتان، جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى بارىنەن بۇرىن ەسكەرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس!». سول جاستاردىڭ بۇگىنگى تاربيەلەنۋى مەن ءبىلىم الۋىنا وزىندىك وي تولعامىمىزدى ورتاعا سالىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى كەلەشەگى ءۇشىن الاڭدايتىن جاقتارىمىزدى العا سالىپ سىنىمىزدى تۇزەتسەك، ءمىنىمىز تۇزەلەر.

ۇلتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان جان ۇرپاعىنىڭ بۇگىنىنە قام جاسارى حاق. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «حالىق پەن حالىقتى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرەتىن -ءبىلىم» دەسە، اتام قازاق «بىلەكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەمەپ پە ەدى. ءبىز بۇگىن وزگەدەن وق بويى وزباساق تا، ارتتا قالماستاي تەڭەستىك پە؟ بىلەگىمىزبەن ەمەس بىلىمىمەن قانشالىقتى بەلدەسە الار بۇگىنگى ۇرپاق؟

تالايىمىزدىڭ باسىمىزدى شايقاپ، تالايىمىزدىڭ بارماق شايناپ تومەن قارارىمىزحاق. سەبەبىن ايت دەسەك، وزىمىزشە ابايدا حالقىن سىناعان دەپ حالىقتى سىناي جونەلەمىز، (بىراق، ءوزىمىزدىڭ اباي ەمەستىگىمىزدى، ول تۇرعىدان سىناۋعا ءالىمىز جەتپەيتىنىن، سول حالىقتىڭ وكىلى ءوزىمىز ەكەنىمىزدى ۇمىت قالدىرامىز) تەك جامىراي سىن ايتۋ بارىمىزگە بورىش سەكىلدى، تۇزەتۋ جاعىن قاراستىرمايمىز كەيدە.

ءوزىمىز دە سول قاتارعا ءتۇسىپ كەتپەي تۇرعاندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىنا سوزىنە ورالايىن: «حالىق تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى جاستاردا. سوندىقتان، جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋى بارىنەن بۇرىن ەسكەرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس!». سول جاستاردىڭ بۇگىنگى تاربيەلەنۋى مەن ءبىلىم الۋىنا وزىندىك وي تولعامىمىزدى ورتاعا سالىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى كەلەشەگى ءۇشىن الاڭدايتىن جاقتارىمىزدى العا سالىپ سىنىمىزدى تۇزەتسەك، ءمىنىمىز تۇزەلەر.

الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەسكەرتكەن «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن ءتۇيىندى ەسكەرىپ، تاربيەمەن ءتالىمدى ۇشتاستىرساق، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ الىمى مەن دارىنى تالاي ەلدى تاڭداي قاقتىرارى ءسوزسىز ەدى. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى تۋىلعان حالىقتىڭ ۇرپاعى ۇساق بولماسى انىق ەدى.

ۇرپاق ءۇشىن تولعانىپ، ۇلت ءۇشىن ويلانۋ ۇلى مۇراتىمىز بولعاندىقتان دا بۇگىنگى كۇندە احمەت ايتقان جولمەن ءجۇرىپ ۇرپاق تاربيەسىنە از دا بولسا سەپتىگىمىزدى تيگىزبەك نيەتتە تالاي مارتە ويىمىزدى ورتاعا سالدىق. مۇنىڭ ءبارى كوز قاراقتى وقىرماننىڭ ويىندا بولار. جانە مۇنىڭ ءبارى كەزەك كۇتتىرمەي قولعا الۋعا ءتيىستى ماسەلەلەر، بۇگىن سونىڭ ءبىر پاراسى وقىتۋ جۇيەمىزدە قالىپتاسقان ۇلكەن ءبىر قاتەلىكتى ساراپقا سالعىم كەلدى.

ادامنىڭ ادال ەڭبەگىن ىستەگەن تىرلىگىنە قاراپ ەمەس تاپقان اقشاسىنا قاراپ باعالايتىن، سارالايتىن بۇگىنگى قوعام ءبىلىم قۋعان بالالاردى دا ءوز الىنشە سارالايتىن بولدى. سارالاعاندا سالماعىنا دا ساڭلاعىنا دا ەمەس، ءوزىنىڭ ىرىكتەۋ «ەرەجەسىنە» ساي.

ەرەجەسى قانداي كورەلىك.

العاشقى سۇزگى

العاشقى قادامدىق ىرىكتەۋ ءار دەڭگەيلى مەكتەپتەرگە، بۇل بالانىڭ باعىتىمەن ەمەس باعىمەن. وقۋشىلاردى ەڭ الدىمەن ۇزدىك دەڭگەيلى مەكتەپتەرگە ىرىكتەيدى، ات-اتاعى جوعارى مەكتەپتەرگە «الدىڭعى قاتارداعىلار»، قالعانى تىركەۋى بويىنشا كەتەدى. الدىڭعى قاتارداعىلار دارىندى بالا، تۋما تالانت يەسى بولسا - بۇل قۇپتارلىق جايت. بىراق سونىڭ بارىنە شىن دارىندى كەتىپ جاتىر دەگەنگە ءبىزدىڭ قوعامدا ەشكىم دە سەنبەس.

كەيبىر مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتەن بوساتىلاتىنى جونىندە شەشىم شىققاننان بەرى سەنبەيتىن جايت تىپتەن كوبەيدى. بىراق، سول بىلىقتار مەن شىلىقتار ەرتەڭگى كۇنى سول مەكتەپتەردىڭ شىنايى ءبىلىمىن تۇسىرمەسە يگى دەلىك.

بۇلاردىڭ ءبارى دەرلىك ءبىزدىڭ باعدارلامامەن نەمەسە ءبىزدىڭ وقۋلىقتارمەن وقىمايدى. مينيسترلىكتەن نە ىستەسە دە ءوز الدىلارىنا ىستەۋگە بولاتىن زاڭدارى بار. كوپ ساندىسىنىڭ ءبىلىمى دە ساپالى ءارى جۇيەلى دە (تاربيەسى باسقاشا بولعانى بولماسا). بىراق، بۇل ەلىمىزدەگى وقۋشىلاردىڭ از بولىگى عانا.

قوش، دارىندى بالالاردى، تۋما تالانتتاردى ءبولىپ الىپ جەكە مەكتەپتە وقىتۋ الەمدىك تاجىريبەدە بار قۇبىلىس. دۇرىستىعى دالەلدەنگەن قۇبىلىس. (ارينە، ەگەر ىرىكتەۋ ءادىل وتسە).

ليتسەيلىك (گيمينازيالىق) سۇزگى

بىراق، ول از بولعانداي، مەكتەپ ىشىندە ءار دەڭگەيلى سىنىپقا جانە ىرىكتەيدى، ليتسەي (گيمنازيالىق) سىنىپ، اۋىزەكى تىلدە ماتەماتيكالىق سىنىپ. سونىمەن دارەجەسىنە قاراي تومەندەي بەرەدى، تومەندەي بەرەدى. ەڭ سوڭى جاي سىنىپ اتتى «ناشارلار» سىنىبى دەپ اتالاتىن سىنىپقا ىرىكتەلىپ توقتايدى.

ەڭ سوڭعى «ناشارلار» اتتى سىنىپقا ساباق بەرۋ مۇڭ. سەبەبى ولار وزگەلەردىڭ ەسەبى بويىنشا دا، ءوز ويلارى بويىنشا دا تەك 3-كە نەمەسە 2-گە وقيتىندار، قارابايىرلاۋ ايتساق ءيىس الماستار.

سول ۇشىن دە ولار ءۇشىن ەش مۇعالىم تەرلەمەيدى، تەپشىمەيدى، مەكتەپتىڭ دە، باسقانىڭ دا بار ويى تەك امان-ەسەن مەكتەپ ءبىتىرتۋ. اتام قازاق اعاش اعاشتان ماۋە الادى، ادام ادامنان ءتالىم الادى دەمەۋشى ما ەدى، ال بۇل ىرىكتەۋدەگى ۇرپاقتىڭ ۇزدىكتەرى ءۇشىن، ءتالىم الارى مول، ال "ناشارلارى" ءۇشىن ولاردىڭ قارايتىن، الدىندا تالپىناتىن سىنىپتاسى جوق، ءبارى ءوزى سەكىلدى. بۇل ولاردى تاربيەلەۋ ەمەس، ماڭگىلىك ورعا جىعۋ! (كىم ءبىلسىن سول ءۇشىن دە بۇگىن قوعامدا قىلمىسكەرلەر سانى اسىپ كەتكەن شىعار!)

سىنىپتان سىنىپتىڭ نەسى ارتىق؟

اتتان اتتىڭ نەسى ارتىق، ادىمداپ باسقان ءىزى ارتىق، دەپ سالىستىرماۋشى ما ەدى اتام قازاق، بىزدە سالىستىرالىق سىنىپتان سىنىپتىڭ نەسى ارتىق؟

ارتىقتاردى تىزگىلەپ كورەلىك:

ءبىرىنشى: وقيتىن ساعات سانى ارتىق

ىرىكتەلگەن ليتسەي (گيمنازيالىق) سىنىپ وقۋشىلارى اپتاسىنا 42 مىندەتتى ساعات، ودان سىرت باعدارلى كۋرستاردىڭ بارلىق ساعاتتارى دەرلىك سول سىنىپتىڭ ۇلەسىندە. ال، جاي سىنىپتا اپتاسىنا 30-33 ساعات. بىراق، ولاردا ەشقانداي باعدارلى كۋرس بولمايدى. ۇيرەنەرىن وسى 30 ساعاتتا ۇيرەنىپ قالۋى كەرەك.

ەكىنشى: ساباق بەرەتىن مۇعالىم ارتىق

مەكتەپتىڭ ماڭداي الدى مۇعالىمدەرىن، تاجىريبەلى، ناتيجەلى مۇعالىمدەرى ليتسەي سىنىپتارعا، ال، جاس مامان نەمەسە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ سانىن عانا تولتىرىپ جۇرگەن مۇعالىم نەمەسە كوپ ۋاقىتى جوق مۇعالىم جاي سىنىپتارعا ساباق بەرەدى.

ءۇشىنشى: بولىنگەن كوڭىل ارتىق

مەكتەپتىڭ اتىن دا، اتاعىن دا شىعاراتىن سول ليتسەي (گيمينازيالىق) سىنىپتار بولعان سوڭ دا ولارعا دەگەن كوڭىل باسقاشا، جاي سىنىپقا جاسالماعان جاعدايدىڭ ءبارى دەرلىك ليتسەي سىنىپتارعا جاسالادى. ولاردىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. ال، ءجايدىڭ ءۇنى ءجاي عانا ەستىلەدى.

كەيدە قازاقي سالتپەن ليتسەي سىنىپتارىن «بايبىشەنىڭ بالالارى»، ءجاي سىنىپتىڭ بالالارىن «توقالدىڭ بالالارى» دەپ اتايتىن دا بولىپ ءجۇر.

پايداسى ءھام زيانى

ارينە، كەز-كەلگەن ءىستىڭ ەكى جاعى بولادى، پايداسى ءھام زيانى.  تارازىنىڭ قاي باسى باسسا، سول جاعىنا ويىسارى حاق، تارازىلاپ كورەلىك. پايداسى:

پايدا تەك ليتسەي سىنىپتارى ءۇشىن، ولار تەك ۇزدىكتەر جينالىپ وقيدى، اپتاسىنا وزگەلەردەن ساباق الاتىن ساعاتتارى مول، جاقسى مۇعالىم جاقسى شارت-جاعداي. وقيمىن دەگەن وقۋشىعا جول اشىلعان، توسقىندىق جوق. بولاشاعى جاقسى.

زيانى(بۇنى بىرمەن جابا المايمىز ساناۋ كەرەك).

ءبىرىنشى: تابيعات زاڭدىلىعىنا كەرى ۇعىمنىڭ ءوزى قاتە ەكەنىن بىلدىرەدى.

تابيعات زاڭدىلىعى بويىنشا مالشىلار مالداردى سەمىز ارىقتىعىنا قاراي ىرىكتەيدى، ارىق مالعا جىلى قورا سالىپ سەمىزدەرگە قاراعاندا جىلى جۇمساقتى كوبىرەك سولارعا بەرەدى. سولاردىڭ ولمەسى، مال ارتىندا قالماسى ءۇشىن. كوبىرەك ءشوپ بەرەدى، ەرتەرەك سەمىرۋى ءۇشىن.

ال، ءبىز شە ادامداردى ىرىكتەپ الىپ كەرىسىنشە ىستەيمىز، ءوزى العىر ءبىر ايتقاندى قاعىپ الاتىن جاقسى وقيتىندارعا اسىقپاي ەكى-ءۇش رەت جاقسىلاپ ايتاتىن مۇمكىندىك بەرەمىز. ال، «توقالدىڭ بالالارىنا» ەستىسەڭ ەستىپ قال، ەستىمەسەڭ ەكىنشى قايتارا جوق نەمەسە بولماساڭ بورداي توز.

الا-قۇلا وقىعان وقۋشىنىڭ ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتە بىرىڭعاي تەست تاپسىراتىنىن ەسكەرسەك ادىلەتسىزدىكتى ءاۋ باستان جاساعانىمىز ەسىمىزدەن كوتەرىلمەسىن.

تابيعاتتىڭ ءوزى دالدەپ كەتكەن ۇعىمعا قارسى شىعۋ اقىماقتىق دەسەك سول تىرلىكتى جاساپ وتىرعان ءبىز شە؟

ەكىنشى: كىرپى بالاسىن جۇمساعىم دەيدى، قارعا بالاسىن اپپاعىم دەيدى.

كىم ءوز بالاسىن ناشار ويلايدى، ءار اتا-انا ءوز بالاسىن جوعارى دەڭگەيدەن كورگىسى كەلەدى. سول ءۇشىن، ءار اتا-انا ۇزدىك دەڭگەيلى سىنىپتارعا بالاسىن وتىرعىزعىسى كەلەدى. بۇدان بارىپ بىرەۋ بايلانىسىن، بىرەۋ ايلاسىن سالادى. وقۋشى بالالاردىڭ الدىندا تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىكتى كورسەتەمىز. بىرەۋ ناتيجەسى جاقسى كىرە الماي تۇڭىلەدى. بولاشاعىنا قيانات جاسايمىز.

وسىندايدا رۇستەم قايىرتايۇلىنىڭ ءبىر ايتىستاعى:

«باپ شابا ما، دەۋشى ەدى، باق شابا ما؟

بۇل كۇنى تەك، شاۋىپ ءجۇر اقشا عانا»، - دەگەن ءسوزىن ىشىڭنەن ايتىپ وتىراسىڭ.

ءۇشىنشى: ۇلىم جاقسى بولسىن دەسەڭ، ۇلى جاقسىمەن كورشى بول.

اتام قازاق، باتىردىڭ ارتىنان بالاسى ەرگەنگە قۋانباۋشى ما ەدى، ال، بۇگىنگى حالىق تا بالاسى جاقسى سىنىپقا وتىرسا قۋانادى. بىراق ىرىكتەلگەن سىنىپتاعى ناشارلار اراسىنا تۇسكەن بالانىڭ باسقاعا قاراپ تالپىنارى جوق، ءتالىم الاتىنى جوق. ولارعا دۇنيەنىڭ ءبارى قاراڭعى.

وسىعان دەيىنگى ۇستازدىق تاجىريبەمەن ايتسام وسىنداي سىنىپتارعا تۇسكەن از جاقسى وقيتىن بالالار مۇلدە وقىمايتىن بولىپ، ءتارتىپتى بالالار تاربيەسىز بولىپ وزگەرگەنىن كوز كوردى. ياعني، سىنىپتاستارىنا قاراپ بوي تۇزەيتىن وقۋشى جاسىنداعى جەتكىنشەكتىڭ ادەتى - ءھام زاڭدىلىق.

ءتورتىنشى: پسيحولوگيالىق سوققى.

سەندەر ناشار سىنىپسىڭدار دەپ بولىنگەن سوڭ قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان دەگەندەي، ولار وقىسا دا، وقىماسا دا ناشارلار بولىپ ساناي بەرەتىن تەڭسىزدىكتەن كەيىن، ءبارىبىر ءبىزدىڭ قولدان ەشتەڭە كەلمەيدى، ءبىز توپاسپىز، ءبىزدىڭ باسىمىز ىستەمەيدى دەگەن قالىڭ تۇيىقتالۋمەن بالا مۇلدەم ءوزىن جوعالتادى. بۇل ومىردە بالالاردى شابىتتاندىرىپ وتىرۋ كەرەك دەيتىن ءومىردىڭ ءوز زاڭدىلىعىنىڭ كەرى ءمانى.

بەسىنشى: مەكتەپتىڭ مىندەتى تاربيەلەۋ ەمەس، ەپتەپ قۇتىلۋ.

مەكتەپ مۇنداي سىنىپتان 9-سىنىپتى بىتىرەر-بىتىرمەستەن قۇتىلۋعا تىرىسادى، شاماسى جەتكەندەرىنشە قۋادى، قۋا الماعاندارىن 10-سىنىپتا جانە بولە قاراپ، الا قىرقادى. وقيمىن دەگەن وقۋشىدا دا، ونداي سىنىپقا جەتەكشى بولعان مۇعالىمنىڭ دە سۇيكىمى جوق. امان-ەسەن مەكتەپ بىتىرسە بولعانى ودان كەيىن، نە بولسا سول بولسىن. كىم جاۋاپتى بۇل بالالاردىڭ تاعدىرىنا؟ ويلانايىق...

توعىز اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتساق، ىرىكتەۋدەن ۇتارمىزدان ۇتىلارىمىز كوپ. وسىندايدا ءبىر مۇعالىمنىڭ سوزىمەن سوڭىن قويعىم كەلەدى. مەن بۇگىن بىلمەگەن بالادان ەمەس، بىلگىسى كەلمەگەن بالادان قورقامىن،- دەيدى.

ءبىز ىرىكتەپ الىپ بىلمەيتىننىڭ ءبارىن بىلگىسى كەلمەيتىن، ومىرگە كەرەناۋ قارايتىندار قاتارىنا اپارىپ مەيىرىمسىزدەردىڭ قاتارىنان ەتپەسەك ەكەن! ءبىزدىڭ تىلەك ۇرپاقتى ءبىلىمدى ھام تاربيەلى بولۋى. ۇرپاققا وڭ كوزبەن قارايىق، ويتكەنى، ول - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ - بولاشاعى.

Abai.kz