ازاتتىق تۋىن العاش كوتەرگەن ارداقتى تۇلعا (باسى)
سىرىم داتۇلىنىڭ تۋعانىنا - 270 جىل
«ازاتتىق تۋىن العاش كوتەرگەن ارداقتى تۇلعا»
رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى
بۇركىتباي اياعان. سىرىم داتۇلى - ءحVىىى ع. ورال-كاسپي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ حالىقتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى
سىرىم داتۇلىنىڭ تۋعانىنا - 270 جىل
«ازاتتىق تۋىن العاش كوتەرگەن ارداقتى تۇلعا»
رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى
بۇركىتباي اياعان. سىرىم داتۇلى - ءحVىىى ع. ورال-كاسپي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ حالىقتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى
وسى تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋىنە كەلسەك، الدىمەن ءحىح ع. 30-40 جج. رەسەيلىك اۆتورلار (ا.ي.لەۆشين - «وپيسانيە كيرگيز كازاچيح ي كيرگيز كايساتسكيح ورد ي ستەپەي»، م.كراسوۆكي - «وبلاست سيبيرسكيح كيرگيزوۆ. ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي»، ل.مەيەر - «كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدوموستۆا»، ا.ي.دوبرومىسلوۆ - «تۋرگايسكايا وبلاست»، ا.پ.چۋلوشنيكوۆ - «ك يستوري فەودالنىح وتنوشەني ۆ كازاحستانە ءحVىى-ءحVىىى ۆۆ.»، ا.پ. ريازانوۆ - «باتىر سىرىم داتوۆ» زەرتتەۋ ماقالاسى) اتالادى. سولاردىڭ ىشىندە كەڭەستىك تاريحشى ميحايل پورفيرەۆيچ ۆياتكيننىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتالادى. سىرىم قوزعالىسىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن تاريحشى تۋرالى پروفەسسور ن.ۆ. الەكسەەنكو «م.پ. ۆياتكين جانە ونىڭ سىرىم داتۇلى كوتەرىلىسى تۋرالى ەڭبەكتەرى» اتتى كىتابىن دا شىعاردى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1943 جىلعى قازاق كسر تاريحىنىڭ سىرىم كوتەرىلىسى تۋرالى 11 تاراۋىن وسى اۆتور جازعان. 1947 جىلى «باتىر سىرىم» اتتى مونوگرافياسى جارىق كوردى. ودان كەيىن 5 تومدىق قازاق كسر تاريحىندا اكادەميك ا.نۇسىپبەكوۆ جازعان، بۇل اكادەميالىق ەڭبەكتىڭ ماتەريالدارى ماركستىك-لەنيندىك مەتولوگيا تۇرعىسىنان جازىلعانى بەلگىلى.
م.پ. ۆياتكيننىڭ سىرىم تۋرالى زەرتتەۋىندە «تۋعان ەلى سىرىمنىڭ جانقيارلىق ەرلىگىن، كەمەڭگەرلىگىن، شەشەندىگىن ەرەكشە قاستەرلەگەن. ونىڭ ەل ىشىندەگى داۋ دامايعا جاساعان ءادىل تورەلىگى تۋراسىندا حالىق جادىندا كوپتەگەن اڭىزدار ساقتالعان. سونىڭ بارىندە ءحVىىى عاسىردا ءوز حالقىن قاھارماندىق كۇرەسكە باستاعان ۇلت كوسەمى دارىپتەلەدى... حيۋا حانىنا قاشىپ بارعان كەزدە ول: قاراقالپاق، وزبەك، قازاق، تۇرىكمەن ءوزارا كۇش قوسىپ، ورىس پاتشاسىنا قارسى شىعايىق. جاپادان جالعىز كۇرەسىپ مەن ونى جەڭە المايمىن. مەنى قۇرتقان سوڭ ورىس پاتشاسى سەندەرگە اۋىز سالادى» دەپ اعىنان جارىلا تىلەك ايتقان. الايدا حيۋا حانى وعان قۇلاق اسپاعانى» جازىلدى.
سونداي-اق، م.پ. ۆياتكين مىناداي قورىتىندى جاسايدى: «تاريح مىنانى ايقىن كورسەتەدى. ول - سىرىمنىڭ ءوز حالقىنا بىلدىرگەن اسقان سۇيىسپەنشىلىگى; ءوز حالقىن ساتقان ەل باسشىلارىمەن ەشقاشان ىمىرالاسپايتىندىعى; ءوز وتانىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن، ونىڭ مەملەكەتتىگى نىعايىپ، دامۋى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەنى... قازاقتار حالىق قامى ءۇشىن كۇرەسكەن وسى ءبىر باتىردى ەشقاشان ەستەن شىعارماق ەمەس». ونىڭ بۇل تۇجىرىمى بۇگىندە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
1783-1797 جج. كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرگىلىكتى ەزگى مەن وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىندە سىرىم داتۇلى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى: كىشى جۇزدە حاندىق بيلىكتى جويىپ، ونىڭ ورنىنا باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىن ەنگىزدى; ەل بيلەۋدە ونىڭ دەموكراتيالىق يدەيالارى باسىم بولدى; كىشى ءجۇز بەن وعان شەكارالاس ەلدەردىڭ كوشباسشىسى بولا ءبىلدى.
سىرىم باتىر تەك كوتەرىلىس باسشىسى بولماي، قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋعا كۇش سالعان، وتىرىقشىلىقتى جاقتاعان. قازىرگى اقتوبە وبلىسىندا «سىرىم بوگەتى» سۋ قويماسى ساقتالعان. وسى جەردە ويىلدىڭ سۋىن كورشى اۋىلدارعا جىبەرۋ ءۇشىن 500 ادامعا كانال قازدىرعان. سونداي-اق، و.يگەلسترومنىڭ يمپەراتور ءىى ەكاتەريناعا جازعان حاتتارىندا «سىرىم باتىر مەن باسقا دا ستارشىنداردىڭ ورداعا جاقىن ماڭايدان مەشىتتەر مەن بالالار ءۇشىن مەكتەپتەر سالۋ تۋرالى تىلەكتەرى بولعانى» جازىلادى. «سىرىم 90-عا قاراعان شاعىندا حيۋادا باقيلىق بولعان»، ەل اراسىندا باتىردىڭ «اجالىم قاي جەردەن كەلسە، مەنى سول جەرگە قويىڭدار دەگەن» اماناتى ساقتالعان. ¬قازىرگى حورەزم وبلىسىنا قاراستى ۇرگەنىش قالاسىنان 60 شاقىرىم جەردە «عايىپ اتا» قورىمى بار، ونى زەرتتەۋشىلەر باتىردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى.
اياعان بۇركىتباي عەلمانۇلى - مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، استانا قالاسى
قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ. سىرىم داتۇلىنىڭ عۇمىرناماسى
قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، حاتتالعان قۇجاتتار قالماعاندىقتان، قازاق تاريحىنداعى ءىرى-ءىرى تۇلعالاردىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى جايىندا، سونداي-اق قايدا تۋىپ، قايدا جەرلەنگەندىگى تۋرالى كەسىمدى پىكىر ايتۋ - ۋاقىت وزعان سايىن ءتىپتى قيىنداي بەرەتىنى ءسوزسىز. قازىردىڭ وزىندە بىرقاتار تاريحي تۇلعالاردىڭ عۇمىرنامالارى الۋان ساققا جۇگىرتىلىپ پىكىر قايشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. سولاردىڭ ءبىرى - سىرىم داتۇلىنىڭ عۇمىرناماسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى 1992 جىلى وسى ءبىر ءىرى تاريحي تۇلعانىڭ تۋعانىنا 250 جىل تولۋى رەسپۋبليكا كولەمىندە تويلانىپ وتكەنىنە قاراماستان، ءالى كۇنگە ونىڭ تۋعان جىلى تۋرالى الىپقاشپا، ارقيلى پىكىرلەر شاڭ بەرىپ قالادى.
ارينە، باتىر سىرىمنىڭ، بي سىرىمنىڭ 250 جىلدىعى 1992 جىلى رەسپۋبليكادا تويلاندى دەگەن ءسوز - س.داتۇلى ءۇزىلدى - كەسىلدى 1742 جىلى، پالەن ايدىڭ پالەنىنشى كۇنىندە، پالەن ساعات، پالەن مينۋتتا تۋدى دەگەن ءۋاجىمىز ەمەس. بىراق نەگىزسىز دە پىكىر ەمەس-ءتى. وسىنداي ويدى ءبىرىنشى رەت ايتقان - ءبىز (ياعني، سول جىلى 22 اقپانداعى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «سىرىم داتۇلى» دەگەن ماقالا جازعان قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى), - ءوز پىكىرىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىراز قيسىن كەلتىرگەن دە ەدىك. قازىر ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. كەرەك ەتكەن كىسى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 1992 جىلعى 22 اقپانداعى سانىنان وقىپ الۋىنا ابدەن بولادى.
ءبىز سوندا ءوز ويىمىزدى دالەلدەمەس بۇرىن، ماسەلەنىڭ ءمان-جايى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى وزىمىزگە دەيىنگى سىرىم قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە توقتالعانبىز. سونداعى قورىتىندىمىزدى قازىر تۇيىندەي ايتساق، سىرىم تاريحىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن: ا.ي.لەۆشين دە، م.كراسوۆسكي مەن ل.مەيەر دە، ف.م.لوبىسەۆيچ پەن ا.ي.دوبروسمىسلوۆ تا، ا.پ.چۋلوشنيكوۆ پەن ا.پ.ريازانوۆ تا، ءتىپتى سىرىم قوزعالىسىنىڭ تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن بىردەن-ءبىر ادام م.پ.ۆياتكين دە باتىردىڭ تۋعان جىلىن ءدال ايتا الماعان. ءدال ايتا الماعاندىقتان دا: «سىرىم تۋراسىنداعى 1783 جىلعا شەيىنگى دوكۋمەنتتى بيوگرافيالىق مالىمەتتەر وتە ءۇزىندى-ءۇزىندى بولىپ جانە تولىق ەمەس بولىپ كەلەدى. بۇل مالىمەتتەرگە ماڭىزدى تولىقتىرۋلار - قازاقتاردىڭ سىرىم اتىنا بايلانىستى حالىق اڭىزدارى»،- دەگەن. (قاراڭىز: م.پ.ۆياتكين «سىرىم باتىر»، قاز.مەم.باسپاسى.، ا - 1951, 199-بەت). بۇل - ادال دا، اعىنان جارىلىپ ايتقان پىكىر ەكەنىنە وقىرمان كۇماندانباس دەپ ويلايمىز.
قازاق تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە، سونىڭ ىشىندە سىرىم قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە ۇزاق جىل ءومىرىن ارناعان عالىم وسىلاي دەپ وتىرسا، ايگىلى قالامگەر ءسابيت مۇقانوۆ تا: «... ونىڭ (سىرىمنىڭ - ق.م.) ناقتى قاي جىلى تۋعانىن تاريح ءالى انىقتاعان جوق»، - دەيدى. (قاراڭىز: س.مۇقانوۆ، «قازاقتىڭ ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وچەركتەر».، الماتى، 1942 ج.)
ال، وقىرمان جۇرتشىلىق تابان تىرەر بىردەن-ءبىر دەرەك كوزى - «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنا» قاراساڭىز، - (فاكتىنى قايدان العانىن وزدەرى ءبىلسىن), - سىرىمدى 1712 جىلى تۋىپ، 1802 جىلى وپات بولدى دەپ كورسەتەدى. (قاراڭىز: قسە.، 10 توم، 497 بەت).
سىرىم باتىردىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق قىزمەتىن، اسىرەسە ونىڭ شەشەندىك ونەرىن كوپ زەرتتەگەن عالىم ب.ادامباەۆ ءوزىنىڭ «شەشەندىك ونەر» دەيتىن كىتابىندا ءتىپتى قيعاش-قيعاش پىكىرلەر كەلتىرەدى. بىرىنشىدەن، ورالدىق ۇمبەت ىبىراەۆ دەيتىن قارتتىڭ: «سىرىم دات بالاسى 1750-1760 جىلداردىڭ اراسىندا تۋعان...» - دەگەن پىكىرىن تىلگە تيەك ەتسە، ەكىنشىدەن، سىرىمنىڭ اعاسى ادامبايدىڭ ۇرپاعى، كەزىندە شىمكەنت پەدينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى بولعان ءادىل ەرمەكوۆتىڭ: «اكەي مارقۇم: «شىنتەكەم (سىرىمدى - شىنتەمىر دەيدى (؟؟؟) 60 جاسىندا تۋ تىگىپ حانعا قارسى اتتانعان ەكەن، جەتپىس توعىز جاسىندا حيۋادا قايتىس بولىپتى» دەپ وتىرار ەدى» دەگەن پىكىرىن كەلتىرەدى دە، سوڭعى تۇجىرىمدى «تاريحي دەرەكتەرمەن تولىق ساي كەلەدى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى. (قاراڭىز: ب.ادامباەۆ.، «شەشەندىك ونەر».، الماتى، 1969, 52, 53, 54-بەتتەر.)
قىسقارتىپ ايتقاندا، سىرىم داتۇلىنىڭ تۋعان جىلى تۋرالى وسىنداي-وسىنداي الۋان پىكىرلەر بار. ءبىز قانداي دا ءبىر بولماسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىن ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارماقشى ەمەسپىز. بىراق «حانعا قارسى تۋ تىگىپ اتتانعاندا 60 جاستا ەكەن»، «جەتپىس توعىز جاسىندا حيۋادا قايتىس بولعان» دەگەن تۇجىرىممەن دە; «سىرىم داتۇلى 1712 جىلى تۋىپ، 1802 جىلى وپات بولدى» دەپ كورسەتكەن قسە-ءنىڭ قورىتىندىسىمەن دە كەلىسە المايمىز. وسىنداي مالىمدەمە جاساعان اۆتورلاردىڭ وزدەرى دە مويىنداعانداي: «سىرىم ءوزى اقىلدى كىسى، ءوزى ساياساتكەر كىسى» ەكەنى راس بولسا، ب.ادامباەۆ ۆەرسياسى بويىنشا: ءبىرى كەم 80 جاستا، ال قسە-ءنىڭ كورسەتۋى بويىنشا: 90 جاستا قارۋى قايتقان قارت ادام جەر تۇبىندەگى حيۋاعا اتپەن ساپار شەگۋى دە، سونداي-اق مۇنداي جاستا ساياسي ارەنادان كەتۋگە ءتيىس كىسىنىڭ مەملەكەتتىك ۇلكەن شارۋامەن - مامىلەگەرلىكپەن - جولعا شىعۋى دا كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتا المايدى. سولاي بولعان دەپ يلانايىن دەسەڭىز دە، ماۋجىرەگەن كارى كىسىنىڭ سوزىنە سەنىپ، حيۋا حانى سامساعان سارى قول اسكەر بەرەدى دەپ دامەلەنۋدىڭ ءوزى - اقىلدى ادامنىڭ ىسىنەن گورى، اۋسار ادامنىڭ ارەكەتىنە كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى.
بۇل جەردە ەكى دەرەك كوزىنىڭ دە پىكىرى توعىساتىن تۇس - سىرىمنىڭ حيۋا جاقتا ء(دال حيۋانىڭ وزىندە ەمەس، سول جاقتا! جالپاق تىلمەن سىلتەيسالدى ايتىلعان ءسوزدى تۋرا ماعىناسىندا قابىلداۋعا بولمايدى. - ق.م.) قايتقانى عانا. راسىندا، سىرىم داتۇلى حيۋا جاقتا 1802 جىلى ءولدى دەۋگە دە نەگىز جوق ەمەس. بۇعان دالەل - 1803 جىلى قازاق جەرى ارقىلى بۇحاراعا ساپار شەككەن پاتشانىڭ اسكەري قىزمەتشىسى، پورۋچيك يا.گاۆەردوۆسكيدىڭ (جانە ونىڭ جولداستارى يۆانوۆ پەن بوگدانوۆيچتىڭ) كۇندەلىك ىسپەتتى جۋرنالى. وسى قولجازبادا قازاقتاردىڭ اس بەرۋىن سۋرەتتەي كەلىپ، يا.گاۆەردوۆسكي بىلاي دەپ جازادى: «...وسىنىڭ قانشالىق شىعىنعا ۇشىراتاتىنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، ءبىز قازاق دالاسىنا كەلىپ كىرەردەن بۇرىن قايتىس بولعان سىرىم باتىرعا بەرىلگەن استى مىسالعا كەلتىرەمىز... سىرىمنىڭ اسى ونىڭ بالالارى مەن تۋىسقاندارىنا وڭايعا تۇسكەن جوق: 3 مىڭ قوي، 100 جىلقى سويىلدى، تاراتىلدى; 600 سابا قىمىز ءىشىلدى; بۇعان قوسا، بايگىدەن كەلگەن اتتاردىڭ يەلەرىنە، مەرگەندەر مەن بالۋاندارعا بىرنەشە كيىز ءۇي، ساۋىت-سايماندار، ت.ب. باعالى بۇيىمدار ۇلەستىرىلدى»... (يا.گاۆەردوۆسكي.، وبوزرەنيە كيرگيز-كايساتسكوي ستەپي.، چاست ءىى، ستر.95.). كەيىن ا.لەۆشين دە، م.پ.ۆياتكين دە وسى قولجازباعا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ويلارىن دالەلدەۋگە تىرىسقان. (قاراڭىز: ماتەريالى پو يست.كاز.سسر.، ءىۇ توم، 15-بەت; ا.لەۆشين.، «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي».، الماتى سانات.، 1996.، 342 بەت.)
يا.گاۆەردوۆسكيدىڭ كەرۋەنى قازاق دالاسىنا 1803 جىلى اقپاندا كەلىپ كىرگەن; دەمەك، اس 1803 جىلى بەرىلىپ جاتسا، سىرىم (يماندى بولعىر!) 1802 جىلى وپات بولعان دەۋگە تولىق نەگىز بار.
ەندى... نەشە جاسىندا دۇنيەدەن وزعان؟ - دەگەن ماسەلەگە قايتا ورالار بولساق، ەل ىشىنەن ءبىز ەستىگەن ءبىر اڭگىمە دە قۇلاق قويارلىقتاي. ول اڭگىمە بويىنشا، سىرىم جاستايىنان ەل ارالاپ، ۇلكەندەردەن اقىل-كەڭەس سۇراپ، كوپشىلىگىنەن باتا العان ەكەن. «ۇلكەندەردىڭ سول باتاسى، - ءتىپتى نەشە جاسىندا ولەتىنىنە شەيىن، - اينىماي كەلىپتى، الپىسقا جەتەر-جەتپەسىندە دۇنيە سالىپتى»، - دەيدى قاريالار.
سونى ەستىگەندە، باياعى ەسەنتەمىر بوكەن ءبيدىڭ سىرىمعا بەرگەن باتاسى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى:
«ارقاڭ قارا نارداي جاۋىر بولسىن،
مىنەزىڭ قارا جەردەي اۋىر بولسىن.
وكپەڭ جوق - باۋىر بولسىن،
سىرتىڭنان ءدۇبىر كەتپەسىن،
قۇلاعىڭنان سىبىر كەتپەسىن،
جاسىڭ الپىسقا جەتپەسىن» - دەگەن عوي كارى بي.
وسى ءبىر سوڭعى اۋىر ءسوز سىرىمنىڭ ويىندا ءومىر بويى وشپەستەي بوپ قالىپ قويعانعا ۇقسايدى. ولەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن: «ياپىراي، كەلەر جىلى الپىسقا كەلەر مە ەكەم، الدە جۇرتىم اسىمدى بەرەر مە ەكەن؟!.. » دەگەن ءسوزى سودان قالىپتى-مىس دەسەدى.
ەندى وسى اڭگىمەنى ويشا نەگىزگە الا وتىرىپ، سىرىم ءومىرىنىڭ حرونولوگياسىنا زەر سالساق، ياعني 1802 جىلى الپىسقا جەتەر-جەتپەسىندە دۇنيەدەن وزدى دەسەك، 1742-1743 جىلدارى تۋعان بولىپ شىعادى جانە مۇنداي جاعدايدا ونىڭ عۇمىرناماسى تاريحي فاكتىلەردىڭ ەشقايسىسىنا دا قايشى كەلمەيتىنىن كورەمىز. مىسالى، ەل اۋزىنان جينالعان اڭىزدارعا قاراپ، م.پ.ۆياتكين: «سىرىم جاس باسىنان-اق اقىلدى جانە ادال بولعان. جيىرما جاسىندا بايباقتى رۋىنىڭ ءبيى بولىپ، ەل ارالايدى» دەسە (م.پ.ۆياتكين.، سىرىم باتىر.، 199-بەت), مۇندا اسىرىپ ايتقاندىق جوق. 1760 جىلدارى قازاق دالاسىنان پايدالى كەندەر ىزدەۋگە شىققان تيماشەۆ دەيتىننىڭ پارتياسىنا كىرگەن باشقۇرتتار، نۇرالى حاننىڭ ەلشىلەرى بولىپ ورىنبورعا بارىپ كەلە جاتقان مامبەتالى سۇلتان مەن ونىڭ قاسىنداعى قازاقتىڭ 20 ءبيىن جولدا ۇستاپ الىپ، قىرىپ تاستاعانى بەلگىلى. بۇل ءبىر - ۇلى داۋ، ۇزاق اڭگىمە... بىرەر جىلدان سوڭ نۇرالى حان الگى وپات بولعان بيلەردىڭ ورنىنا ەل اعالارى ەتىپ كىلەڭ ءبىر قىلقانداي، جاس جىگىتتەردى تاعايىنداعان. سولاردىڭ ءبىرى - سىرىم بولعان. مۇنان سوڭ، ۇزاق ۋاقىت سىرىم باتىر نۇرالى حاننىڭ ساپتاعى باتىرى، ساناتتاعى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەنى تاعى بەلگىلى...
سىرىمدى «وتىزىندا وردا بۇزىپ، قىرقىندا قامال الدى» دەسەدى. وتىز جاستىڭ و جاق، بۇ جاعىندا ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى راس. بۇل - 1773-1775 جىلداردىڭ شاماسى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققاندا - 1783 جىلدان باستاپ، حالقىنان اجىراپ قالعان حانعا دا، ونىڭ ۇستىنەن قاراپ وتىرعان ورىستىڭ وزبىر وتارشىلدارىنا دا قارسى كۇرەستى باستاعانى - تاعى دا تاريحي ناقتى فاكت. (1785 جىلى تانالىق قامالىنا شاۋىپ، كازاك-ورىستى تاس-تالقان قىلعانى; قامال باستىعى مايور رەشتەينەردىڭ ءوزىن جانە بىرنەشە ادامدى بايلاپ اكەتكەنى ءمالىم). بۇل تۋرالى ا.لەۆشين انىق جازعان. بالكىم، ول سىرىم جايلى: «ون بىل چەلوۆەك س ديكيم، بەسپوكوينىم، مستيتەلنىم، نو سيلنىم حاراكتەروم ي س رەدكوي پرەدپريمچيۆوستيۋ» دەسە، وسىنداي ىستەرىنە قاراپ تا ايتقان شىعار.
1783 جىلدان 1797 جىلعا دەيىن سوزىلعان 14 جىل بويعى كۇرەستىڭ اقىرىندا، سىرىم ەلدىڭ ءدۇمپۋىن ءوزى تەجەپ، حان كەڭەسىنە مۇشە بولىپ، بىراق ارتىنان قۋعىن كورگەندىكتەن حيۋاعا قاراي اۋىپ، 1802 جىلى سول جاقتا دۇنيەدەن وزسا، 60 جاستىڭ شاماسى ەكەنى تاعى شىقپاي ما؟!
وسى ايتىلعاندارعا سۇبەلى ءبىر تولىقتىرۋ - سوڭعى جىلدارى جارىق كوردى. ول - قانداي تولىقتىرۋ؟
تاريحتان جاقسى ءمالىم، سىرىم قوزعالىسىن ءاۋ باستان قاتتى قولداعان: تىلەنشى بوكەنبايۇلى مەن باراق ساتىپالدىۇلى. ورالداعى كازاك اسكەرلەرىنىڭ ۋايىسكە كەڭسەسىندەگىلەر 1785 جىلدىڭ 8 كوكەگىندە گ.ا.پوتەمكينگە جازعان راپورتتارىندا: «... سىرىمنىڭ قاسىندا 2700, باراقتىڭ قاسىندا 2000, تىلەنشىنىڭ قاسىندا 1500-گە تارتا ۇرى-قارى قىرعىز-قايساقتار جينالعان...» دەپ كورسەتەدى. (قاراڭىز: ماتەريالى پو يست.كازسسر.، ءىۇ-توم، 47- بەت). وسىنداعى تابىن باراق باتىر ساتىپالدىۇلى تۋرالى ۇرپاقتارى دا، ەلدەگى ەستى قاريالار دا: «قاندى كويلەك جولداسى سىرىمنان باراق باتىر ءبىر-اق جاس كىشى ەكەن» دەسەتىن. 1993 جىلى باراق باتىردىڭ باسىنا اسەم كەسەنە تۇرعىزىلاردا قۇلپىتاسىن وقىعان الماتىلىق عالىم، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مارقۇم نۇرداۋلەت كۇزەمباەۆ، ونىڭ، - باراق باتىردىڭ، - 1743 جىلى تۋعانىن انىقتاعان. (قاراڭىز: «جاسىل تۋلى ەر باراق».، الماتى، «عىلىم» باسپاسى.، 1994 ج. 30-بەت). دەمەك، ءبىز ايتىپ جۇرگەندەي، سىرىم 1742 جىلداردىڭ شاماسىندا تۋعانىنا بۇل دا ءبىر ۇلكەن ايعاق بولدى.
بۇعان قوسا، سوڭعى جىلداردا سىرىم قوزعالىسىن، وعان قاتىسقان ەرلەردىڭ عۇمىرناماسىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن اتىراۋلىق امانعالي ءامىرجانوۆ تا; تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى السەيىت مۇحتار دا; قوستاناي الەۋمەتتىك اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىسى سەرىكجان ىسمايىلوۆ تا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى تولىق قۋاتتايدى. وسى سوڭعى ەكى اۆتور «سىرىم باستاعان قوزعالىس» اتتى ماقالالارىندا: «قورىتا كەلگەندە، بىزدىڭشە، سىرىم داتۇلىنىڭ بالالارىنىڭ تۋىلعان جىلدارىن ەسەپكە الا وتىرىپ، باتىر بابامىز 1740 جىلداردان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن دەپ تۇيىندەيمىز، ياعني بىزگە 1742 جىلدى سىرىمنىڭ تۋعان جىلى دەپ انىقتاعان پىكىر... (بۇل پىكىر - ءبىرىنشى رەت قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى ايتقان جانە دايەكتەر كەلتىرگەن پىكىر ەدى دەپ اۆتورلار ايتپاي كەتكەن! - ق.م.) شىندىققا جاقىن دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار»، - دەپ كورسەتەدى. (قاراڭىز: «سىرىم داتۇلى».، «ارىس» باسپاسى.، 2004 ج.، 23-بەت.)
كەسىپ-ءپىشىپ ەشكىم دە ناقتى ايتا المايتىن، بىراق جاناما دايەكتەر مەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءبىرشاما دالەلدەنگەن وسى پىكىردى ۇستانا الساق، اركىم ءار ساققا جۇگىرتۋدەن ارىلىپ، بەلگىلى ءبىر ورنىقتى كوزقاراسقا توقتار ەدىك دەپ ويلايمىن.
***
ەكىنشى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - سىرىم داتۇلىنىڭ قايدا دۇنيەدەن وزعانى جانە قاي جەرگە جەرلەنگەندىگى تۋرالى پىكىرگە بايلانىستى تۋىنداپ وتىر...
شىندىعىنا كەلگەندە، وسى ۋاقىتقا دەيىن سىرىمنىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ءارتۇرلى قيعاش پىكىرلەر بولعانمەن، قايدا دۇنيەدەن وزعانى تۋرالى تالاس-تارتىس جوق سەكىلدى ەدى. ويتكەنى، باتىردىڭ قازاسى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بارىندە دە ول حيۋا، ۇرگەنىش جاقتا جۇرگەنىندە، سول جاقتىڭ حاندارى ۋلاپ ولتىرگەنى ايتىلاتىن. (قاراڭىز: م.پ.ۆياتكين.، سىرىم باتىر.، ا.، 1951.، 365-بەت). ىعىلمان شورەكۇلىنىڭ «يساتاي-ماحامبەت» داستانىندا حاننىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن: «ۇرگەنىشتە قالعان سىرىمداي، سۇيەگىڭدى شەتكە كومەرمىن» دەگەن سوزدە دە (قاراڭىز: شورەكوۆ ى. «يساتاي-ماحامبەت».، 1941, 16-بەت), ع.قاراشتىڭ «سىرىم باتىر» دەگەن تولعاۋىنداعى:
«پاتشادان كەلگەن جارلىقپەن،
ۇستالاتىن كۇن بولعان.
بۇ سەبەپتى باتىرىم
حيۋا دەگەن قالاعا
ورىستان قاشىپ بارىپتى»، - دەي كەلىپ، سوندا وپات بولعانىن بايانداعاندا دا قايشىلىق جوق بولاتىن. (قاراڭىز: ع.قاراش.، «سىرىم باتىر» (تولعاۋ). «سىرىم داتۇلى» اتتى جيناق.، «ارىس» باسپاسى، الماتى، 2004 ج.، 151-بەت.) بۇل تۋرالى ءبىز دە «سىرىم داتۇلى» (قاراڭىز: «ەگەمەن قازاقستان».، 1992 ج. 22 اقپان), «ازاتتىق تۋىن العاش كوتەرگەن» (قاراڭىز: «ساياسات» جۋرنالى.، №2.، 2003 جىل.) اتتى ماقالالارىمىزدا ءبىراز اڭگىمەلەگەن ەدىك. جانە ءوز پىكىرىمىزدى بىرقاتار دايەكتەمەلەر ارقىلى دالەلدەگەندەي دە بولعانبىز.
ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت - ءبىز الگى ماقالامىزدا وزىمىزگە دەيىن تالاي پىكىر ايتقان تاريحشىلارعا ۇقساپ، جالپىلاما تۇردە «حيۋا، ۇرگەنىش جاقتا» قايتىس بولعان دەي سالماي، وسى جولى ەرتەرەكتە وزىمىزگە مالىمەت بەرگەن، اتىراۋ وبلىسى، بالىقشى پوسەلكەسى، قىزىلاسكەر كوشەسى، №13 ۇيدە، 10-پاتەردە تۇرعان جاعىپاروۆ باقىت دەگەن 1899 جىلى تۋعان قاريانىڭ: «سىرىم بەيىتىن 1964 جىلى ۇرگەنىشكە بارعاندا كوردىم. قاراقالپاقستاندا. نوكىستەن 60-70 شاقىرىم، ماڭعىستاۋعا قاراي شىعاتىن جول بويىندا...» - دەگەن ءسوزىن; سونداي-اق 1985 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ كۇرتى اۋدانىنا سول جاقتان كوشىپ كەلگەن ابىلاي ەلۋباەۆ دەگەن قاريانىڭ: «سىرىم بەيىتى ۇرگەنىشتە... قوجەلىدەن 80 شاقىرىم جەردەگى «قايىپبابا» دەگەن قورىمدا جاتىر. سىرىمنىڭ عايىپتان (ويدا جوقتا) قازا تاۋىپ، سۇيەگى قويىلعان جەر كەيىن «عايىپبابا» («قايىپ بابا») اتالىپ كەتكەن»، - دەگەن ناقتى سوزدەرىن كەلتىرگەن بولاتىنبىز. پىكىر وبەكتيۆتى بولۋ ءۇشىن، 1991 جىلى 11-17 كوكەكتەگى «دالا ديدارى» گازەتىندە «سىرىم باتىردىڭ سۇيەگى تابىلدى» دەگەن ءو.ورالباەۆتىڭ (وعان ماڭعىستاۋدان حابارلاعان بەلگىلى جىرشى ءىزباسار شىرتانوۆ اعامىز) ماتەريالىن دا قوسا بەرگەن ەدىك. ويتكەنى، بۇل ماتەريالدا سىرىم بەيىتى - «قايىپبابا» زيراتىندا ەمەس، «قاراقالپاقستاننىڭ «قىپشاق» سوۆحوزىنداعى «گەجەكبابا» قويىلىمىندا (قورىمىندا)»... دەلىنگەن ەكەن. دالىرەك ايتساق، «قوجاكول مەن قىپشاق دەگەن ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىندا. نوكىستەن 60 شاقىرىمداي جەردە. تابىلعان جەردىڭ اتى - بەستوبە». تاپقان - نوكىس قالاسىنىڭ قاسىنداعى قىزكەتكەن ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى، 85 جاستاعى قالماحان دەگەن قاريا.
القيسسا، ءالىمىز كەلگەنىنشە ادىلەتكە جۇگىنە وتىرىپ جازعان الگى ماقالامىزدان كەيىن، سىرىم داتۇلىنىڭ 250 جىلدىق مەرەيتويىن رەسپۋبليكادا وتكىزۋگە شەشىم قابىلدانىپ، دايارلىقتار جاسالىندى. سىرىم باتىردىڭ پورترەتىنە بايگە جاريالاندى. قازىر كانوندىق سۋرەت رەتىندە قابىلدانىپ جۇرگەن پورترەتكە - الماتى كوركەمسۋرەت-تەاتر ينستيتۋتىنىڭ سول تۇستاعى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور، بەلگىلى مامان سۋرەتشى مۇحيت قاليموۆ مارقۇمنىڭ شىعارماسىنا باس بايگى بەرىلدى. ادىلقازىلار القاسىنىڭ مۇشەلىگىنە الماتىداعى مەملەكەتتىك جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، ساۋلەتشى سۇلتان بايماعانبەتوۆ، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ، حالىق سۋرەتشىسى قاناپيا تەلجانوۆ، جازۋشىلار قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى، مەرەكە قۇلكەنوۆ، باتىردىڭ ۇرپاعى حاميت ۇلىقپانوۆ (بۇل كۇندە مارقۇم), سونداي-اق بىرقاتار شىعارماشىلىق وداقتاردىڭ، باتىس قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ، اتىراۋ وبلىستارىنىڭ وكىلدەرى ەنگەن بۇل كونكۋرستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، جاناشىرى - سول كەزدە رەسپۋبليكالىق جاستار ءىسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ توراعاسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولاتىن.
كونكۋرس قورىتىندىسى شىعارىلىپ بولعاننان كەيىن، ەندىگى مىندەت - سىرىم داتۇلىنىڭ قايدا جەرلەنگەنىن انىقتاۋ، بەيىتىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ بولدى. سوعان بايلانىستى، «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى 18 ماۋسىمداعى №118 (269) سانىندا: «ماۋسىمنىڭ ەكىنشى ونكۇندىگىندە جازۋشى قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ باستاعان، قۇرامىندا قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى بار عىلىمي ەكسپەديتسيا سىرىم بەيىتىن ىزدەۋ ءۇشىن نۇكىسكە اتتانادى»، - دەگەن حابار باسىلدى. (قاراڭىز: «حالىق كەڭەسى».، 18.06.1992.، №118 (269).، 1-بەت.)
وكىنىشكە قاراي، نارىق قىسپاعىنىڭ كۇشەيە باستاعان تۇسىنا تاپ كەلگەن بۇل ساپارىمىز (ۇشاققا بيلەتتەرىمىز الۋلى بولسا دا، جانارماي جوقتىعىنان) جۇزەگە اسپاي قالدى. ال، اتىراۋدان، اۆتوموبيلمەن جولعا شىعىپ كەتكەندەر... قاراقالپاقستانعا بارىپ قايتىپتى. ىشىندە قالامداس ءىنىمىز ءو.الىمگەرەەۆ ت.ب. بار.
سول جىلى كۇزگە سالىم، باسپاسوزگە جازىلۋ ناۋقانى كەزىندە، ءابىلماجىن جۇماباەۆ اعامىز ەكەۋىمىزدىڭ اتىراۋعا جولىمىز ءتۇستى. «ساباقتى ينە دە ساتىمەن» دەگەندەي، وتەپبەرگەننەن ساپارلارى جايلى اڭگىمە سۇراۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تاسپاعا ءتۇسىرىپ اكەلگەن ەكەن، ءبار-ءبارىن كورسەتتى. راحمەت! بىراق تاسپانى تۇگەل كورىپ بولعان سوڭ، كوڭىلىمە تۇيتكىل بولعان ءبىر ساۋالدى قويماي تۇرا المادىم.
- ال، «عايىپباباعا» بارىپ قايتىپسىڭدار... وتە ورىندى بولعان! ەندى «گەجەكباباعا» بارعان ساپارلارىڭىزدى كورسەتشى!؟ - دەپ ەم.
وتەپبەرگەن باۋىرىم:
- وي، قاجەكە! وندا بارۋدىڭ نە قاجەتى بار... كورىپ تە وتىرسىز، مۇنداعى كىسىلەردىڭ سوزدەرىن ەستىپ تە وتىرسىز. ءبارى ءبىر اۋىزدان: «سىرىم بابامىز وسىندا جاتىر» دەپ وتىرعان جوق پا؟ - دەپ، بەت قاراتپادى.
- دۇرىس قوي! مەن ولاي ەمەس، بىلاي دەپ وتىرعانىم جوق... بىراق «گەجەكباباعا» بارساڭىزدار، ونداعىلاردىڭ دا ءدال مىنالارعا ۇقساپ: «سىرىم بابامىز وسىندا جاتىر» دەمەسىنە كەپىلدىگىڭ بار ما؟! - دەگەنمىن.
وتەپبەرگەن باۋىرىم ورنىقتى ەشتەڭە ايتا الماعان. ارادا از-كەم ۋاقىت وتكەن سوڭ، جاڭا جىلدىڭ باسىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1993 جىلعى 22 قاڭتارداعى سانىندا، «سىرىم دەنەسى - عايىپ بابادا» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى ماتەريالى جارق ەتە قالدى.
بۇلتارتپايتىن دالەلى بولسا، ەڭ قۇرىعاندا كىسىنى يلاندىرارلىق جاناما دايەكتەرى بولسا، قۇبا-قۇپ قوي. داۋ تۋعىزبايتىن نارسەلەردى داۋعا اينالدىرىپ (ماسەلەن،... «سىرىمنىڭ ولگەن جىلىن شامالاساق تا (ونىڭ وزىنە دە شاك كەلتىرۋشىلەر كوپ)...» - دەپ، 1802 جىلى وپات بولعانى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەنىنە قاراماستان، كۇمان-كۇدىكتى كوبەيتىپ); ەكىنشىدەن، بارلىق تاريحي قۇجاتتاردا سىرىمنىڭ حيۋا جاقتا قايتقانى راستالسا دا، «...بىراق كەيىنگى كەزدەگى بىرەۋلەر (؟)سىرىم دەنەسى (؟) دۇنيەنىڭ ءبىر شەتى وزبەكستاندا ەمەس، وسى ءوزى تۋىپ-وسكەن جىمپيتى، قاراكول مەن قاراباۋدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا جانە وزگە ەمەس، ءوزىنىڭ بايبىشەسىنىڭ قولىنان وپات بولىپتى (؟)» دەگەندى دە شىعاردى»، - دەپ، اۆتورى بەلگىسىز، يەسى جوق ءسوزدى كوڭىرسىتىپ جىبەردى. ول - ول ما، 22.02. 1992 ج. «ەگەمەن قازاقستاندا» سىرىم جەرلەندى-ءمىس دەلىنەتىن ەكى جەردى دە: «عايىپ بابا» قورىمىن دا، «گەجەك بابا» قورىمىن دا ءبىز ناقتى اتاعانىمىزعا قاراماستان، «بىراق بۇگىنگە دەيىنگى جانە سوڭعى كەزدەگى كوپتەگەن (؟) ءباسپاسوز ماتەريالدارىندا سىرىم سۇيەگىنىڭ وزبەكستان جەرىندە قالعاندىعى ايتىلىپ ءجۇردى»، - دەپ، بۇل ءبىر ءتيىپ-قاشتى ۇزىنقۇلاقتىڭ اڭگىمەسى سەكىلدى، دەرەكسىز نارسەگە اينالدىرعىسى كەلگەندەي سىڭاي بايقاتتى.
ءجا، جاعىپاروۆ باقىت قاريا مەن ابىلاي ەلۋباەۆ قارتتىڭ ايتقاندارىنا قاراي، سىرىم بەيىتى «عايىپ بابا» قورىمىندا بولۋى مۇمكىن دەگەن ۆەرسيانى تۇڭعىش رەت ءوزىم ايتسام دا، مەن مۇنى وتەپبەرگەن باۋىرىما ۇقساپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى شىندىق وسى» دەگەن جوق ەدىم. («...بابامىزدىڭ ورنىن» كوردىك... بۇل دا بولسا كوكەيدە جۇرگەن كۇپتى سۇراقتىڭ تۇپكىلىكتى ءبىر جاۋابى ەدى»، - دەۋ ءۇشىن، («ەگەمەن قازاقستان».، 22 قاڭتار 1993 جىل ), ناقتى دالەل، ايعاق بولارلىق ماتەريالدىق جادىگەرلىكتەر سياقتى كوپ-كوپ نارسەلەر قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى عوي! قايتا، سىرىم جەرلەنگەن قورىمدى دا، قورىم تۇرعان جەر اتىن دا ناقتى كورسەتكەن ەكىنشى ۆەرسيا ماعان سەنىمدىرەك سەكىلدى كورىنگەن.
بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس-ءتى. ويتكەنى، ءبىرىنشى اتالعان قورىمنىڭ «عايىپ بابا» اتالۋى تۋرالى اڭىزدى مەنىڭ دە قۇلاعىم شالىپ ەدى. سول اڭىزدى ءو.الىمگەرەەۆ تە ءارىپباي اتتى اقساقالدىڭ ايتۋىمەن بايانداپ شىققان ەكەن. ءسال ۇزاقتاۋ بولسا دا، ماسەلەنىڭ ءمانىسى وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، سول اڭىزدى تاعى ءبىر بايانداپ وتەلىك.
«...حيۋادان تايسويعان، جىمپيتى باعىتىنا بەت تۇزەگەن سىرىم، بويىنا تاراعان ۋدان السىرەپ، وسى نوكىس باعىتىنداعى كۇرە جول ۇستىندە قۇلاعان. ونى... ۇلكەن مەدرەسەنىڭ يشانى الدىن-الا سەزىپ، ءوز شاكىرتتەرىنە: «ۇزاق جولدان ارۋاقتى دا ايتۋلى ادام اۋىرىپ كەلەدى. تۇستەن كەيىن وسى اراعا ءولى دەنەسى جەتەدى، سونى جەرلەۋىمىز كەرەك، كەتپەڭدەر!» - دەيدى. ايتقانداي، ارتىنشا قوس نايزانىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالعان ءمايىت جەتەدى. جەرلەر كەزدە عايىپتان جەتى تابىت ءتۇسىپتى، جەتى شاكىرت «مەن مىنا تابىتتى الىپ جەرلەيمىن» دەپ ءبىر-بىردەن ءبولىپ السا، جەتەۋىندە دە ولىك بار ەكەن. ولار وسى شاڭعى قىشلاعىنا قويىلعان». (قاراڭىز: ءو. الىمگەرەەۆ.، «سىرىم دەنەسى - عايىپ بابادا».، «ە.ق.».، 22.01.1993.)
وسى جەردە ماعان ۇلكەن كۇمان تۋعىزعان: «عايىپتان جەتى تابىت ءتۇسۋى»، «جەتەۋىندە دە ولىكتىڭ بار بولۋى» وتەپبەرگەندى نەعىپ ويلاندىرماعانى، كۇدىكتەندىرمەگەنى قايران قالدىرادى. «عايىپتان تايىپ كەلگەن، ەل تانىمايتىن اۋليە...» دەگەندە دە، نەگە سول اۋليەنىڭ ءبىر ءوزى ەمەس، «جەتى تابىتتا جەتى ولىك»؟
كوپ ۇزاماي، وسى ماقالاعا قارسى ج.مۇراتباەۆ پەن ءو.قويشيەۆتىڭ «سىرىم باتىردىڭ سىرى» اتتى ماتەريالى وسى گازەتتە تاعى جاريالاندى. (قاراڭىز: «ە.ق».، 8.05. 1993 ج.). سويتسەك، الگى اۋليەنىڭ دە، جەتى تابىتتاعى جەتى ولىكتىڭ دە جايى بىلاي ەكەن. ەرتەرەكتە... «شامامەن، 1500 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ باسىندا، قاسىنداعى التى شاكىرتىمەن عايىپ بابا حورەزم ويپاتىنىڭ قاراقالپاق جەرىندەگى سۇلتان ۋايىس بابانىڭ مازارىنا زيارات جاساۋعا شىعادى... جولدا توسىننان دەرتكە دۋشار بولىپ، جول بويىنداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ قاسىنا كەلگەندە السىرەپ، جەتەۋى دە قۇلايدى. عايىپ بابا، ونىڭ قاسىنداعى التى شاكىرتى، سول جەردە اللانىڭ اماناتىن تاپسىرىپ، كوز جۇمادى... يمام شاكىرتتەرىنە تاپسىرىپ، جەتەۋىن جەرلەتەدى... گۋرلەن اۋدانىنىڭ «زارىپتەر» كولحوزىنداعى شاڭعى قىشلاعىندا «عايىپ بابا» قويىمشىلىعى (قورىمى - ق.م.) وسىلاي پايدا بولعان دەپ كورسەتەدى حالىق اۋزىنداعى شەجىرە». (قاراڭىز: «ە.ق.».، 8.05.1993 ج. ج.مۇراتباەۆ.، ءو.قويشيەۆ.، «سىرىم باتىردىڭ سىرى».)
ەكىنشىدەن، «گەجەك بابا» قويىمشىلىعىنا جەرلەڭدەر، - دەپتى-ءمىس سىرىم ءسوزىنىڭ جانى بار. ويتكەنى، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، گەجەك باتىر - ءوزىمىزدىڭ قازاق. قازاق بولعاندا دا، الشىننىڭ ءبىر بالاسى، ءالىم، شەكتى، ونىڭ ىشىندە جاقايىم. جاي قاتارداعى باتىرلاردىڭ دا ءبىرى ەمەس، زامانىندا حيۋا حانىنىڭ اسكەر باسى بولعان دەسەدى. وسى گەجەك باتىر: «ەگەر سىرىم ورىس پاتشاسىنا قارسى اتتانىس باستاسا، 5 مىڭ قارۋلى نوكەرىمدى باستاپ، جاردەمگە بارار ەم» دەپ جۇرگەنىندە، دەرتتى بولىپ، كوز جۇمىپ كەتەدى... ءوز اجالىنىڭ توركىنىنە تۇسىنگەن سىرىم دا ولەر الدىندا جولداستارىنا قاراپ:
- ماعان ارۋاقتى باتىر گەجەكتىڭ قاسىنان توپىراق بۇيىرعان شىعار. سونىڭ قاسىنا جەرلەڭدەر... - دەيدى. («ە.ق». 8.05.1993. اتالعان ماقالا.)
قىسقاسى، مەن وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆ باۋىرىما ايتقانداي، «عايىپ بابا» قورىمى ماڭىندا تۇراتىن قارتتار قالايشا «سىرىم بابامىز وسىندا جاتىر» دەسە، «گەجەك بابا» قورىمىنا جاقىن ماڭدا تۇراتىن پالەنباي قارتتار دا «سىرىم بابامىز وسىندا جاتىر» دەپ وزدەرىنە تارتادى.
مەنىڭشە، قالاي بولعاندا دا، سىرىم داتۇلىنىڭ، بىرىنشىدەن، حيۋا حاندىعى جەرىندە دۇنيەدەن وتكەنى; ەكىنشىدەن، جازىمى - كىسىدەن بولعانى (حيۋا حاندىعىندا الدەكىمنىڭ ونى ۋلاعانى); ۇشىنشىدەن، سۇيەگى دە سول جاقتا - وسى اتالعان قورىمداردىڭ بىرىندە جاتقانى انىق.
سىرىم تاعدىرىن دا، ول باستاعان كۇرەس تاريحىن دا ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن ايگىلى عالىم م.پ.ۆياتكين: «...قاراتاي باستاعان سۇلتاندار سوڭىنا ءتۇسىپ، سىرىم سول 1797 جىلى حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىنە كوشىپ كەتەدى. ونىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى نە بولعاندىعى تۋرالى ورتالىق ارحيۆتەردە دە، چكالوۆ ارحيۆتەرىندە دە ەشقانداي مالىمەتتەر ساقتالىپ قالماعان»، - دەي كەلىپ، «قاراتاي سۇلتانمەن شايقاسقان جولىنىڭ بىرىندە ول قازا تاۋىپتى دەگەن ۇزىنقۇلاق حابار عانا بولعان. بىراق حالىق اڭىزدارى سىرىمدى سۇلتاندار حيۋادا ۋلاتىپ ءولتىرىپتى دەگەندى ايتادى»، - دەپ قورىتادى ويىن. (قاراڭىز: م.پ.ۆياتكين.، «سىرىم باتىر».، قاز مەم باس.، ا-1951.، 364-365 بەتتەر).
بۇل جەردە م.پ.ۆياتكين: «قاراتاي سۇلتانمەن شايقاسقان جولىنىڭ بىرىندە ول قازا تاۋىپتى» دەگەن پىكىردى «ۇزىنقۇلاق» دەپ تەگىن اتاپ وتىرعان جوق. ونداي پىكىردى ا.ف.ريازانوۆ تا ءاتۇستى ايتىپ كەتكەن بولاتىن. بىراق ايعاق بولارلىق ەش مالىمەت جوق بولعاندىقتان، م.پ.ۆياتكين وسىلاي اتاپ وتىر. ەكىنشىدەن، ەسىم حاننىڭ ءولىمىن سىرىمنان كورەتىن سۇلتاندار، باۋىرلارىنىڭ قانى قۋسىز قالدى دەمەس ءۇشىن، سىرىمدى قاراتاي ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، كەگىن الدى دەۋلەرى ءۇشىن، وسىنداي اڭىز تاراتقان. مۇنداي اڭگىمەنى ءبىز نۇرالىنىڭ شوبەرەسى، قاراتايدىڭ نەمەرەسى، بەيسالى ۇلى باقىتجاننىڭ جازبالارىنان دا انىق كورىپ وتىرمىز. ول بىلاي دەيدى: «حان نۋرالي پو لوجنىم دونوسام سىرىما بىل پريزنان رۋسسكيم پراۆيتەلستۆوم نەبلاگونادەجنىم ي سوسلان ۆ گ. ۋفۋ..، گدە ي ۋمەر. سىن ەگو، يشيم (ەسىم. - ق.م.), يزبراننىي (؟) حانوم نارودنىم (؟) پوسلە سمەرتي حانا يراليا (براتا نۋراليا), بىل ۋبيت پريۆەرجەنتسامي سىرىما... سام سىرىم بىل ۋبيت ۆ حيۆە، كۋدا ون بەجال، كاراتاەم - براتوم يشيما...ياۆلياياس ۆنۋكوم كاراتايا، يا پودتۆەرجدايۋ سلوۆا پوكوينىح ستاريكوۆ انديجانا دجۋباناليەۆا ي كەنەسارى وتاروۆا، تاك كاك يا زنايۋ سوبىتيا، و كوتورىح وني گوۆوريلي، پو سەمەينىم پرەدانيام» (قاراڭىز: ب.ب.قاراتاەۆ.، «وبزور ماتەريالوۆ پو يستوري كولونيزاتسي كازاحسكوگو كرايا» (1869-70 گ.گ). ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورى.، ينۆ. №257.)
بۇل جەردە ءبىز باقىتجان قاراتاەۆتىڭ پىكىرىن دە نەگە اڭىز دەپ وتىرمىز؟ بىرىنشىدەن، سىرىمنىڭ حيۋادا ولتىرىلگەنىن بۇل دا مويىندايدى. بىراق سويتە تۇرا، اتاسى قاراتاي سۇلتاننىڭ حيۋاعا قاشان، نە ءۇشىن، قانداي سەبەپ ايتىپ بارعانىن جازبايدى. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ ەسىندە دە، اڭىز اڭگىمەلەردە دە سىرىم مەن قاراتاي شايقاسقان ەكەن دەگەن اڭگىمە جوق. ۇشىنشىدەن، ونداي وقيعا بولا قالعان جاعدايدا، سىرىمنىڭ دا، قاراتايدىڭ دا (اسىرەسە حاندىققا تالاسىپ جۇرگەن قاراتاي سۇلتاننىڭ) ءاربىر ءىزىن اڭدىپ وتىرعان پاتشا وكىمەتى ونىڭ حيۋاعا كەتكەنىن جانامالاپ بولسا دا ەستىر ەدى عوي. سىرىمنىڭ حيۋاعا اۋىپ كەتكەنىن بىلەدى، قاعازعا تۇسىرەدى. ال، ونىڭ ارتىنان ىزدەپ بارعان; بارىپ قانا قويماي، «ءبىر شايقاستا سىرىمدى ولتىرگەن» قاراتايدىڭ ءىزىن نەعىپ قاعازعا تۇسىرمەيدى؟! جانە سىرىم سەكىلدى كىسىنى ولتىرۋگە بارعان ادام جالعىز-جارىم جۇرەر مە ەدى؟! كوزگە تۇسپەۋى مۇمكىن ەمەس جايت! سوندىقتان، «سىرىمنىڭ ءوزى حيۋادا ەسىمنىڭ تۋعان ءىنىسى قاراتايدىڭ قولىنان قازا تاپتى» دەگەندى ءبىز اڭىز اڭگىمە دەپ قارايمىز. بالكىم، «حيۋاعا قاراتاي سۇلتان جىبەرگەن جانسىزداردىڭ قولىنان ۋلانىپ ءولدى»، - دەسە، قيسىنعا سوعار... م.پ.ۆياتكين: «...حالىق اڭىزدارى سىرىمدى سۇلتاندار حيۋادا ۋلاتىپ ءولتىرىپتى دەگەندى ايتادى»، - دەگەندە، وسىعان مەڭزەگەن سياقتى. «...بىراق قانداي جاعدايلاردا قازا تاپتى - ول ءمالىمسىز» دەگەنى - كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول كۇيى، جۇمباق.
تاريحتا شەشىمى بەلگىسىز جۇمباق از با؟! بۇل دا سونىڭ ءبىرى دەگەنىمىز ءجون بولار.
مۇحانبەتقاليەۆ قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى - جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، استانا قالاسى
(جالعاسى بار)
Abai.kz
