بايىت قابانۇلى. وسپان باتىردىڭ اقىرى (باسى)
پوەما
باتىر بولىپ قارۋ ۇستاپ جاۋعا شاپقان ەكەنسىڭ، الدىڭدا سەنەن دە اسقان باتىر بارىنا كۇمانسىز سەنۋىڭ كەرەك.ايتپەيىنشە جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس»
وسپان باتىر Cىلامۇلى
القيسسا
قول اياعى كىسەندەۋلى الىپ تۇلعا باتىر وسپان ارايلى،
قاقپان باسقان كوكجال قاسقىر سەكىلدەنىپ كوك اسپانعا قارايدى.
الپامساداي تۇكتى كەۋدە، بىلەك، ساماي بۇلشىنىنان قان اعادى
ونى ەشبىر سەزبەگەندەي الاسۇرىپ جارايدى،
ماڭايىندا وقتى مىلتىق، سايمان العان ساقشىلاردى
شوقتاي جانعان جانارىمەن «سابايدى».
ەڭگەزەردەي ەسىل بىتىم ەر تۇلعاسىن ەڭكەيتپەيدى تىكتەيدى،
تاۋعا قاراپ تۇنەرەدى وزىن دە سول تاۋعا بالاپ تىزە بەلىن، بۇكپەيدى.
جالت قاراعان قاراسىمەن، وقىس جىلدام قيمىلىمەن
توبىرلارعا ۇركەك ۇرەي جۇكتەيدى،
ەندى الدىڭعى ۋاقىتتان تەك ولىمنەن باسقا ەشتەمە كۇتپەيدى.
قالاي مەيىلى قاراساڭدا تەمىر قۇرساۋ تور قاپتاعان تۇنەك تۇرمە، اباقتى،
بۇل تۇنەك، تور كوككە شاپشىپ الاسۇرعان قانشا ارىستان ازاماتتى
تۇككە تۇرماس قانشىقتارعا تالاتتى.
تاۋ تاعىسى وسپاننىڭ دا جان جاعىنان
جاۋ يتتەرى ابالايدى ءجۇزدى الماس جاراقتى،
نە قىلاسىڭ قۇدىرەتى كۇشتى تاعدىر بۇل كۇندى دە العا تارتىپ
حاس ەرلىكتى قاناتتى عوي قاناتتى...
پوەما
باتىر بولىپ قارۋ ۇستاپ جاۋعا شاپقان ەكەنسىڭ، الدىڭدا سەنەن دە اسقان باتىر بارىنا كۇمانسىز سەنۋىڭ كەرەك.ايتپەيىنشە جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس»
وسپان باتىر Cىلامۇلى
القيسسا
قول اياعى كىسەندەۋلى الىپ تۇلعا باتىر وسپان ارايلى،
قاقپان باسقان كوكجال قاسقىر سەكىلدەنىپ كوك اسپانعا قارايدى.
الپامساداي تۇكتى كەۋدە، بىلەك، ساماي بۇلشىنىنان قان اعادى
ونى ەشبىر سەزبەگەندەي الاسۇرىپ جارايدى،
ماڭايىندا وقتى مىلتىق، سايمان العان ساقشىلاردى
شوقتاي جانعان جانارىمەن «سابايدى».
ەڭگەزەردەي ەسىل بىتىم ەر تۇلعاسىن ەڭكەيتپەيدى تىكتەيدى،
تاۋعا قاراپ تۇنەرەدى وزىن دە سول تاۋعا بالاپ تىزە بەلىن، بۇكپەيدى.
جالت قاراعان قاراسىمەن، وقىس جىلدام قيمىلىمەن
توبىرلارعا ۇركەك ۇرەي جۇكتەيدى،
ەندى الدىڭعى ۋاقىتتان تەك ولىمنەن باسقا ەشتەمە كۇتپەيدى.
قالاي مەيىلى قاراساڭدا تەمىر قۇرساۋ تور قاپتاعان تۇنەك تۇرمە، اباقتى،
بۇل تۇنەك، تور كوككە شاپشىپ الاسۇرعان قانشا ارىستان ازاماتتى
تۇككە تۇرماس قانشىقتارعا تالاتتى.
تاۋ تاعىسى وسپاننىڭ دا جان جاعىنان
جاۋ يتتەرى ابالايدى ءجۇزدى الماس جاراقتى،
نە قىلاسىڭ قۇدىرەتى كۇشتى تاعدىر بۇل كۇندى دە العا تارتىپ
حاس ەرلىكتى قاناتتى عوي قاناتتى...
ءى
قىتايدىڭ بار ارمياسىن باستاعان
الىستى دا، جاقىندى دا اقىلىمەن، ايلاسىمەن جاسقاعان
بار ەدى ءبىر گەنەرالى
قۋلىق، سۇمدىق جان ۇياسى، جانە شەشەن، تاس تابان
وسپان جايلى كوپ ەستىگەن بۇرىن سوڭدى باسقادان.
العاشىندا كوزگە ىلمەگەن:
«قازاقتىڭ از قاراقشىسىن
قاس قاعىمدا جوياا سالام» - دەپ شەشكەن،
قانشاما مىڭ اسكەر سايلاپ:
«قۇرتىپ كەل» - دەپ جارلىق بەرىپ
تالاي رەت ۋاقىتقا شەك كەسكەن.
ءوزى داعى تالاي بارعان
بىراق ايلا تابا الماعان،
ەر وسپاننىڭ قاراسىن دا كورە الماعان. سودان سوڭ:
«اتتەڭ قولعا بىر تۇسىرسەم» - دەپ تىستەنىپ
كوز كورمەگەن قازاق ەرمەن ولگەندەيىن كەكتەسكەن.
سودان بەرى كوپ ۋاقىت وتتى جورتىپ
دۇنيەنىڭ دۇرلىكپەسىن ەسكەرمەي،
بۇل گەنەرال شىدامادى «وسپان» - دەگەن كوشكە ەرمەي.
«وسپان ءسويتتى:
ءجۇز اسكەردى، مىڭ اسكەردى، بۇكىل بۇتىن قوسىندى دا
تۇگىن قويماي جايپاپ كەتتى...» كۇندە ەستىلدى دەس بەرمەي،
قالاتۇعىن ەش شارا جوق وشتەنبەي.
وسىلايشا ول قانشاما جىل قۇربان شالىپ قۇر اتىن،
ءوزىن وزى قورعا بالاپ، وزىن وزى باسقا ساباپ ۇراتىن.
كۇنى بويى وسپان دەپ ول اۋا جۇتىپ،
ال جاتقاندا وسپان دەپ ول باسىن قويىپ جاستىققا،
تاڭ اتقاندا وسپان دەپ ول
قارا باسقان وز تۇسىنەن زارەسى ۇشىپ توسەگىنەن تۇراتىن.
ەندى مىنە قۇداي بەردى تاۋ تاعىسىن كىسەندەۋگە
تاعى دا بىر ساتقىن قازاق جول اشتى،
ويتپەگەندە باتىر وسپان ارتىنا ەرتىپ كەتەر ەدى
بارشا قازاق الاشتى.
وندا ءسىرا تاۋدىڭ ەلى وز جاعىنا شەشەر ەدى تالاستى،
امال قانشا قىتايلاردىڭ ايلاسى مەن باعى استى
سول گەنەرال: «وسپان قولعا تۇستى» - دەگەن
جاقسى حابار كەلگەندە،
قولدى اياققا توقتامادى
كوپ بايلانعان كوڭىلىنىڭ بۇلتى اشىلىپ شەرمەندە.
«ءوزىم بارىپ كورەم - دەدى، بارىپ «سالەم» بەرەم - دەدى،
باتىر وسپان «جولاۋشىلاپ» كەلگەندە،
اگاراكىم كورمەي قالسام تىنىش ولە الماسپىن مەن ولگەندە»
- دەپ حابار ساپ بەس قارۋىن اسىنىپ،
ەر وسپانعا كەزدەسپەككە وزى كەلگەن اسىعىپ.
كەلە سالا: «الدىما ونى اپ كەل دەدى، جەتەكتەپ،
ول كەشىكپەي مەنەن شىبىن جانىن سۇراپ
جالىنعانىن كورەسىڭدەر باس ۇرىپ...»
جارلىق ەكى ەتىلگەن جوق،
كەشىككەن دە جوق ارينە ۋاقىتتى ساناتىپ،
قانشاما مىڭ كوپشىلىكتى جيناپ قويعان
الدىن الا جارياسىن تاراتىپ.
ۇلكەن الاڭ ورتاسىنا قارۋلى اسكەر قورشاپ الىپ كەلدى دە،
قۇرساۋلانعان ەر وسپاندى وتىرعىزدى
گەنەرالدىڭ قارسى الدىنان قاراتىپ.
ساپ-سارالا ءساندى باستىق
بۇرقىلداتىپ تارتا وتىرىپ شىلىمىن،
ساۋساعىمەن تاراي تۇرىپ ماڭدايىنا ەنتەلەگەن تۇلىمىن.
تۇتقىن ەردى باستان اياق تىنتىپ شىقتى كوزىمەن،
انىقتاپ بىر الماق ۇشىن
بۇرىن ەلدەن ەستىپ كەلگەن شالا-شارپى ۇعىمىن.
اۋىزداردان اۋىزدارعا جالعاستىرىپ اڭىز ەتىپ
ايتسا ادامدار ايتقانداي-اق:
اڭعال-ساڭعال الىپ دەنە نار مۇسىن،
كەڭ پىشىلگەن الىپ تۇلعا كەلبەت پىشىن -
پاش ەتكەندەي كوشپەندى ەلدىڭ اتا بابا ارعىسىن.
قار بوراتقان تۇكسيىنكى قالىڭ قاباق
ادام جەتپەس بۇلت ۇيرىلگەن قارلى شىڭ.
وتىرىسى، وقىس شاشپاڭ قوزعالىسى -
جىرتقىش تايماس اش قىرانداي ايقاستىرعان شالعىسىن.
سوسىن بارىپ كوزىن تىكتەپ قاراپ ەدى تاۋ ۇلىنىڭ كوزىنە،
ول دا تۋرا تەسە قاراپ وتىر ەكەن وزىنە.
كوزدەرىنە كوزى تۇسىپ كەتكەن كەزدە
سەلك ەتكەندەي شوشىپ قالدى گەنەرال،
قارسىلاستىڭ جانارىنان
ەشقاشاندا قايتپايتۇعىن وتكىرلىكتى سەزىنە.
بىردەن قارسى كەپ قالعان سوڭ
تەز تايساقتاپ كەتە المادى قىتاي جىگىت سىناپتاي،
كوپ الدىندا از مۇز عانا تەلمىرىستى نامىس تۋىن قۇلاتپاي.
بىراق، بىراق
قارسى الدىنان تىكە سالعان
جان شوشىرلىق قانتالاعان ەكى كوز،
ونىڭ تۇلا بويىن ورتەپ بارا جاتتى شىداتپاي...
جان شوشىرلىق قانتالاعان سول ەكى كوز ىشىپ جەيدى
حاس دىراۋمەن قاق ماڭدايدان ۇرعانداي،
تەرەڭ، تۇنىق، كومىر قارا -
قارسى الدىڭنان قاراپ تۇرىپ قاتەرلى تور قۇرعانداي.
نەگە بولسا دايىن العىر ونىسىن ەش جاسىرماي،
«كەل ەكەۋمىز سايىسايىق، تايتالاسقا تۇسەيىك» - دەپ تۇرعانداي.
بۇدان ارعى تايتالاسقا قارسى تۇرۋ قولدان كەلەر ىس ەمەسىن تۇسىندى،
ءتۇسىندى دە كوزىن جىلدام باسقا جاققا الا قاشتى
قايسارلىقتىڭ قۇسىن بويدان ۇشىردى.
ىشتەي شەكسىز تاماشالاپ تاڭىرقادى
ءورت پەن تاستان جاراتىلعان تاڭعاجايىپ مۇسىندى،
ءراسىمي ەكى ۇش سۇراق ۇسىندى:
«كىمسىڭ - دەدى، نە قىلمىسپەن كەلدىڭ» - دەدى
ءزىلى سونگەن ايبارمەنەن اقىردى،
«جاۋاپ بەر» - دەپ قولىنداعى تاپانشاسىن
شوشاڭداتتى سۇس كورسەتىپ باتىلدى.
سوسىن تاعى ەسكەرتتى وعان:
«ەگەر بىزگە وز ەركىڭمەن باسىڭدى يىپ
قىزمەت ەتسەڭ جانە ەرلىك كورسەتسەڭ،
ۇلكەن سىيلىق بەرىلەدى، قولباسشى بوپ سايلاناسىڭ.
بۇل ارينە ساعان بەرگەن زور مۇمكىندىك اقىرعى.
كازىر ماعان جاۋابىڭدى ايت وي جىبەرمەي باسقاعا،
ءسوزىڭ ماعان ۇنار بولسىن،
وندا قىستا كوك بالدىرعان گۇل ەگەسىڭ تاسقا دا.
ەگەر ءسوزىڭ ۇناماسا جانە مەنىڭ ايتقانىما كونبەي جاتساڭ
وسى الاڭدا، وسى حالىق الدىندا،
ەرتەڭ تۇستە اتىلاسىڭ. ال كانەكي سويلە» - دەدى،
مۇرتىن سيپاپ كەۋدە كەرىپ ماستانا
سوندا عانا باتىر وسپان ورىنىنان كوتەرىلدى
ماڭعازدانا كوز جىبەرىپ الىسقا،
اشۋ، ىزى جانە مىسقىل تەبىندەگەن
ءوڭ كەلبەتى بەكىنگەندەي ۇزاق ۇلى جارىسقا.
الاڭ تولى كوپ قالايىق تىم تىرىس بوپ ىشكە تارتىپ دەمدەرىن،
قاراپ تۇردى الىپ تۇلعا ارىسقا.
ماڭعاز باتىر از تۇردى دا ناجاعايداي جالت بۇرىلدى
ماساتتانا ساۋال قويعان دۇشپانعا،
ءور مىنەزىن توعىستىرىپ سابىر سالماق ۇستامعا:
«ءوي، اقىماق، نە دەپ تۇرسىڭ ساندالىپ،
تانىماساڭ قازاق دەگەن بىر حالىق بار - ءور حالىق
ولسە داعى ول باس يمەيدى سەن سىقىلدى تىشقانعا.
سول بيىكتەن كوتەرىلگەن مەن كوكبورى وسپان دەگەن ەرلىكپىن،
ءجۇزى دەپ بىل ورتتىلىكتىڭ، ورلىكتىڭ.
كوپ دۇشپانعا قولىم تيدى، وعىم تيدى تار جولىندا تەڭدىكتىڭ،
نارقى وسىنداي، پارقى وسىنداي بوپ كەلەدى ەرتەڭى اسقاق ەلدىكتىڭ.
قىلمىسىم سول:
جانىنان دا، ارىنان دا بيىك قويىپ اس قامىن،
ءالىن بىلمەي جايىن ەلگە قول كوتەرگەن شاپىرلاردىڭ
قانىن سۋداي شاشقانىم،
لايلاماي تازالىقتىڭ، ۇلىلىقتىڭ باستاۋىن،
بيىكتەردەن اسقانىم.
سەندەي سايقال قايدان ۇقسىن
ونداي اسقار اسقاقتىقتىڭ استارىن.
جاڭە تاعى نە دەدىڭ سەن:
«ەگەر بىزگە باسىڭدى يىپ ەرلىك ەتسەڭ سىيلىق بەرەم» - دەدىڭ بە،
«ال ويتپەسەڭ اتىلاسىڭ تەگىندە...»
ءوي بايقۇس - اي ولىم دەگەن سەندەر ۇشىن قورقىنىش ا،
ال ءبىز ۇشىن ويىنشىق،
كوك تاعىسى قىران بۇركىت
ىنگە كىرىپ كۇن كورمەيدى، كوز جۇمادى كوگىندە.
وسپان دەگەن - وردالى ەلدىڭ قولعا ۇستاعان
قىنابى جوق قىلىشى،
ول يىلسە ەل سىنادى، شايقالادى ىرىسى.
ءويتىپ مىنا تۇعىرلى ەلدى
تۇتقىن ەتىپ ساتقىن ومىر كەشكەنشە،
تۇلپار كەۋدەم وقتى مىلتىق اۋىزىنا
قارسى تۇرىپ تامامدالسىن، دۇرىسى.
ەرلىك دەگەن دۇشپانىنا باس يىۋدەن باستالاد دەپ
قانداي اكەڭ نۇسقادى،
سەن جاقسىلاپ ۇق مىنانى
بىزدەر ءسىرا جالعامايمىز جاماۋعا اكەپ قىسقانى.
تاۋدىڭ ەلى تاۋعا عانا باس يەدى،
تىلەيدى ولار قۇزار بيىك ۇشپانى،
قاتىندارعا قاتىن بولىپ جارىق كورۋ
سەن سەكىلدى سۇمەلەكتىڭ ۇستامى.
ولىممەنەن تاۋسىلمايدى
باتىرلاردىڭ ماڭدايداعى باق كەنى،
حاس قىراننىڭ قاناتىنا تارلىق ەتەر
جايماشۋاق جات كوگى.
باتىر بولساڭ قولىمدى شەش قىلىش ۇستات
جەكپە جەكتە باسىڭدى بەر ەرلىكپەن،
وعان داتىڭ جەتپەيدى ەكەن قىمسىنبايمىن
قارسى الدىمنان قاراپ تۇرىپ ات مەنى.
ءاي بىلمەيمىن وعان داعى داتىڭ جەتپەس
سەندە جالىن كورىنبەيدى اق الماستاي جارقىلدار،
ونداي جالىن سەندە بولار ءجونى دە جوق
الميساقتان تابان جالاپ تاماق تابار سالتىڭ بار.
قول اياعىم بايلاۋىندا
قول، تىزەڭدى قالتىراتىپ اتساڭ مۇمكىن كوز جۇمىپ،
مەنىڭ ەرلىك ەركىندىگىم كۇندە سەنىڭ تۇسىڭدە كەپ
تىشقان العان مىسىقتاي بوپ القىمدار.
بولدى مەنىڭ سوزىم بىتتى، نە قىلاسىڭ قىلارىڭدى قىلا بەر،
ءجۇز جىل مۇمكىن وتسە داعى مەنى ۇمىت قىپ وشىرمەيدى
التىن التاي قىرقاسى مەن قۇبا بەل.
ەل باسىنا وڭايلىقپەن باق قونبايدى
ەسىلدەرى جانىن پيدا ەتپەسە،
ەل جەرى ۇشىن جانىن قيعان قىرشىندارىن
ماڭگى باقي قۇرمەتتەۋمەن تىنادى ەل»
وسىلاي دەپ باتىر جىگىت ايتار ءسوزىن ايتىپ ابدەن بولعاسىن،
قارسى قاراپ كۇلىمدەدى، باسىن شايقاپ مۇسىركەدى قول باسىن.
سوسىن سونا-اۋ مۇنار تۇنعان
كوك اسپانعا ۇزاق قاراپ كۇرسىندى دە بۇرىلىپ،
شىنجىر كىسەن قۇرساۋلىرىن سۇيرەتىپ اپ جۇرە بەردى
جاۋ ىشىنە قالدىرعانداي جولداسىن.
كوپتى كورگەن اككى باستىق قوزعالمادى، تۇك دەمەدى
اشۋلانىپ ايرىلمادى نارقىنان،
وسپان باتىر كوز الدىندا
ۇزاپ بارا جاتتى اينىماي باتىرلىقتىڭ شارتىنان.
ارلان توبەت كوك بورىگە الىس شەتتەن ابالاعان
يتتەرىندەي اۋىلدىڭ،
جان جاعىنان
مىلتىق سايمان قارۋلارىن شوشاڭداتىپ
ءبىر توپ ساقشى ەرىپ كەتتى ارتىنان.
قىتاي ساردار بولمەسىنە كەلگەن سوڭ دا كوپ وتىردى سارىلىپ،
جالتارمايتىن قايسارلىقتى جاۋىپ قويىپ جايساڭدىققا، سالىنىپ.
قۇلاعىنان وشپەي قويدى الگىندەگى كەككە تولى اششى شىندىق تابى نىق،
كوز الدىنان كەتپەي قويدى
ولىمنەن دە تايسالمايتىن تاۋعا تارتقان تاعىلىق.
ول ويلادى:
«ءاي ادامزات بىزدەر نەگە وسىعۇرشا جاۋلاسامىز تىستەسىپ،
اقىل ويدىڭ تالعامىن دا ارى كەتكەن ارام تاماق كۇش كەسىپ.
اردىڭ تۋى سەكىلدەنگەن الگى باتىر ازاماتتا
التى اتامنىڭ قاندى قۇنى كەتكەن جوق،
نە جەتپەيدى اعامداي عىپ ارتىنا ەرىپ ارالاسسام ىشتەسىپ.
ول دا ەرتەڭ اتىلادى،
مەن دە ءبىر كۇن وقتى مىلتىق اۋىزىندا جان بەرەم،
وسىلايشا جالعاسادى
جالعان نامىس تاماقتانىپ تاڭ اتىرار قانمەنەن.
مەنىڭ دە الگى قۇرساۋلانعان حاس باتىردان ايىرمام نە
قۋىرشاقپىن كۇن وتكىزگەن جارلىقپەن،
امال قانشا قولدان كەلسە ەركىن بەرىپ:
«اسقار بيىك تاۋلارىڭدا
ارقار، كيىك سەكىلدەنىپ ويناق سالىپ قال» دەر ەم.
نە شارا بار وندا ەرتەڭ مەن تۇرامىن دار اعاشتىڭ استىندا،
جان بەرۋگە بولار ەدى قولدان كەلمەس بوگەۋ سالۋ
قىڭىر قيسىق «ساياسات» دەپ اتالاتىن تاسقىنعا.
ەندى سەنىڭ كەلبەتىڭدى كورۋگە دە مەنىڭ داتىم جەتەر ەمەس
قۇداي جازسا و جالعاندا دوتاسارمىز ارمانسىز،
جولىڭ بولسىن حاس تۇلعا»
- دەپ كۇبىرلەپ تاعى بىراز وتىردى دا:
«كەلىڭدەر» دەپ داۋىستادى،
كەلدى جەتىپ جارلىق كۇتكەن جاقىندار،
«بىلاي بولسىن - دەدى، ساردار:
الگى قازاق باتىرىندا مەنىڭ بولەك قاقىم بار.
تىلەسە ەگەر مايلى تاماق ەت بەرىڭدەر،
تىنىش ۇيقتاپ شىقسىن بۇگىن ماڭايىنا بارماڭدار،
ەرتەڭ تۇستە ساۋىت سايمان كيىندىرىپ،
قارۋ جاراق اسىندىرىپ جالعىز وقپەن اتىڭدار»
(كۇبىرلەدى: قولدان كەلگەن بار كومەگىم وسى بولدى
داتكە قۋات دارى بولىپ كوڭىلىمدە ساقتالسىن،
دارمەنسىزدىك داۋ باسىما قۇلاما شىڭ شاتقالسىڭ.
قاندى تاريح قاس قاعىمنىڭ قالتارىسىن قاتە قىلماي قاتتارسىڭ،
تاۋدىڭ تاعى تارلان ۇلى تارى ومىردەن باتىرلىقپەن اتتانسىن)
- دەدى باستىق جالاڭداعان جارلىق ارى جالعاستى دا جىمداستى،
ءور التايدىڭ ور شىڭدارىن ارتقا تاستاپ كۇلىمدەگەن كۇن قاشتى.
اينالانى تۇنەكتەنىپ تۇن باستى.
مۇنار تۇنعان قۇم توبەلەر
مىڭ جىل بۇرىن جەر بوپ كەتكەن مولالارمەن مۇڭداستى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
