قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ قيىن سالا تانىلاتىن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باتىلى بارا بەرمەيتىن بالالار ادەبيەتىنە وزىندىك ۇنىمەن 2000 جىلدارى كەلىپ قوسىلعان  سەرىكبول حاسان  ادەبي ورتانىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، 20 جىلعا تارتا شىعارماشىلىق ومىرىندە جاس بۇلدىرشىندەرگە اراپ «كوبەلەك»، «كاۋسار» اتتى جيناقتارىن ۇسىنا ءبىلدى. ەندى ءبىز Abai.kz وقىرماندارىنا بالالار اقىنىنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى كۇردەلى سالانىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىنە قاتىستى وي-تولعامدارى مەن پىكىر-پاراساتىن ۇسىنىپ وتىرمىز

– بالالار كىتابىنىڭ ەلىمىزدەگى نارىققا شىقپاي جاتقانىنا نە كەدەرگى؟

– ولاي بىردەن كەسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى قازىرگى كىتاپ نارىعىنداعى جاقسى ساتىلىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ ءبىر شوعىرى – بالالار كىتاپتارى. «QASYM باسپا ءۇيى» الەم جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىپ قايتا باسىپ شىعارسا، «Steppe&World باسپا ۇيى» الەمدەگى قازىرگى وزىق ادەبي كىتاپتاردى قازاق تىلىندە اۋدارىپ شىعارىپ، ەلىمىزدەگى كىتاپ نارىعىن تولىقتىرىپ وتىر. «مازمۇنداما» باسپاسى دا ىسكەرلىك، تانىمدىق ادەبيەتتەن بولەك، كوركەم ادەبيەتتى شىعارۋدى قولعا الدى. وسى باسپالاردان شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ تەڭ جارتىسى – بالالار ادەبيەتى. سوندىقتان بالالار كىتابى نارىقتا كورىنبەيدى دەگەن قيسىنعا كەلمەيدى. ارينە، قازىرگى بالالارعا ارنالىپ جاڭادان جازىلىپ جاتقان شىعارمالار كىتاپ سورەلەرىنەن كورىنبەۋى مۇمكىن. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

ەڭ العاشقىسى – بالالار ولەڭدەرىنىڭ قازىرگى كىتاپ نارىعىنداعى ساتىلىمى تومەن. بۇرىنعى شىعارمالاردىڭ دەنى ولەڭمەن جازىلاتىن. بۇرىنعىلار باتىرلار جىرى، ليرو-ەپوستىق جىرلار، داستانداردى قۇشىرلانا وقيتىن، ولەڭمەن ورىلگەن شىعارمالاردى جاقسى قابىلدايتىن. مۇحتار اۋەزوۆ مۇنى قازاقتىڭ اقىندىقتى سۇيۋىمەن بايلانىستىرعان بولاتىن. اۋەزوۆتىڭ «ولەڭسىز، اڭگىمەسى، سۇلۋ ءسوزسىز كەلگەن قۇرعاق ۇگىت بولسا، وندايدى ەل تىڭداماعان دا ۇقپاعان، ىقىلاس قويماعان» دەگەن ءسوزى بار. ال قازىر كەرىسىنشە، وقىرماندار ولەڭمەن جازىلعان شىعارماعا قاراعاندا پروزالىق جاقسى قابىلدايدى. سودان بولار بەكارىس نۇريمانوۆ ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ بۇرىن ولەڭمەن ورىلگەن «قۇتتى بىلىگىن» قارا سوزبەن قايتا جازىپ كىتاپ ەتىپ شىعارسا، سايات قامشىگەر باتىرلار جىرىن پروزا تۇرىنە كەلتىرىپ، وقىرمانعا ۇسىندى. ءبىر جاعىنان بۇل دا دۇرىس تا شىعار. بۇگىنگى كىتاپ نارىعىندا قانداي سۇرانىس بولسا، سونى ەسكەرىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. زاماننىڭ تالابى – سونداي.

– قازىرگى جاستار اراسىندا بالالار ادەبيەتىنە دەن قويعانداردىڭ اراسىنان كىمدەردى بولە-جارا ايتار ەدىڭىز؟

– الدىمەن ۇلكەندەردەن باستاساق، الدىمىزدا بايبوتا قوشىم-نوعاي، اراسانباي ەستەنوۆ، بايانعالي ءالىمجانوۆ، تولىمبەك ءابدىرايىم، ءدىلدار مامىرباەۆا، نۇرعالي وراز، سەرىك نۇعىمان، ەسەي جەڭىسۇلى، المات ءيسادىل، سايات قامشىگەر، قۋات اديس سەكىلدى اعا-اپالارىمىز بار. ولاردىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن رەتىندە نۇرلان قۇمار، ميرا سەمباەۆا، ەرنۇر سەيداحمەت، الىبەك بايبول، ولجاس قاسىم، مەيىرجان جىلقىباي، ەدىلبەك دۇيسەن، زاۋرە تورەحان، رۇستەم ساۋىتبايدى اتاۋعا بولادى. بالالار ادەبيەتىنىڭ قورجىنىن تولىقتىرىپ جاتقان جاستار رەتىندە وسى زامانداستارىمىزدى اتار ەدىم.

– قازاق تىلىندەگى بالالار كىتاپتارىن ارزان باعامەن جاس وقىرمانعا جەتكىزۋگە ءۇشىن قانداي قادامدار جاسالۋى كەرەك؟

– بۇل دا – كىتاپ نارىعىنىڭ ماسەلەسى. كىتاپتىڭ قۇنى ارزان بولۋى ءۇشىن، تارالىمى وتە جوعارى بولۋى كەرەك. سوسىن قاعازى دا ارزان، مۇقاباسى بەن بەتى جۇقا، سۋرەتى دە تارتىمسىز بولسا، ونداي كىتاپتىڭ قۇنى ارزانعا ءتۇسۋى مۇمكىن.

كىتاپتىڭ قىمبات بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – تيپوگرافيا قىزمەتىنىڭ قىمباتتىعىنا بايلانىستى. بىزدە قاعازدىڭ دەنى شەتەلدەن كەلەدى، سوعان ساي كىتاپتى شىعارۋدىڭ وزىندىك قۇنى دا قىمباتقا تۇسەدى. ال ول كىتاپ دۇكەندەرگە جەتكەندە ۇستىنە ساتۋشىنىڭ باعاسى قوسىلادى، ءسويتىپ ودان بەتەر قىمباتتايدى. ايتپەسە، بالالار قالامگەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى كىتاپ ساتىپ بايىعان ەمەس.

ادەبي كىتاپتار ىشىندە بالالار كىتابىن شىعارۋ وتە قىمباتقا تۇسەدى. ونىڭ سەبەبى بالالار كىتابىنىڭ سۋرەتتى، قاتتى مۇقابالى بولۋىنا بايلانىستى. قازىر جاقسى يلليۋستراتورلار ءبىر سۋرەتتى كەمى 30 مىڭعا سالىپ بەرەدى. ال بالالار كىتابىندا كەمى 20-30 سۋرەت بولۋى كەرەك. ول دا كىتاپتىڭ وزىندىك قۇنىنا اسەر ەتەدى. وسىنداي تولىپ جاتقان ماسەلەلەر بار.

وكىنىشكە قاراي، مەملەكەت بۇل ماسەلەنى شەشۋگە تالپىنبايدى. قانشا رەت كوتەردىك، بىراق ءالى كۇنگە شەشىلگەن جوق. مەملەكەتتىڭ بالالار كىتاپتارىن شىعارۋعا بولگەن قارجىسى وتە تومەن. رەداكتور تاڭداۋىڭا مۇمكىندىك بەرمەيدى، يلليۋستراتورلاردىڭ ەڭبەگىن ەسكەرمەيدى، اۆتورعا جاقسى قالاماقى بەرمەيدى. مەمتاپسىرىسپەن شىققان بالالار كىتاپتارىن قالاي بولسا، سولاي شىعارادى. مىسالى، بىلتىر مەمتاپسىرىسمەن «فوليانت» باسپاسىنان «جاڭا قازاق ادەبيەتى» سەرياسى بويىنشا 3000 تارالىممەن «كۇشتى بالا» دەگەن كىتابىم شىقتى. كىتاپتى شىعارۋعا 2 565 000 تەڭگە بولىنسە، سونىڭ 10 پايىزى عانا اۆتورعا قالاماقىعا ءبولىنىپتى. باسپادان 77 كىتاپ ساتىپ الدىم. قوسىمشا ۇستاپ قالاتىنى بار، سوندا قولىما 150 مىڭنان ءسال اساتىن قالاماقى ءتيدى. ءبىر جىلدارى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءاربىر باسپا تاباققا 150 مىڭ تەڭگە تولەنەتىنىن ايتقان بولاتىن. مۇنىڭ بالالار ادەبيەتىنە قاتىسى جوق سەكىلدى. ايتايىن دەگەنىم، بالالار كىتابىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاراردا اۆتوردىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەگى ەسكەرىلۋى كەرەك.

– ورتا مەكتەپتە بالالار ادەبيەتى قالاي وقىتىلىپ جاتىر؟

– ەگەر مەكتەپتەردەگى «ادەبيەت» وقۋلىعى تۋرالى سۇراساڭىز، كوڭىلىم تولمايتىن تۇستار كوپ. وقۋلىقتاردا بالالار ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى قامتىلمايدى، سۇزگىدەن وتكىزىلمەيدى. وتكەندە الەۋمەتتىك جەلىدەن ءبىر اتا-انانىڭ 2006 جانە 2018 جىلدارى شىققان ەكى «ادەبيەت» وقۋلىعىن سالىستىرعان ۆيدەوسىن بايقاپ قالدىم. شىنىندا، كەيىنگى «ادەبيەت» وقۋلىقتارىنىڭ مازمۇنى تومەندەپ كەتتى. وقۋلىق قۇراستىرۋشىلارى ىزدەنبەيتىن، ءتىپتى ادەبيەتتىڭ ءمانى مەن ادىستەمەنەن حابارسىز سەكىلدى كورىنەدى. ارينە، وقۋلىقتار مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلادى. سوندىقتان مەكتەپ باعدارلاماسىن جاساپ وتىرعان ادامدارعا دا وسى سۇراق قويىلۋ كەرەك.

– ەلىمىزدە بالالار جازۋشىلارىنىڭ شىعارمارمالارى عالىمدار تاراپىنان قالاي زەرتتەلىپ ءجۇر؟

– جاقىندا بەلگىلى جازۋشى، سىنشى، ادەبيەتتانۋشى نۇرداۋلەت اقىشتىڭ «قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى 2 تومدىق كىتابى جارىققا شىقتى. كىتاپتا بالالار ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى شولۋمەن بىرگە بالالار ادەبيەتىنە ۇلەس قوسقان قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق پورترەتى بەرىلگەن ەكەن. مۇنى بالالار جازۋشىلارىنىڭ شىعارمارىن تالداعان ۇلكەن ەڭبەك دەپ بىلەمىن. الداعى ۋاقىتتا قالعان تومدارى دا جارىققا شىقسا، بالالار ادەبيەتىنىڭ بۇكىل باعىتى تولىق تالدانادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجول ءالتاي قازاق بالالار پوەزياسىن ارنايى زەرتتەپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. بالالار ادەبيەتى جايلى باس دا ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتقانىن ەستيمىز. قالامگەرلەردىڭ ماقساتى بالالارعا لايىقتى ادەبيەت جازىپ قالدىرۋ، ال ول شىعارمالاردىڭ عىلىمي زەرتتەلۋى – عالىمداردىڭ ەنشىسىندە.

– قازىرگى ەلىمىزدەگى قازاق تىلىندە بالالارعا ارناپ شىعارىلىپ جاتقان گازەت-جۋرنالدار مەن سايتتارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– بالالارعا ارنالعان tattialma.kz, balalaralemi.kz سەكىلدى سايتتار بار. الايدا بالالارعا ارنالعان بارلىق كونتەنت جيناقتالعان تولىققاندى پورتال بىزدە جوق. بۇرىن بالالار باسىلىمدارىنىڭ zhasorken.kz سايتىن جۇرگىزگەنمىن، قازىر ول سايت تا جابىلىپ قالعان سەكىلدى.

ال بالالار باسىلىمدارىنىڭ تورەسى «بالدىرعان» جۋرنالى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى كىشكەنتاي بالالارعا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ مىندەتىن جالعىز «بالدىرعان» اتقارىپ كەلە جاتىر. بيىل – «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ – 65 جىلدىق، جۋرنالدىڭ تۇڭعىش باس رەداكتورى مۇزافار الىمباەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى. وسى اتاۋلى داتالار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانۋى كەرەك ەدى. جىلدىڭ جارتىسى ءوتتى، ءالى تىنىشتىق. مەملەكەتتىڭ بالالار باسىلىمدارىنا، ولاردىڭ كەشەگى-بۇگىنگى قىزمەتكەرلەرىنە دەگەن كوزقاراسىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى.

بۇرىن «اق جەلكەن» جۋرنالى مەن «ۇلان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ىستەدىم. بالالار باسىلىمدارىنىڭ جاي-كۇيى ماعان جاقسى تانىس. بۇرىن ازداپ كوش ىلگەرى ەدى، قازىر تىپتەن قيىنداپ بارا جاتقان سەكىلدى. بالالار باسىلىمدارىنىڭ ءبىرىنشى ماسەلەسى – تارالىم. ينتەرنەت، سمارتفون، الەۋمەتتىك جەلىلەر جوق كەزدە بالالار باسىلىمدارىنىڭ تارالىمى 30-70 مىڭ ارالىعىندا بولاتىن. كەشەگى پاندەميا كەزى دە بالالار باسىلىمدارىنىڭ تارالىمىن ازايتىپ جىبەردى. رەداكتسيا مەن وقىرمان اراسىنداعى بايلانىس اجىرادى. بالالار باسىلىمدارىنىڭ وقىرماندارى – مەكتەپ وقۋشىلارى. قازىر «مەكتەپتە جازىلۋعا ماجبۇرلەمەڭدەر»، «ءتىپتى گازەت-جۋرنالعا جازىلماڭدار» دەگەن «بۇيرىقتار» شىقتى. سونىڭ سالدارىنان بالالار باسىلىمدارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەكتەپتەرگە كەلىپ ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋىنە، بالالاردان جازىلۋعا اقشا جيناۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەيدى. رەداكتسيا ءوز وقىرماندارىمەن ەركىن جۇزدەسە الماسا، ولارعا گازەت-جۋرنالدارىن ناسيحاتتاي الماسا، بۇدان كەيىن قالاي تارالىم كوبەيەدى؟ مىسالى، «بالدىرعان» جۋرنالىن الايىق. «بالدىرعاننىڭ» وقىرمانى – 5-10 جاستاعى ءبۇلدىرشىن. وعان «بالدىرعان» دەگەن جاقسى جۋرنال بارىن نە مۇعالىمى، نە ۇيدەگى اتا-اناسى ايتپاسا، جازدىرىپ ىقپال ەتپەسە، بەستەگى بالا جۋرنالعا قالاي جازىلادى؟ بالالار باسىلىمدارىنىڭ قولىنىڭ بايلانىپ وتىرعان ءبىر سەبەبى – وسى. مەنىڭ ويىمشا، ءار مەكتەپتىڭ كىتاپحاناسىندا «بالدىرعان»، «ۇلان» سەكىلدى بالالار باسىلىمدارى تۇرعانى دۇرىس. سول كەزدە بالالار گازەت-جۋرنالداردى كورىپ، قىزىعىپ، ارى قاراي وزدەرى جازىلۋى مۇمكىن. سوسىن ارينە، بالالار باسىلىمدارىن زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتۋ، شتاتتى ۇلعايتۋ، تاراتۋ-جەتكىزۋ قىزمەتى سەكىلدى تولىپ تۇرعان پروبلەمالار بار.

– ەڭ العاشقى بالالارعا ارناپ جازعان تۋىندىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– بالالارعا ارنالعان العاشقى اڭگىمە، ولەڭدەرىمدى ستۋدەنت كەزىمدە جازا باستادىم. «ۇلان» گازەتىندە «سپورت – مەنىڭ سەرىگىم» دەگەن توپتامام جارىق كوردى. ال بالالارعا ارنالعان العاشقى جيناعىم – 2009 جىلى «بالالار ادەبيەتى» باسپاسىنان شىققان پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا «كوبەلەك» دەگەن كىتاپ. بۇل جيناققا بالالارعا ارنالعان العاشقى اڭگىمەلەرىم ەندى. كەيىن اڭگىمەنى سيرەتىپ، بىرىڭعاي ولەڭگە كوشىپ كەتتىم. 2021 جىلى بالالارعا ارنالعان «اكەسىنىڭ قىزى»، 2022 «كۇشتى بالا» دەگەن ولەڭ كىتاپتارىم شىقتى.

– الەمدىك بالالار ادەبيەتىنەن كىمدەردىڭ شىعارماسىن انا تىلىمىزدە سويلەتكىزىڭ كەلەدى؟

– شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ كوردىم، وقىرمان ءتاۋىر قابىلداعان سەكىلدى. باسپالار تاراپىنان ۇسىنىستار تۇسسە، شەتەلدىك بالالار اقىندارىنىڭ كىتاپتارىن (اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىنەن) انا تىلىنە اۋدارۋعا دايىنمىن.

– قازاق بالالار ادەبيەتى دامىماي قالدى دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟

– بۇل بىرجاقتى پىكىر دەپ بىلەمىن. بالالار ادەبيەتى عانا ەمەس، ادەبيەتتىڭ بارلىق سالاسى قازىر بۇرىنعى ۋاقىتتارعا قاراعاندا كەنجەلەپ تۇر. دراماتۋرگيا، سىن سالاسىن قولىنا الىپ جاتقان قالامگەرلەر سيرەك. شىنىن ايتقاندا، قازىر ادەبيەتپەن اينالىسىپ جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى – ادەبيەتتى سۇيەتىن، ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۋايىمدايتىن، شىن بەرىلگەن ادامدار.

بالالار ادەبيەتىنىڭ قازىرگى باعىتى قالىپتى دەۋگە بولادى. مەمتاپسىرىسپەن دە، جەكەلەي دە بالالار اۆتورلارىنىڭ كىتاپتارى شىعىپ جاتىر. كىتاپ دۇكەندەرىنە ءتۇسىپ، كىتاپحانالارعا تاراتىلىپ جاتىر. قازىرگى كىتاپ نارىعىندا بالالار كىتاپتارى ءوتىمدى. ءبىزدىڭ جەكە باسپالار دا كىتاپ نارىعىن جاقسى ەڭسەرىپ كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا باسپالار مەن اۆتورلار اراسىندا جاقسى تۇسىنىكتىك قالىپتاسسا، ءبىر ءبىرىن تولىقتىرسا، بالالارعا ارنالعان جاڭا كىتاپتار كوپتەپ شىعادى دەگەن سەنىمدەمىن.

– بالالار ادەبيەتىندە كەنجەلەپ قالعان كوميكس پەن رانومبە جانرلارىنىڭ قايتسەك كوسەگەسىن كوگەرتەمىز؟

– كوميكس جانرىنداعى جارىق كورگەن ەڭبەكتەرگە اتسالىسىپ كوردىم. كوميكس شىعارۋ ءۇشىن اۆتوردان بولەك تالانتتى يلليۋستراتور كەرەك. سوسىن ەڭ باستى كەرەك نارسە – ارينە قاراجات. ازىرشە بۇل باعىتتى زەرتتەپ جاتىرمىن. ەگەر كىشكەنتاي وقىرمانداردىڭ سۇرانىسى بولسا، قولعا الۋعا بولاتىن سەكىلدى. رانوبە جانرىنداعى دۇنيەلەردى دە قازىرگى بالالار جاقسى قابىلدايتىنىن بايقادىم. بىراق وزىمە ونشا ۇناعان جوق. بۇل جانر جايلى بىلەتىنىم از ەكەن.

– بالالار قالامگەرلەرىن ماراپاتتايتىن ارنايى بايقاۋدى ۇىمداستىرۋ جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

– ماراپات شىعارماشىلىق ادامىنا موتيۆاتسيا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە جازعان ەڭبەگى كىتاپ بولىپ شىعىپ، ەل جاقسى قابىلداپ جاتسا – ەڭبەگىنىڭ اقتالعانى. جوعارىدا ايتقانداي بالالار كىتابىن شىعارۋدىڭ قۇنى قىمبات. سوندىقتان بالالار قالامگەرلەرى بايقاۋلاردان ماراپات الىپ جاستا، جاڭا كىتابىن شىعاراتىن قاراجات تاۋىپ جاتىر دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

ءوز باسىم «التىن توبىلعى» (2015),  «رۋح» (2017), «ۇلى دالا» (2018) سەكىلدى بايقاۋلارىنىڭ بالالار ادەبيەتى اتالىمى بويىنشا جەڭىمپازى اتاندىم. اللاعا شۇكىر، قازىر قالامگەرلەرگە ارنالعان ادەبي بايقاۋلار كوبەيىپ كەلەدى. بىلتىر «ايبوز» دەگەن بايقاۋ قوسىلدى. ءبىر جاقسىسى بارىندە بالالار ادەبيەتى اتالىمى بار. بۇل – قالامگەرلەرگە بەرىلگەن جاقسى مۇمكىندىك. بالالار ادەبيەتى ءۇشىن بارىن بەرىپ جاتقان قالامگەر زامانداستارىمنىڭ بارىنە ساتتىلىك تىلەيمىن! بالالارعا شىعارما جازۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان وسىنداي قيىن دا قىزىقتى جولدى تاڭداعان بالالار باعباندارىنىڭ باعى جانا بەرسىن!

سايتحۋدجا توميريس ماراتقىزى

Abai.kz