قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ 2012 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىنداعى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن ارپىنە كوشىرۋ جونىندە ايتقان-دى. ولاي بولسا، ەندى كۇن تارتىبىنە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراق ەمەس، قانداي  نۇسقانى قابىلدايمىز دەگەن ماسەلە قويىلىپ وتىر.

بىراق بۇل ماسەلە الىپبيىمىزگە ارىپتەر تاڭداۋمەن عانا شەشىلە سالايىن دەپ تۇرعان جوق. سەبەبى ورىس تىلىندەگى سوزدەردى ءوز كۇيىنشە جازۋ ءۇشىن بۇرىنىراقتا الىپبيىمىزگە انا تىلىمىزدە جوق دىبىستاردى بەلگىلەيتىن ارىپتەردىڭ الىنعانى جانە ورفوگرافيامىزعا قازاق ءتىلى تابيعاتىنا سايكەس كەلمەيتىن ەرەجەلەردىڭ ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. ءتىپتى ەملەمىزدە ۋ مەن ي-ءدىڭ جازىلۋى سياقتى 70 جىل بويى داۋلى بولىپ كەلە جاتقان  ماسەلەلەر دە بار. ءبىز بۇل ماقالامىزدا وسى ي مەن ۋ-عا قاتىستى كوزقاراسىمىزدى بايانداماقشىمىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ 2012 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىنداعى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن ارپىنە كوشىرۋ جونىندە ايتقان-دى. ولاي بولسا، ەندى كۇن تارتىبىنە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراق ەمەس، قانداي  نۇسقانى قابىلدايمىز دەگەن ماسەلە قويىلىپ وتىر.

بىراق بۇل ماسەلە الىپبيىمىزگە ارىپتەر تاڭداۋمەن عانا شەشىلە سالايىن دەپ تۇرعان جوق. سەبەبى ورىس تىلىندەگى سوزدەردى ءوز كۇيىنشە جازۋ ءۇشىن بۇرىنىراقتا الىپبيىمىزگە انا تىلىمىزدە جوق دىبىستاردى بەلگىلەيتىن ارىپتەردىڭ الىنعانى جانە ورفوگرافيامىزعا قازاق ءتىلى تابيعاتىنا سايكەس كەلمەيتىن ەرەجەلەردىڭ ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. ءتىپتى ەملەمىزدە ۋ مەن ي-ءدىڭ جازىلۋى سياقتى 70 جىل بويى داۋلى بولىپ كەلە جاتقان  ماسەلەلەر دە بار. ءبىز بۇل ماقالامىزدا وسى ي مەن ۋ-عا قاتىستى كوزقاراسىمىزدى بايانداماقشىمىز.

قازىرگى كەزدە ەملە ەرەجەلەرى مەن وقۋلىقتاردا  داۋىسسىز ي، ў-لارمەن قاتار قولدانىلىپ كەلە جاتقان ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ اۋەلگى كەزدە ىي، ءىي جانە ۇў، ءۇў قوسارلارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ولار وقۋلىقتاردا قوسار داۋىستىلار نەمەسە داۋىستىلار دەپ اتالىپ كەتتى. ولاردىڭ قوسار داۋىستى دەپ اتالۋىنا باسقا ەلدەردە داۋىستىدان كەيىن كەلگەن ي مەن ў-دىڭ بۋىن قۇرامايتىن داۋىستى دەپ اتالۋى سەبەپشى بولعان-اۋ دەپ ويلايمىز. بۇل اراداعى قيىندىق ي مەن ۋ-دىڭ داۋىستى دەپ اتالۋى قازاق تىلىندەگى بىرنەشە زاڭدىلىققا نۇقسان كەلتىرۋدە. مىسالى، سۋ، بي دەگەن سوزدەرگە تاۋەلدىك جالعاۋىن جالعاساق، سۋى، ءبيى دەپ جازىلادى دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءۇش زاڭدىلىعى ورىندالمايدى. بىرىنشىدەن، داۋىستى دىبىسقا تاۋەلدىك جالعاۋى سى، ءسى تۇرىندە جالعانۋدىڭ ورنىنا ى، ءى بولىپ جالعانادى. ەكىنشىدەن، ەكى داۋىستى (ۋ مەن ى، ي مەن ءى) قاتار كەلىپ تۇر. ۇشىنشىدەن، ءبىرىنشى بۋىننان باسقالارى داۋىستىدان باستالماۋى كەرەك ەدى، بۇلارداعى ەكىنشى بۋىن ى مەن ءى-دەن باستالادى. وسىعان بايلانىستى كورنەكتى عالىم ءالىمحان جۇنىسبەك اعامىز «قازاق تىلىندە داۋىستى ي مەن داۋىستى ۋ دەگەن بولمايدى، داۋىسسىز ي مەن داۋىسسىز ў عانا بولادى. ولاردى ۇў، ءۇў جانە ىي، ءىي قوسار دىبىستارى رەتىندە قاراستىرايىق، سوندا بارلىق قايشىلىقتان قۇتىلامىز»، –  دەيدى. بۇعان ءبىز دە قوسىلامىز.

 الايدا ول كىسىنىڭ ۋ مەن ي-ءدى قىسقارتىپ، ورنىنا ۇў، ءۇў جانە ىي، ءىي دەپ ەكى ءارىپ جازۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن قۇپتاي المايمىز. ويتكەنى، قازاق تىلىندە بۇلاي جازعانمەن، بيونيكا، تۋلا سياقتى عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەر مەن حالىقارالىق اتاۋلاردى بىيونىيكا، تۇўلا دەپ جازا المايمىز عوي. مۇنداي سوزدەردى حالىقارالىق ستاندارتقا ساي جازۋ جۇرت ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك ەمەس پە؟ وسىنداي قيىنشىلىققا بايلانىستى قازاق ءسوزى مەن حالىقارالىق سوزدەرگە ەكى ءتۇرلى ەرەجە قولدانۋ جونىندە وي تۋادى. بىراق ودان نە ۇتامىز؟ مۇنىمىز قولايلى بولا قويا ما؟ مىسالى، «بيت» دەپ جاز دەسە، قاي ءبيتتى جازايىن، ينفورماتيكا تەرمينىن بە، جاندىكتى مە دەپ سۇرايمىز با؟ ال، جاقسى سۇراي قويايىق، ينفورماتيكا تەرمينىن بيت دەپ، جاندىكتى ءبىيت دەپ جازا قويايىق. بىراق وندا ي قىسقارماي، ي-گە قوسا پايدالانىلماي ما؟ بۇل ي-ءدى قالاي وقيمىز؟ سونداي-اق ءالي، مۋسا دەگەن قازاق ەسىمدەرى ءدال وسىلاي دىبىستالاتىن تاتار ەسىمدەرىنەن باسقاشا جازىلا ما؟ ءبىزدىڭ دۇۋلات دەپ جازعانىمىزدى ۇ-سى جوق ەلدەردىڭ دۋلات نە دۋۆلات دەپ وقىعانى ءبىزدىڭ ءوز ايتۋىمىزعا قانشالىقتى جاقىن؟ ەگەر كىسى ەسىمى مەن جەر-سۋ اتتارىن حالىقارالىق ەرەجەگە ساي جازاتىن بولساق، شيەلى دەگەن جەر اتى مەن شيەسى بار دەگەندى بىلدىرەتىن شيەلى سوزدەرىن ەكى ءتۇرلى جازامىز با؟ بۇل سياقتى سۇراقتار قازاق ءسوزى مەن حالىقارالىق سوزدەر ءۇشىن ەكى ءتۇرلى ەرەجە قولدانۋدىڭ دا قيىنشىلىقتارى بار ەكەنىن بايقاتادى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ەملەمىزدىڭ كەمشىلىگى قازاق ءسوزى مەن كىرمە سوزدەرگە ەكى ءتۇرلى ەرەجە قولدانۋىمىز دەپ جۇرگەن جوقپىز با؟

وسى ايتىلعاندارعا بايلانىستى ءبىز ۋ مەن ي-ءدى دىبىس ەمەس، «يا» ءارپى سياقتى قوسار دىبىستى بەلگىلەيتىن ءارىپ رەتىندە عانا پايدالانۋدى ۇسىنامىز. ياعني، سۋ مەن بي سوزدەرىن قازىرگى كۇيىنشە جازا وتىرىپ، مۇنداعى ۋ مەن ي-ءدى ۇў، ءىي قوسار دىبىسى رەتىندە قاراستىرامىز. سوندا بۇلار داۋىسسىزبەن اياقتالاتىن سوزدەر (سۇў، ءبىي) بولىپ تابىلادى. دەمەك، وعان تاۋەلدىك جالعاۋىنىڭ ى، ءى بولىپ جالعانۋى زاڭدى. سونداي-اق سۋى، ءبيى سوزدەرى سۇўى، ءبىيى دەپ وقىلاتىندىقتان سۇ-ўى، ءبى-ءيى دەپ بۋىندالادى، مۇندا ەكىنشى بۋىن داۋىستىدان ەمەس، داۋىسسىزدان باستالىپ تۇر جانە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلىپ تۇرعان جوق. دەمەك، سۋى، ءبيى دەپ جازۋ قازاق ءتىلى زاڭدارىنا كەرەعار ەمەس.

ولاي بولسا، ي مەن ۋ -دىڭ ءبىر ارىپپەن جازىلۋىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، داۋ تۋعىزاتىن اڭگىمەلەردىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان داۋىستى، قوسار داۋىستى دەگەن اتاۋلاردان قۇتىلىپ، قوسار دىبىس دەپ قانا اتاۋ كەرەك تە، قوسار دىبىس رەتىندە وقۋ كەرەك. (ي مەن ۋ-دىڭ قوسار داۋىستى دەلىنبەي، قوسار دىبىس دەپ قانا اتالۋى زاڭدى دا. ويتكەنى بۇلاردىڭ ەكىنشى دىبىستارى ي مەن ў بىزدە داۋىسسىز دىبىستار عوي.) سوندا عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەر مەن حالىقارالىق اتاۋلاردى ستاندارتقا ساي جازۋمەن قاتار ولاردى قازاقى دىبىستاۋىمىزعا دا مۇمكىندىك تۋادى. مىسالى، بيونيكا، تۋلا سوزدەرىندەگى ي مەن ۋ-دى ءبىر ارىپپەن جازا وتىرىپ، ءوز الدىنا بولەك ەرەجە قولدانباي-اق، قازاق ەرەجەسىمەن ءىي، ۇў دەپ دىبىستاۋ ارقىلى بىيونىيكا، تۇўلا دەپ قازاقشا وقيمىز. سونداي-اق قازاق سوزدەرىنە ي مەن ۋ-دى قولدانعاندا ونىڭ باسقا تىلدەردەگى وقىلۋى دا ءوزىمىزدىڭ ايتۋىمىزعا جاقىندايدى.

ولاي بولسا، ءبىز ۋ مەن ي-ءدى قىسقارتپاي، تەك وعان قاتىستى ەرەجەلەردى كەمشىلىكتەردەن ارىلتىپ، قايتا تۇجىرىمداعان ءجون دەپ ويلايمىز.

بۇل ءۇشىن الدىمەن داۋىسسىز ў-دىڭ الدىندا قانداي دىبىستار كەلە الادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ الايىق. ويتكەنى داۋىسسىز ي-ءدىڭ الدىنداعى قىساڭ دىبىستار جونىندە پىكىر الالىعى بولماعانمەن (ى مەن ءى كەلەدى), داۋىسسىز ў-دىڭ الدىندا كەلەتىن قىساڭ دىبىستار جونىندە ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى. ونىڭ بىرىنشىسىندە ۇ، ءۇ، ى، ءى دىبىستارى كەلەدى دەسە، ەكىنشىسىندە ۇ مەن ءۇ عانا كەلەدى دەلىنەدى. سوڭعى شىققان ورفوەپيالىق سوزدىكتە (ورفوەپيالىق سوزدىك، «ارىس» باسپاسى، الماتى، 2007) ەكىنشى پىكىر نەگىزگە الىنعان. سوعان وراي «تاسۋ»، «ءجىبۋ» سوزدەرى «تاسۇў»، «ءجىبۇў» دەپ ايتىلادى  دەلىنەدى. بۇل سوزدەردىڭ ءتۇبىرى «تاسى»، «ءجىبى» ەكەنى بەلگىلى. سوندا ў داۋىسسىز جۇرناعى جالعانعاندا ى مەن ءى داۋىستىلارى ۇ مەن ءۇ-گە وزگەرە مە؟ ەگەر ў ەرىندىك داۋىسسىزى ى مەن ءى دىبىستارىن ەرىندىك ۇ مەن ءۇ-گە وزگەرتىپ تاسۇў، ءجىبۇў دەپ ايتىلاتىن بولسا، وندا پ ەرىندىك داۋىسسىزى جالعانعاندا نەگە تاسۇپ، ءجىبۇپ بولىپ وزگەرمەيدى؟ سوندىقتان تاسۋ، ءجىبۋ سوزدەرى تاسۇў، ءجىبۇў دەپ ەمەس، تاسىў، ءجىبىў دەپ ايتىلادى دەپ ويلايمىز. بۇعان تاسۋى، ءجىبۋى دەگەن سوزدەردى بۋىنداپ ايتقاندا ەشكىمنىڭ تا-سۇ-ўۇ، ءجى-ءبۇ-ءўۇ دەپ اۋزىن ءشۇرتيتىپ تۇرمايتىنى، تا-سى-ўى، ءجى-ءبى-ءўى دەپ ايتاتىندىعى دا دالەل بولا الادى. دەمەك، ў-دىڭ الدىندا ۇ، ءۇ، ى، ءى قىساڭ دىبىستارىنىڭ تورتەۋى دە كەلە الادى دەگەن پىكىر ورىندى.

وسى ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىن، سونداي-اق ىي، ءىي تىركەستەرىن قوسار دىبىستار دەپ; جەكەلەپ العاندا العاشقى تورتەۋىن قوسارلى ў، سوڭعى ەكەۋىن قوسارلى ي دەپ اتايمىز.

ەندى ەملە ەرەجەلەرى جونىندە ءسوز ەتەلىك. قولدانىمداعى ەرەجەلەردە «ءسوز باسىندا داۋىستى دىبىستان بۇرىن كەلەتىن ۋ ءۇندى بولادى، ال داۋىسسىز ي ءسوز باسىندا كەلمەيدى» دەلىنەدى. بۇعان سۇيەنسەك، ۋا، ۋىق، ۋىس سوزدەرى ءبىر بۋىندى بولۋى كەرەك. ۋا ءسوزىنىڭ ءبىر بۋىندى ەكەندىگىنە كەلىسەمىز، بىراق، سوڭعى ەكى ءسوز ۇўىق، ۇўىس دەپ ەكى بۋىندى ءسوز رەتىندە ايتىلادى عوي. سونداي-اق ي ءسوز باسىندا كەلمەسە، «ياعني» مەن «ياپىر-اي» دەگەن سوزدەردى قالاي وقيمىز؟ ياعني دەگەندى ىياعنىي دەرمىز، بىراق ياپىر-اي دەگەندى ىياپىر-اي دەۋ كەلىسە مە؟ سوعان بايلانىستى ۋ مەن ي-ءدىڭ داۋىسسىز نە قوسار بولاتىن جاعدايلارىن انىقتايتىن ەرەجەنى تومەندەگىشە تۇجىرىمدادىق:

ۋ مەن ي داۋىستى دىبىستان كەيىننە ءسوزدىڭ باسىندا ا مەن ءا-ءنىڭ الدىندا كەلسە داۋىسسىز بولادى، باسقا جاعدايلاردا قوسارلى بولىپ تابىلادى. قوسارلى ў-دى ۋ دەپ، قوسارلى ي-ءدى ي دەپ الا وتىرىپ، بۇعان مىسالدار كەلتىرەيىك: تاў، تاي، ءЎالي، ўاقىت، ياپىر-اي، ياكي، ۋىز، تۋرا، يەك، كيىك.

سونداي-اق سوزدەردىڭ وقىلۋى مەن جازىلۋىن رەتتەيتىن ەرەجەدە دە كەمشىلىك بار. مىسالى، ي-دىڭ الدىنا قىساڭ ى تەك سىي، تىي دەگەن سوزدەردە عانا جازىلادى دەگەن ەسكەرتپە بەرىلەدى. ال مي، جي سوزدەرى قازاقتا ءمىي، ءجىي دەگەن سوزدەر جوق بولعاندىقتان، مىي، جىي دەپ وقىلادى دەلىنەدى. بىراق ءمىي دەپ وقىلاتىن مي نوتاسى، ءجىي دەپ وقىلاتىن جي ءارپى وقۋشىلارعا كەيبىر پاندەردى وقۋ بارىسىندا كەزدەسەتىنىن ەسكەرسەك، قازاق تىلىندەگى مي مەن جي سوزدەرىنىڭ ءمىي، ءجىي دەپ وقىلمايتىندىعىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

سوندىقتان قوسار دىبىستاردى قوس ارىپپەن نە ءبىر ارىپپەن جازۋدا قولدانىلاتىن ەرەجەلەردى تومەندەگىدەي ەتىپ وزگەرتتىك:

1.ىي مەن ءۇў قوسار دىبىستارى وزىنەن بۇرىن داۋىستى دىبىس بولماسا، قوس ارىپپەن جازىلادى. مىسالى، مىي، ىيىق، ءتۇў، ءۇўىل.

3.قوسار دىبىستىڭ ەكەۋى قاتار كەلگەندە، ەكىنشىسى قوس ءارىپ ارقىلى جازىلادى.  مىسالى، سۋۇў، ءيىي، سۋىي، ءيىў.

3.وسى ايتىلعانداردان باسقا جاعدايلاردا قوسار دىبىستار ءبىر ارىپپەن جازىلادى. مىسالى، ۋىق، بيىك، ءبولۋ، ساعيرا.

قوسار دىبىستى ءبىر ارىپپەن ۋ، ي دەپ جازعاندا ونى وقۋ ماسەلەسى ايرىقشا ءسوز ەتۋدى قاجەت ەتەدى.

ي-ءدى وقۋ ءۇشىن مىنا ەرەجەلەردى قولدانامىز:

1.ي ءارپى وزىنەن بۇرىن داۋىستى دىبىس بولماسا، ءىي دەپ وقىلادى. مىسالى، كيە –كىيە، ينە –ىينە.

2. ي ءارپى وزىنەن بۇرىن داۋىستى دىبىس بولسا، سول داۋىستىنىڭ ىقپالىمەن بۋىن ۇندەستىگى ساقتالىپ وقىلادى. مىسالى، تاني – تانىي، سەرگيدى – سەرگىيدى، وقيدى – وقىيدى.

ۋ-دى وقۋ ءۇشىن مىنا ەرەجەلەردى قولدانامىز:

1. ۋ ءارپى وزىنەن بۇرىن داۋىستى دىبىس بولماسا، ۇўدەپ وقىلادى.  مىسالى، جۋا – جۇўا، ۋداي – ۇўداي.

2. ۋ ءارپى وزىنەن بۇرىن داۋىستى دىبىس بولسا، سول داۋىستىنىڭ ىقپالىمەن بۋىن جانە ەرىن ۇندەستىگى ساقتالىپ وقىلادى. مىسالى، اسۋ – اسىў، كەسۋلى ­– كەسىўلى، تۇرۋ – تۇرۇў، كۇتۋ – كۇتۇў.

ۋ مەن ي-ءدى ءبىر ارىپپەن جازۋعا قارسىلىقتىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپشى ەرەجەلەردىڭ ءبىرى – «ۋ، ي ارىپتەرى بار سوزدەردى بۋىنداعاندا كەلەسى بۋىن داۋىستى دىبىستان باستالادى» دەگەن – قازاق ءتىلى تابيعاتىنا قايشى ەرەجە. سوندىقتان ءسوزدى بۋىنعا بولگەندە تومەندەگىدەي ەرەجەگە سۇيەنەمىز:

1.سوزدە داۋىستى دىبىس پەن قوسار دىبىس سانى قانشا بولسا، سونشا بۋىن بولادى. مىسالى، ءبيى جانە سۋۇۋ سوزدەرى ەكى بۋىندى بولسا، تاي، جۋ سوزدەرى ءبىر بۋىندى.

2.ءسوزدى بۋىنعا بولگەندە بۋىن جىگى داۋىستى دىبىس پەن قوسار دىبىستىڭ الدىندا تەتەلەس تۇرعان داۋىسسىزدىڭ الدىنان (مىسالى: قا-تال، ءسا-بي، ا-سۋ) جانە داۋىستى دىبىستىڭ الدىنداعى قوسار دىبىستىڭ ەكى دىبىسىنىڭ اراسىنان كەلەدى. (مىسالى: شۋاق ء سوزى شۇ-ۋاق  دەپ، ال بيە ءسوزى ءبى-يە دەپ بۋىندالادى).

سونىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ي، ۋ قوسار دىبىستارىن ەكى ارىپپەن بەلگىلەگەننەن گورى ءبىر ارىپپەن بەلگىلەگەن پايدالىراق جانە ەرەجەلەردى كەمشىلىكتەردەن ارىلتساق، ەشقانداي زاڭعا قايشىلىق تا بولمايدى.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى،

 ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا پەداگوگيكالىق

قىزمەتكەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ينستيتۋتى،

«ماڭعىستاۋ  مۇعالىمى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى،

اقتاۋ قالاسى

Abai.kz