3.

بىراق تا مۇحتار ۇنەمى جازىقسىز جاپا شەكتى، وعان جاسالماعان جاۋىزدىق، كورسەتپەگەن قيانات قالمادى، دوس تابا المادى، حالىق قولدامادى جانە ونى ءوزى سەزىنبەدى، تۇرمىستا دا جارىم كوڭىل كۇي كەشتى، ىلعي دا وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا ءجۇردى، جالعىز قالدى دەسەك – وندا شىندىقتىڭ بەتىن شىمىلدىقپەن بۇركەگەنىمىز جانە قيانات. وكىنىشكە وراي ءبىر كەسە شايىنىڭ ءوزىن كۇدىكتەنە ىشەتىن سەكەمشىل، جاپا شەككەن جاسقانشاق جان ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن دۇنيەلەردىڭ پايدا بولعانى دا راس. مۇحتاردى قورلاۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى بۇل! مۇحتاردى ەشكىمنىڭ مۇسىركەۋگە حاقىسى جوق جانە ول ءوزىن مۇسىركەتپەگەن دە. ەركەلەسە – ەركەلەتكەن شىعار. بىراق باسىنا شىعارىپ، باسىندىرتپاعان. ءوز ەسەسىن ەمىن-ەركىن الىپ، ەمىن-ەركىن توردە وتىرعان. قاتتى رەنجىتىپ، وكپەلەسىپ، ۇزاق سىلكىلەسكەن كەزدەرى بار. ول – قاتىگەز دۇشپاندىقتان، ءومىر ءسۇرۋىن كوپ كورگەن وشپەندىلىكتەن ادا، تازا پەندەشىلىكتەن تۋعان ۇساق رەنىشتەر. مۇمكىن، كەيبىرىنىڭ تىم ۋشىعىپ بارىپ باسىلۋى دا. ال، مۇحتاردىڭ كوزىن جويىپ، اتىن ءوشىرۋ ءۇشىن ءيسى قاۋىم بىرىگىپ، قاساقانا قاستاندىق ارەكەت جۇرگىزدى دەۋ – وقيعانى ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرا، ادەيى ورشىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەندەردىڭ دالباساسى.

3.

بىراق تا مۇحتار ۇنەمى جازىقسىز جاپا شەكتى، وعان جاسالماعان جاۋىزدىق، كورسەتپەگەن قيانات قالمادى، دوس تابا المادى، حالىق قولدامادى جانە ونى ءوزى سەزىنبەدى، تۇرمىستا دا جارىم كوڭىل كۇي كەشتى، ىلعي دا وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا ءجۇردى، جالعىز قالدى دەسەك – وندا شىندىقتىڭ بەتىن شىمىلدىقپەن بۇركەگەنىمىز جانە قيانات. وكىنىشكە وراي ءبىر كەسە شايىنىڭ ءوزىن كۇدىكتەنە ىشەتىن سەكەمشىل، جاپا شەككەن جاسقانشاق جان ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن دۇنيەلەردىڭ پايدا بولعانى دا راس. مۇحتاردى قورلاۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى بۇل! مۇحتاردى ەشكىمنىڭ مۇسىركەۋگە حاقىسى جوق جانە ول ءوزىن مۇسىركەتپەگەن دە. ەركەلەسە – ەركەلەتكەن شىعار. بىراق باسىنا شىعارىپ، باسىندىرتپاعان. ءوز ەسەسىن ەمىن-ەركىن الىپ، ەمىن-ەركىن توردە وتىرعان. قاتتى رەنجىتىپ، وكپەلەسىپ، ۇزاق سىلكىلەسكەن كەزدەرى بار. ول – قاتىگەز دۇشپاندىقتان، ءومىر ءسۇرۋىن كوپ كورگەن وشپەندىلىكتەن ادا، تازا پەندەشىلىكتەن تۋعان ۇساق رەنىشتەر. مۇمكىن، كەيبىرىنىڭ تىم ۋشىعىپ بارىپ باسىلۋى دا. ال، مۇحتاردىڭ كوزىن جويىپ، اتىن ءوشىرۋ ءۇشىن ءيسى قاۋىم بىرىگىپ، قاساقانا قاستاندىق ارەكەت جۇرگىزدى دەۋ – وقيعانى ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرا، ادەيى ورشىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەندەردىڭ دالباساسى.

وعان 1939 جىلى 3-ناۋرىز كۇنى وتكەن قازاق ونەرى مەن دراماتۋرگيا تۋرالى جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىنداعى م.اۋەزوۆتىڭ «كورسەتكەن قىرى» دالەل. بۇل – وداقتىڭ توراعاسى ءا.تاجىباەۆتىڭ – بۇرىنعى توراعا س.مۇقانوۆتىڭ مىسىن باسىپ، ونى مىنبەدەن ىعىستىرىپ، ۋاقىتشا سەمەيگە «ىقتاپ كەتۋگە» ءماجبۇر ەتكەن تۇسى. سول جىلى اقپاندا م.اۋەزوۆتىڭ «ءابدىلدا اقىن» اتتى ماقالاسى جاريالانىپ، «مەن قازاقتىڭ گەينەسىمىن» دەگەن جولداردى اقىندىق ءور رۋحقا باعالادى. مىنە، ەكەۋىنىڭ اراسىنا پەندەلىك وكپە مەن نارازىلىق وسى ارادان تۋىنداعان سياقتى.

كۇنى كەشە تۇرمەدەن شىققان مۇحتاردى باۋىرىنا تارتىپ، جيناعىنا العىسوز جازىپ، قاتارعا قوسقان ءسابيت قۋدالاۋعا ۇشىراعاندا «ەرۋلىگە قارۋلى قايتارىپ»، قول ءۇشىن بەرۋدىڭ ورىنىنا، ونى «مۇيىزدەپ شىعارعان» ءابدىلدانىڭ ءسوزىن سويلەپ، اسپانعا كوتەرۋىن، ارينە، مۇقانوۆ وزىنە دەگەن ساتقىندىق رەتىندە باعالاعان. «ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىن» ءبىلدىرۋ ءۇشىن پلەنۋمنىڭ قارساڭىندا س.مۇقانوۆ «ايمان-شولپانداعى» كوتىبار بەينەسى تۋرالى «كوتىباردىڭ كوتىن اشپايىق»– دەگەن ماعىناداعى سىني ماقالاسىن جاريالادى. وعان قارسى م.اۋەزوۆتىڭ «جاقسى سىنعا – جان پيدا» اتتى قارىمتا جاۋابى شىقتى. الدىن-الا ءباسپاسوز ارقىلى ءوزارا «ازۋ بىلەسكەن» مۇنداي شارپىسۋ مەن كوڭىل-كۇي پلەنۋمنىڭ شيرىعىپ وتۋىنە دە ىقپال ەتتى.

پلەنۋمدا ءبىرىنشى بولىپ س.مۇقانوۆ ءسوز باستاپ، ماقالاداعى ەكپىنمەن «ايمان-شولپان» پەساسىنا ەلەۋلى سىن ايتتى. وعان جاۋاپ رەتىندە ءا.تاجىباەۆ مىنبەگە كوتەرىلىپ، س.مۇقانوۆقا «لايىقتى تويتارىس» بەردى. ەكەۋىنىڭ اراجىگىنە سىنا بوپ م.اقىنجانوۆ قاعىلدى.

م.اقىنجانوۆ: «... ول (مۇقانوۆ – ت.ج.) اۋەزوۆتى جانە ونىڭ «ايمان – شولپان» پەساسىن دۇرىس سىنادى. ءبىز بۇل اۆتوردان تولىق سومدالعان بەينەلەردى كۇتۋگە قاقىلىمىز. ونىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەن ادەپسىزدىكتى (نەتاكتيچنوست) مۇقانوۆ وتە دۇرىس سىناپ وتىر. اۋەزوۆتىڭ ماقالاسىندا وزىندىك سىن مۇلدەم جوق، تەك قانا جەكە باستىڭ مۇددەسىن كۇيتتەگەن. مۇنداي ماقالا، ءبىز كورىپ وتىرعان اۋەزوۆتىڭ ماقالاسى تۋرالى مۇقانوۆتىڭ ءسوزى دە ەرەگەستەن باسقا ەشتەڭە اكەلمەيدى. ەشتەڭە بەرمەيدى، جاس مامانداردى وسىرۋگە ىقپال ەتپەيدى. ەگەردە ءوزارا كيكىلجىڭگە قۇرىلماسا بۇل ماقالانىڭ پايداسى وتە زور بولعان بولار ەدى. ەگەردە مۇقانوۆ جولداس قك(ب)پ-نىڭ شەشىمىنە ساي ايتسا، وندا جازۋشىلار وداعىنداعى كوپتەگەن كەمشىلىكتەردى اشىپ، قۇندى ۇسىنىستار جاساپ، نە ىستەۋ كەرەك، قالاي ىستەۋ كەرەك، وزگە جولداستار نە ىستەپ جاتىر، قانداي تاقىرىپا جازۋ كەرەك – دەگەن ماسەلەلەر قوزعالار ەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى مىندەتىمىز وسى»,– دەدى.

ءوز كەزەگىندە م.اۋەزوۆ تە مىنبەگە كوتەرىلىپ، بىردەن تاقىرىپ تىزگىنىن قولعا الىپ، ءسابيتتى تۇيرەپ ءوتتى. قىزا-قىزا كەلە پلەنۋمنىڭ كۇن تارتىبىنە وزگەرىس ەنگىزگىسى دە كەلىپتى. وزگە-وزگە، م.اۋەزوۆتىڭ كەڭەستىك ءماجىلىستى ىقپالىندا ۇستاۋعا قۇزىرى ءالى جەتپەيتىن ءارى وعان جول دا بەرمەيتىن. سوندىقتان دا جارىسسوزگە شىعۋشىلار دراماتۋرگتى «ءوز ورىنىنا» قويىپ، ەكىنشى كۇنى تۇسىنىك بەرۋگە ءماجبۇر ەتكەن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ:

«مەن كەشە بۇل ماسەلەنى باسقا كۇنگە اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعاندا بۇل جينالىستىڭ بەتىن بۇرىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارايىن دەگەن جوق ەدىم جانە جالپى ءماجىلىستىڭ بارىسىنا تىكەلەي قاتىسى جوق ەدى. تەك «ايمان-شولپان» جونىندە، ياعني، ءبىر تۋىندىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان تەگى ءبىر ليبرەتتو مەن ساحنالىق شىعارمالار، ونداعى فولكلورلىق سارىنداردىڭ پايدالانىلۋى ماسەلەلەرى جەكە تالقىلانسا، ايتپەسە، جۇرتتىڭ نازارى وسىعان اۋىپ كەتىپ، نەگىزگى جايلار ىقتاسىندا قالىپ قويا ما – دەگەن نيەتتەن تۋعان ەدى. ال مەن ءوزىمنىڭ ماقالامدا: كومپوزيتور، سىنشى، جازۋشى ۇشەۋمىز وڭاشا وتىرىپ ءوزارا تالقىعا سالايىق، سودان كەيىن بارىپ مەن ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزەيىن دەگەن پىكىر ايتقانمىن. اقىنجانوۆقا دا وسىنى ايتقانمىن. ماقالانىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا مەن شىعارمانىڭ ساحناعا لايىقتالۋىنا بايلانىستى توسىن ۇسىنىستار جاساعانمىن. وندا رەجيسسەرعا دا، جازۋشىعا دا قاتىستى پىكىرلەر بار. مەنىڭ ايتپاعىم وسى جايلار ەدى. ال كەيىپكەرلەرگە، ونىڭ ىشىندە كوتىبارعا بەرىلگەن ءسابيتتىڭ باعاسىمەن مەن كەلىسپەيمىن. كوتىبار – داستاننىڭ جەلىسى بويىنشا فولكلورلىق تۇلعا، وعان ەشقانداي قورعاۋشىنىڭ قاجەتى جوق، تەك سەزىم تۇيسىگىمەن عانا سىناي قابىلداۋ قاجەت. ءبىر شىعارمانىڭ بويىندا ءارى جىلاتىپ، ءارى كۇلدىرىپ وتىراتىن كەيىپكەردى كورەرمەندەر ءبىر قالىپتا قابىلداي الا ما. ءسابيتتىڭ بوتاگوز دەگەن ادەمى كەيىپكەرى بار. ونى بولىس زورلاپ اتاستىرادى، سوندا مۇنى: قىز دا ىقتيارلى بولدى، بولىس تا وعان ىنتىزار ەدى – دەپ تۇسىندىرۋگە بولا ما؟

مەن كوپشىلىككە: كوتىبار باتىر ادام، سوندىقتان دا ونى اراشالۋ كەرەك – دەگەن سىقىلدى ءۇستىرت ماسەلەنى كوتەرگەندەي كورىنۋىم مۇمكىن. بۇل ارادا ماڭىزدى ءبىر ماسەلە بار. مەن ءوزىمنىڭ ماقالامداعى شيرىعا، كەيبىر تۇستاردا شەكتەن تىس كوتەرىڭكى لەپپەن جازىلعاندىعىن مويىندايمىن، بىراق تا ءسابيت ايتانداي، كوتىباردىڭ كوتىن اشپايىق دەگەن ماعىنا بىلدىرەتىن ەمەۋىرىن تانىتقامىن جوق... شاپشىماي بايىپپەن پىكىر الىسايىق. ەندى مەن نەگە بۇلاي شامىرقانا جازدىم، سوعان كەلەيىك. ءسابيت ءوزىنىڭ سوزىندە: اۋەزوۆ ساۋاتتى دراماتۋرگ، سوندىقتان دا پەسانى جازعان كەزدە باتىرلار تۋرالى زياندى، ساياسي تۇرعىدان قاتە تۇجىرىمدى سانالى تۇردە قايتالاعان – دەپ داۋرىقتى. مىنە، وسى داۋرىعۋ مەنىڭ ەسىمە 30-31 جىلدارداعى توپشىل سىنشىلاردى ەسىمە ءتۇسىردى، سوندىقتان دا مەنىڭ دە ءسابيتتى شانشىپ وتكىم كەلگەنى راس، الايدا ونداي پيعىلدان ءبارىمىزدىڭ دە باس تارتقانىمىز ءجون.

ءوزىنىڭ سوزىندە اقىنجانوۆ ماعان: وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قارامايدى – دەگەن ءمىن تاقتى. ول ەكەۋمىزدىڭ قاتەلەرىمىزدى قالاي تۇزەتۋىمىز كەرەكتىگىنە اقىل قوسپايدى، سويتە تۇرا بىرەۋمىزدىڭ ءسوزىمىزدى سيپاقتاپ، ەكىنشىمىزدىڭ ءسوزىن سىزىپ تاستاعىسى كەلەدى. بۇل ەكەۋمىزدى دە تەزگە سالاتىن تۋرا ءبيدىڭ قىلىعى ەمەس. ال يسمايلوۆتىڭ پىكىرىن قابىلدايمىن. الايدا ءسابيتتىڭ دە قاتەلىكتەرى بار ەكەندىگىن اشىق ايتامىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن سىني تالداۋدىڭ ورىنىنا تاس-تالقانىن شىعارۋعا اۋەستىك ورىن الىپ كەلەدى. توعجانوۆتان باستاپ قاراتاەۆقا دەيىنگىلەردە وسىنداي زياندى سۇعاناقتىق بولدى. ولار شىعارمانى تالداۋدان باستاپ اۆتورىنا اۋىز سالاتىن جانە مىندەتتى تۇردە ونىڭ اۆتورىن قىلمىستىق جازاعا تارتۋ تۋرالى ايىپ تاعۋمەن اياقتالاتىن. ەگەردە ادەبي ولقىلىقتار جىبەرىلسە، ونىڭ ادەبي كەمشىلىك ەكەنىن تۇسىنبەي، اۆتور مۇنى قاساقانا سولاي ىستەپ وتىر دەپ مالىمدەيتىن. ءسابيت تە سونداي دەرتكە شالدىققان ەدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلارعا ادەبيەت پەن سىنعا مۇلدەم جات، وعان ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جالعان جالا جاپقانىن مەن جاقسى بىلەمىن. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ كانىگى وكىلى ناقتى مىسالعا جۇگىنبەي، اۆتور سانالى تۇردە زيانكەستىك ارەكەتتى قايتالادى دەپ ايىپ تاققاندا، مەنىڭ ويىما: «ەرۋلىگە قارۋلى» (كاك اۋكنەتسيا، تاك ي وتكليكنەتسيا) دەگەن ماتەل ورالدى، ول ماعان ساياسي قاتەلىكتەر جىبەردى دەپ ايىپ تاقتى، ال مەن وعان جاۋاپ بەردىم. بۇل تۋرالى ءالى اسىقپاي پىكىر الىساتىن بولامىز. ال اقىنجانوۆتىڭ پىكىرىمەن مۇلدە كەلىسپەيمىن...»,– دەگەن سوزىنەن كوپ جايدىڭ اڭىسى اڭعارىلادى.

وكىنىشكە وراي بۇل «مايدانعا» ورتا بۋىنداعى زيالىلار دا ەرىكسىز تارتىلدى. بۇل وقىمىستىلاردىڭ اراسىندا ورىنسىز ىرعاسۋلار مەن ەشكىكوزدەنگەن مىنەزدەردى، تىكسىنۋلەردى تۋعىزدى، ونىڭ اقىرى اسقىنىپ بارىپ، اشىق دۇشپاندىققا ۇلاستى. ونى ەندى جاسىرۋدىڭ رەتى كەلمەس. 1940 جىلدان باستاپ 1953 جىلعا دەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ رەسمي قۇپيا رەتسەنزەنتى قاجىم جۇماليەۆ بولدى. ونىڭ 25 بەتتىك العاشقى «جابىق پىكىرى» 1940 جىلى مامىر ايىندا قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ باقىلاۋ جانە ساياسي-اعارتۋ بولىمدەرىنىڭ تارتپاسىنا ءتۇستى. بۇرىن مۇنداي ىسكە تارتىلماعان ءارى ءوزىنىڭ تۇلعالى، تىك مىنەزىن ساقتاعىسى كەلگەن ق.جۇماليەۆ «شاتقالاڭ» پەساسىندا ميرزوياننىڭ ەسىمىن اتايتىنىن ساياسي قاتەلىككە جاتقىزا كەلىپ:

«جالپى العاندا ول 1932 جىلى بەرگەن ۋادەسىن ورىنداي الدى دەپ ايتا الامىز»,–دەپ قورىتتى.

بۇعان كوڭىلى تولماعان سەكتور مەڭگەرۋشىسى يا.پيلچۋك:

«جۇماليەۆ ءوزىنىڭ ناقتى كوزقاراسىن جاسىرىپ قالعان»,–دەپ بۇرىشتاما قويىپتى.

بۇدان كەيىنگى تاپسىرمالاردىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق باعىت-باعدارى انىقتالىپ بەرىلگەندىكتەن دە، «جابىق پىكىرلەر» بۇدان كورى ناقتى دايەكتەرگە نەگىزدەلىپ جازىلعان سياقتى. العاشقى جىلدارى ءوزىنىڭ «مەنشىكتى قارا سىنشىسىن» بىلمەگەنىمەن دە بارعان سايىن ونىڭ «سۇلباسى» انىقتالا ءتۇسىپ، اقىرى اشىق جەككورىنىشكە ۇلاستى. بۇل «ىرعاسۋ» ەكەۋى ءۇشىن دە وكىنىشپەن اياقتالدى.

جوعارىداعى قاجىم جۇماليەۆتىڭ «جاسىرىپ قالعان كوزقاراسىن» ادەبي قۇپيالاردى ساقتاۋ جونىندەگى باس باسقارمانىڭ وكىلى بايمۇرزين 1940 جىلى قاڭتار ايىندا ءتيىستى ورىندارعا:

«1940 جىلدىڭ اياعىندا ماسكەۋدە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن ابايدىڭ «ليريكالار مەن داستاندار» اتتى جيناعىنا م.اۋەزوۆ جازعان العىسوزدە شاكارىم قۇدايبەردين دەگەن ءىرى فەودال، «الاشوردانىڭ» كورنەكتى وكىلى، 1917-1918 ج. سەمەي قالاسىنداعى «الاشوردا» سوتىنىڭ توراعاسى، توڭكەرىستەن كەيىن مال-مۇلكى تاركىلەنگەن باي، 1931 ج. شىڭعىستاۋ اۋدانىندا كەڭەسكە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، وسى كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندە وققا ۇشقان ادامدى اۆتور ابايدىڭ شاكىرتتەرى قاتارىندا وڭ پىكىر بىلدىرگەن... ءبىز: مۇحتار اۋەزوۆ كىتاپتىڭ العىسوزىندە ابايدىڭ ەڭ تاڭداۋلى شاكىرتى رەتىندە شاكارىمدى كورسەتىپ، ورەسكەل ساياسي قاتە جىبەردى – دەپ سانايمىز... شاكارىم قۇدايبەردين كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى بولعاندىقتان، ماقتاۋعا تۇرمايتىندىعىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ ەسىمىنىڭ ءوزى باسپا بەتىندە اتالماۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق سسر-ءنىڭ گلاۆليتى سىزدەردەن ءتيىستى شارا قابىلداۋدى وتىنەدى»,– دەپ «استىرتىن» مالىمدەدى.

ورتالىق كوميتەت بۇل ماسەلەنى جازۋشىلار وداعىنا جولداپ، «جەكە جازۋشىلاردىڭ ادەبي تۋىندىلارىن تەكسەرۋ» تاپسىرىلدى. اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن «قۇپيا باقىلاۋ» العاشىندا بالقاشەۆقا، كەيىننەن «م.اۋەزوۆ جونىندەگى مامان» قاجىم جۇماليەۆكە جاسىرىن جۇكتەلدى. ارينە، ءا.تاجىباەۆ توراعانىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعاندا «قۇپيا پىكىر» يەسىن م.اۋەزوۆتىڭ بىلگەنى كۇمان تۋدىرمايدى. قانشاما ءدىنى بەرىك بولسا دا، مۇنداي تاپسىرمانى ورىنداۋدان ەشكىم دە باس تارتا المايتىن ءارى «سەكسوت» دەگەن ات ول تۇستا كىمنىڭ دە بولسا دەنەسىن تۇرشىكتىرەتىن ەدى.

مىنە، كەلەر كۇندەرگە كەسىرىن تيگىزگەن كەسىرلى ىرعاسۋدىڭ اشىق ءتۇرى، ياعني، وسى ءبىر ىلىك-شاتىستان باستالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz