(ەكىنشى نۇسقا)

وسى وزىمىزبەن دۋانداس شىڭعىستى قىستايتىن ءبىر نايماننىڭ قازاقشا بالا وقىتاتىن ءبىر مولداسى، ارعى قاپالعا قارايتىن نايماننىڭ ءبىر بايىنا بالا وقىتىپ ءجۇرىپ، سول بايدىڭ ءبىر سۇلۋ قىزىن الىپ قاشىپ ەلىنە كەلسە، ەلى پانالاتپايدى. «ويباي، پالەڭدى اكەت، ۇتساپ وتىرا المايمىز، مىنا جاعىمىزدان كۇشتى ەل كەلەدى دە شاۋىپ كەتەدى، قىزىن وزىنە اپارىپ بەر!» دەپ دامىل بەرمەگەن كەيىن، مولدا ەلىنە وتىرا الماي، الىپ قاشىپتى.

(ەكىنشى نۇسقا)

وسى وزىمىزبەن دۋانداس شىڭعىستى قىستايتىن ءبىر نايماننىڭ قازاقشا بالا وقىتاتىن ءبىر مولداسى، ارعى قاپالعا قارايتىن نايماننىڭ ءبىر بايىنا بالا وقىتىپ ءجۇرىپ، سول بايدىڭ ءبىر سۇلۋ قىزىن الىپ قاشىپ ەلىنە كەلسە، ەلى پانالاتپايدى. «ويباي، پالەڭدى اكەت، ۇتساپ وتىرا المايمىز، مىنا جاعىمىزدان كۇشتى ەل كەلەدى دە شاۋىپ كەتەدى، قىزىن وزىنە اپارىپ بەر!» دەپ دامىل بەرمەگەن كەيىن، مولدا ەلىنە وتىرا الماي، الىپ قاشىپتى.

قىزدى الىپ ابايعا كەلەدى. وسىلاي انا ەلدەن الىپ كەلگەنىن، ءوز ەلىنىڭ وتىرعىزباعانىن ءبارىن ايتقاننان كەيىن، اباي: «جارايدى، وسىندا وتىرا بەر»، – دەپ ءبىر ءۇي بوساتىپ بەرىپ، ءبىر وتاۋى سىقىلدىلاندىرىپ وتىرعىزىپ قويادى. ابايدىڭ قاينى قارقارالى دۋانىنا قارايتىن قازداۋىستى قازىبەكتىڭ تۇقىمى، الشىنبايدىڭ ءجۇسىبىنىڭ قىزى سىلامبەك بولىستىڭ اپاسى ەكەن. سول اپاسىنىڭ اماندىعىن ءبىلىپ كەل دەپ جىبەرگەن سىلامبەكتىڭ كىسىلەرىمەن قولى بوس قىز الىپ كەپ جاتقان مولدا سويلەسىپ، سىلامبەكتىڭ قانداي ابىرويلى ادام ەكەنىن سۇراعاننان كەيىن، بارىپ جاتقان قاراكەسەك ادامدارى: «سىلامبەك قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ تولىق، ءبىر ابىرويلى ادامى»، – دەپ ايتقان سوڭ، قىز الىپ قاشىپ جۇرگەن مولداعا وي ءتۇسىپ: «اباي بوساتاتىن بولسا، ابايدان حات الىپ، مىنا كەلە جاتقان قۇدالارمەن ەرىپ، سىلامبەكتىڭ قولىنا كەتىپ قالسام، ۇزاعاننان ەل قۋىپ، ەشكىم كەلە الماي، ءسوز اياعى ۇزارىپ، تيىشتىقتا بولار ەدى-اۋ! – دەپ ويلاپ، – وسى جەرىن ابايعا ايتىپ قاراسام قايتەر ەدى؟» دەگەن ويمەن ابايعا ايتا الماي، مەزگىلسىز ابايدىڭ ۇيىنە كىرىپ، شىعا بەرەدى.

ءبىر كۇنى اباي: «سەن مەزگىلسىز نە ءۇشىن كەلە بەردىڭ، ويىڭدا ءبىر ايتاتىن جۇمىسىڭ بار ما؟» دەگەندە،

– الەي، سىزگە ماقۇل كەلسە ايتايىن دەگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى، – دەپتى. اباي:

– ايت! – دەگەن سوڭ:

– مەنىڭ ايتارىم، مەن ءوز ەلىم پانا بولا الماعاننان كەيىن، ءسىزدى پانا قىلىپ كەلىپ وتىرعان ءبىر ادام ەدىم. ءبىزدىڭ نايمان دەگەن ەل اۋەلدەن ءىستىڭ وڭ-تەرىسىنە قارامايتىن ەل ەدى. جانە اتادان كەلە جاتقان وسى ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا نە بۇلىك بولسا دا، جەسىر داۋىنان بولاتىن ەدى، – دەپ ويلاپ، – مەنىڭ ءۇشىن جاقىن جەردەن سىزگە ءسوز كەلە مە، – دەپ ويلاپ، – مىنا، كەلىپ جاتقان قۇدالاردان ەستۋىمشە، ءسىزدىڭ بالدىزىڭىز سىلامبەك دەگەن ادام دا «كىسى پانالاتارلىق ادام» دەپ ەستىگەننەن كەيىن، مەنى وسى قۇدالارعا قوسىپ جىبەرسەڭىز، ۇزاقمويىن جەرگە نايماننىڭ ءسوزى دە بارا الماس ەدى، – دەپ، – جىل وتكىزىپ، سول جاققا بارا تۇرسام، سوزدە اياقسىر ما ەدى، قايتەر ەدى؟ – دەپ ويلاعان ەدىم، – دەگەن سوڭ اباي:

– ەرتەڭ ءبىر جاۋابىن بەرەيىن، بۇگىن بارا تۇر، – دەيدى.

ەرتەڭ: «كەشەگى ايتىلعان سوزگە نە ايتار ەكەن؟» دەپ تاعى كەلىپ وتىرعانىن اباي كورىپ:

– سەن كەشەگى سوزگە كەلدىڭ بە؟ وعان كەلگەن بولساڭ، ءبىر قۇدايدان باسقادان قورىقپا، بار، وتىرا بەر! – دەيدى. سونان شىققاننان كەيىن مولدانىڭ قولىنان كەلگەنى: «اباي ءبىر قۇدايدان باسقادان قورىق پا دەدى»، – دەپ ۇران قىلىپ، «انا نايمان ەستىسە، قايمىقسىن» دەگەندەي ءسوزدى جايادى. سونىمەن ءسوز اياعى ۇزارىپ، جاز شىعۋعا اينالعان كەزدە ارعى نايمان مەن بەرگى نايمان اراسىنا كىسى ءجۇرىپ، ەلدىك ايتىپ، بەرگى ەل مال بەرىپ، ارعى ەل مال الىپ بىتىسەتىن بولىپ، اباي قولىنداعى مولداعا ەلىنەن كىسى كەلەدى.

– ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا كىسى ءجۇرىپ، مال بەرىپ بىتىسەتىن بولدىق، كەلىن مۇندا تۇرا تۇرىپ، ءوزىڭ ەلگە ءجۇر، مال بەرىپ بىتەتىن بولسا، قايتىپ كەلىندى كەلىپ الارمىز، – دەپ مولدانى شاقىرىپ كەتەدى.

ابايدىڭ قوراسىنىڭ اينەك جاعىندا اندا-ساندا ءجۇرىپ بوي كوتەرەتىن، ىشىنە باسقا مال، اياقسىز ادام ارالامايتىن ساد اعاشى بولادى ەكەن. بىراق سول اعاشتا اۋىز سۋ ىشەتىن قۇدىعى بولادى ەكەن. ءبىر سوقپاقپەن عانا بارىپ سۋ الىپ تۇراتىن. ابايدىڭ ءوزى وتىراتىن ۇيىنەن ءۇشىنشى ءۇي قىز الىپ قاشقان مولدانىڭ ءۇيى ەدى، ءتۇس كەزىندە، ءبىراز ءجۇرىپ بوي كوتەرۋ ءۇشىن، اباي ساد ارالاۋ ءۇشىن، تۇسىنان شىعۋ ءۇشىن اباي ءۇشىنشى ۇيگە قاراي ەنىپ كەلسە، كەلىنشەك سۋعا بارۋ ءۇشىن ەكى شەلەك الىپ، مويىن اعاشى قولىندا ازىرلەنىپ جاتىر ەكەن. ابايدى كورىپ ءجۇز بەرىپ بۇرىلىپ، جول بەرە بەردى.

– سول ارادا كەلىنشەككە كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە، كوزىمە نۇردىڭ قىزى سياقتى كورىندى. ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردىم دە ويلادىم: «ياپىر-اۋ، مىنا مولدا بايقۇس جولداس بولارلىق ادامدى تاۋىپ ءجۇر ەكەن-اۋ، ومىرلىك جولداس بولماق تۇگىل، مىنا كەلىنشەكپەن ءبىر كۇن ويناپ-كۇلگەننىڭ ارمانى بولماس»، – دەپ ويلادىم. سول بەتپەن ساد اعاشتىڭ ءىشىن ارالاپ كەتتىم. قايتا اينالىپ كەلە جاتسام، كەلىنشەك قۇدىقتان سۋ الىپ جاتىر ەكەن. قاسىنا تامان كەلدىم دە، بىلەگىنەن ۇستاپ اعاشتىڭ ىشىنە قاراي ءجۇردىم دە كەتتىم. جەتەكتەپ كەلە جاتقاندا قولىمنان شەگىنىپ، ءوتىپ كەتكەن جوق. كوزىمنىڭ قۇيرىعىمەن بەتىنە قاراسام، بەتى ءبىر قىزارىپ، ءبىر قۋارىپ، ۇياتى بەتىنەن شىققان ادامداي بولىپ كەلە جاتىر ەكەن. كەلىنشەك تۇرىپ:

– ياپىر-اي، اباي اعاي، سىزبەن قاتار ءجۇرىپ، سويلەسپەك تۇگىل، الدىڭىزدان كولدەنەڭ وتەتىن ءجونىمىز جوق ەدى، ءوزىڭىز جەتەكتەپ كەلە جاتقان سوڭ ايتپاسقا بولمايدى عوي، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا رۇقسات ەتەرسىز بە؟ – دەيدى. سوزقۇمار باسىم:

– رۇقسات، قانداي ءسوز ايتايىن دەپ ەدىڭ؟ – دەپ توقتاي قالدىم. «قياپاتى مۇنداي بولعاندا، ءسوزى وزىنە ساي كەلەر مە ەكەن؟» دەگەن ماقساتپەن، ءسوزىن ەستىمەك بولدىم. سوندا كەلىنشەك ايتتى:

– ءوزىڭىز بىلەتىن اڭگىمە عوي. بۇرىنعى ۋاقىتتا بالىق شاھارى دەگەن شاھار بولىپتى عوي، سول شاھاردىڭ جاس ازامات پاتشاسى بولعان ەكەن. قۇداي قۇدىرەتىمەن پاتشانىڭ ءوزى عانا بىلەدى، باسقا ادام بىلمەيدى. سول پاتشا ۇشقان قۇس، جەردە جۇرگەن اڭ، كۇللى ماقۇلىقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولعان ەكەن. ءار قايسىسىنا ءوز تىلىمەن سويلەسۋگە قۇدىرەتى جەتەدى.

بالىق شاھارى اينالاسىنا ات جەتكىسىز ۇلكەن شاھار ەكەن. سول شاھاردىڭ ءبىر جاق تۇمسىعىندا قالىڭ ورمان، جىنىس توعاي بار ەكەن. ءبىر ۋاقىتتاردا سول شەتتەگى ەلدىڭ سول توعايدىڭ ىشىنە كىرگەن مالى دا، جانى دا ۇيىرگە قوسىلماي جوعالا بەرەتىن بولدى. مال-باسى جوعالعان ادامدار: «پاتشاعا ايتايىق» دەپ پاتشاسىنا كەلدى.

– مۇنى بۇرىننان بەرى نەگە ايتپادىڭدار، – دەدى پاتشا، – وعان زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك ەكەن، – دەپ قاسىنا قانشا كىسى الىپ، اعاشتىڭ سول تۇمسىعىنان كەلىپ كىرسە، ارى-بەرى جۇرگەن سوڭ الدارىنان ءبىر ارىستاننىڭ ءىزى كەزدەسە كەتتى. ارىستاننىڭ ءىزىن كورگەن سوڭ جانىنداعى كوپشىلىك جانىنان قورقىپ: – ويباي، مۇنى جوق قىلىپ جاتقان وسى ەكەن، قايتايىق، ءوزىمىزدى جەپ قويار، – دەسەدى. پاتشا تۇرىپ:

– قايتپايىق، سەندەر قورىقساڭدار، مەن بۇل ىزگە تۇسەيىن، مەنىڭ قارامدى كورىپ، الىستان وتىرىڭدار، مەن توقتاعان جەر بولسا، تۇرىپ كورىڭدەر، – دەپ پاتشا ىزگە ءتۇسىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ارى-بەرى جۇرگەن سوڭ الدىنان ۇڭىرەيىپ جاتقان ارسىلاننىڭ ءىنى كيلىگەدى. پاتشا تۇرىپ، ءوز تىلىمەن:

– ال، ماقۇلىقتىڭ پاتشاسى ارىستان، بار بولاتىن بولساڭ، شىق، سويلەسەيىك، – دەيدى. ىنىندە جاتقان ارىستان شىعا كەلىپ، ءوز تىلىمەن ايتقان سوڭ، ادامشا امانداسىپ، سويلەسە كەتەدى.

امانداسىپ بولعان سوڭ پاتشا تۇرىپ:

– ال، ماقۇلىقتىڭ پاتشاسى، بۇ قالاي؟ كەلگەندىگىڭدى ءبىلدىرىپ، ءجونىڭدى ايتپاي، مەنىڭ مالىما، جانىما مۇنشا اقات كەلتىرگەنىڭ نە قىلعانىڭ؟ – دەيدى.

– ەي، ادامنىڭ پاتشاسى، سەنىڭ مەنىمەن ەلدەسىپ، مۇنداي سويلەسەتىنىڭدى مەن قايدان بىلەيىن، بۇرىنعى ءوز ادەتىمدى ۇستاي بەردىم دە، – دەيدى. سوندا پاتشا:

– بۇرىنعى وتەر ءىس ءوتىپ كەتىپتى. ەندى ءوزىڭ قانداي قوناقاسىمەن قاناعاتتاناسىڭ جانە قانشا تۇراسىڭ؟ – دەيدى. وعان:

– سوتكەسىنە ءبىر تۋ بيە بەرسەڭ بولادى، – دەيدى.

– ونى قالاي اكەلىپ بەرۋگە بولادى؟ – دەسكەندە، ءبىر اعاشتى بەلگى قىلادى:

– تاڭەرتەڭ مىنا اعاشقا اكەپ، ءبىر ادام ءبىر تۋ بيەنى بايلاپ كەتسىن، كەلەسى تاڭەرتەڭ ول ادام جۇگەن-نوقتاسىن جيناپ الىپ، ەكىنشى بيەنى اكەلىپ بايلاپ وتىرسىن، ءوزىڭ كەتىپ قالارلىق بولساڭ، مىنا اعاشتى قۇلاتىپ كەت، كەتكەنىڭنىڭ بەلگىسى سول بولسىن، – دەدى.

سوندا ارىستان بۇلاي ەلدەسكەننەن كەيىن: «مەن ەشنارسەڭىزگە زارار كەلتىرمەيمىن، قورىقپاي جۇرە بەرۋگە بولادى».

ارىستان ءىنىنىڭ باسىندا جاتا بەرەدى. پاتشا كەيىن كوپشىلىكتى شاقىرىپ الىپ: «مەن سولاي سويلەستىم، ارىستان تيمەيتىن بولدى، مىنا اعاشقا كۇنىنە ءبىر بيە وسىلاي بايلانادى»، – دەپ اعاشتى كوپشىلىككە كورسەتەدى. ەرتەڭنەن باستاپ سول اعاش قۇلاپ قالعانشا، كۇنىنە ءبىر بيە، ءبىر كۇن بىرەۋىڭ، ءبىر كۇن بىرەۋىڭ بايلاپ وتىر دەپ، ۇلەس قىلىپ سالىپ، كۇنىن جازىپ، ءتىزىم قىپ كورسەتىپ قويادى.

سول قالىپپەن بىرنەشە ۋاقىت، بۇگىن بايلاعان كىسى ەرتەڭ بارىپ نوقتاسىن الىپ، ەكىنشى كىسى بيەنى بايلايتىن بولىپ، جان دا، مال دا قورىقپاي ارالاس جۇرە بەرەتىن بولدى. ءبىر كۇنى ءبىر ادام اپارىپ بيە بايلاپ، ەرتەڭ نوقتاسىن الايىن دەپ بارسا، بيەسى جەلىنگەن جوق. ەكىنشى كۇنى بارسا، تاعى تۇر. ءۇشىنشى كۇنى بارسا، بيە اعاشتى كەمىرىپ ءالى تۇر. كەتىپ قالدى ما دەۋگە اعاش قۇلاعان جوق. «قوي، مۇنى پاتشاعا ايتايىق»، – دەپ پاتشاعا كەلەدى.

– اعاش قۇلاماسا، ءبىر سەبەپ بولعان شىعار، – دەپ پاتشا اتقا ءمىنىپ، ءىننىڭ باسىنا كەلىپ: – ال، ماقۇلىقحاننىڭ پاتشاسى، بارمىسىڭ؟ – دەپ شاقىرادى. ءۇش كۇندە ءدام تاتپاعان اش ارىستان ىنىنەن ءيميىپ شىعا كەلەدى. پاتشا تۇرىپ:

– بۇ قالاي، بۇل بيەنى نە سەبەپتى جەمەدىڭ، كەتىپ قالدى ما دەۋگە اعاش قۇلاعان جوق، بيە بايلاعان ادامدار: «وسى كۇنگە دەيىن بيە جەلىنگەن جوق» دەگەن سوڭ، اۋرىپ قالدى ما، نە بولدى؟ – دەپ، – بىلەيىن، - دەپ ءوزىم كەلدىم، – دەيدى. ماقۇلىقتىڭ پاتشاسى:

– بۇلار تۋرا ايتىپتى. مالدى قالاي جەيىن، بيەڭنىڭ جانىنا بارىپ قاراشى؟ – دەپتى. پاتشا بيەنىڭ جانىنا كەلسە، تاي كۇنىندە تاقىمىن قاسقىر تارتقان ەكەن.

– ياپىر-اي، مىنا شىركىننىڭ ايىپ كورگەنى، مىناۋ ەكەن عوي، – دەپ قايتادان جاراقاتسىز بيە اكەلىپ بايلاتقان ەكەن. سول سىقىلدى قايدان بىلەيىن، اباي اعا، نە ويمەن جەتەكتەپ كەلە جاتقانىڭىزدى؟ قولىڭىزدا وتىرعان سوڭ ارىستان ايتقانداي ادامنىڭ پاتشاسى ەدىڭىز، مەن ءبىر جاراقاتتى ماقۇلىعىڭ ەدىم، ەندىگىسىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز؟! – دەگەندە سوزىنەن توقتالىپ، قولىن بوساتىپ قويا بەرىپ، تۇرىپ قالدىم، – دەيدى.

مىنە، مەنى توتەلى سوزبەن توقتاتقان ادامنىڭ ءبىرى وسى بالدىزىم دەگەن ەكەن.

ش.629 №5 (وعك). جيناعان: احمەتوۆ ماعزۇم. 1938 جىل. اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازبا (80-74 بب).

دايىنداعان: نۇرجۇما ەلەسباي، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz