تاۋەلسىز دامۋىمىزدىڭ جيىرما ەكىنشى جىلىن باستان وتكەرىپ وتىرعان شاقتا، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەلى بىرلىگى نەگىزىندە ورنىعىپ وتىرعان رۋحاني-مادەني ۇردىستەر بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىندە ناسيحاتتالاتىن قۇندىلىقتار جۇيەسىن انىقتاپ الۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر.بۇگىنگى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراسىنداعى قاتىناس جاھاندانۋ داۋىرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ۇستانىمدار ارقاسىندا جۇرگىزىلۋدە. رۋحاني يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى – اتا-بابالارىمىز ۇستانعان يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ دۇرىس ءتۇسىندىرىلىپ، دارىپتەلۋىندە بولماق.

ءاربىر قوعام اياسىندا ادامدار وزدەرىنىڭ قارىم-قاتىناستارىن نەگىزدەيتىن ءدىننىڭ، ءدىني قاعيدالاردىڭ بولۋى تابيعي قۇبىلىس. تاريحتا ءدىندى ۇستانبايتىن ادام بولعانىمەن، دىننەن تىس قالعان قوعامنىڭ بولماعاندىعى شىندىق. ولاي بولسا، ەۋرازيا كونتينەنتىندە بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماعى جاراسقان ورتالىق، ايماقتىق دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋدىڭ، حالىقارالىق دەڭگەيدە «ورتالىق ازيا كەلىسسوزدەر قاقپاسىنا» اينالعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق الەۋەتىن دامىتۋعا باستايتىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى انىقتاۋ، وسى قۇندىلىقتاردى قوعامدىق ساناعا ءسىڭىرۋ، قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ سيمۆولى اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن – ءداستۇرلى يسلامنىڭ ومىرشەڭدىگىن تانۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى بولىپ قالا بەرمەك.

تاۋەلسىز دامۋىمىزدىڭ جيىرما ەكىنشى جىلىن باستان وتكەرىپ وتىرعان شاقتا، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەلى بىرلىگى نەگىزىندە ورنىعىپ وتىرعان رۋحاني-مادەني ۇردىستەر بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىندە ناسيحاتتالاتىن قۇندىلىقتار جۇيەسىن انىقتاپ الۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر.بۇگىنگى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراسىنداعى قاتىناس جاھاندانۋ داۋىرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ۇستانىمدار ارقاسىندا جۇرگىزىلۋدە. رۋحاني يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى – اتا-بابالارىمىز ۇستانعان يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ دۇرىس ءتۇسىندىرىلىپ، دارىپتەلۋىندە بولماق.

ءاربىر قوعام اياسىندا ادامدار وزدەرىنىڭ قارىم-قاتىناستارىن نەگىزدەيتىن ءدىننىڭ، ءدىني قاعيدالاردىڭ بولۋى تابيعي قۇبىلىس. تاريحتا ءدىندى ۇستانبايتىن ادام بولعانىمەن، دىننەن تىس قالعان قوعامنىڭ بولماعاندىعى شىندىق. ولاي بولسا، ەۋرازيا كونتينەنتىندە بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماعى جاراسقان ورتالىق، ايماقتىق دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋدىڭ، حالىقارالىق دەڭگەيدە «ورتالىق ازيا كەلىسسوزدەر قاقپاسىنا» اينالعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق الەۋەتىن دامىتۋعا باستايتىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى انىقتاۋ، وسى قۇندىلىقتاردى قوعامدىق ساناعا ءسىڭىرۋ، قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ سيمۆولى اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن – ءداستۇرلى يسلامنىڭ ومىرشەڭدىگىن تانۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى بولىپ قالا بەرمەك.

قازاق مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى – يسلام ءدىنى. ءبىزدىڭ ەلدە مۇسىلمانشىلىق ەرتەدەن قالىپتاستى. يسلام تاڭى اتقان بەتى، ياعني مۇسىلمانداردىڭ ءىى-ءشى حاليفاسى ومار بين حاتتابتىڭ (ر.ا.) (VII-ع.) تۇسىندا-اق پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) ساحابالارى ورتا ازياعا يسلام قۇندىلىقتارىنان ءدان سەبە باستادى. ول ۇلى ناۋقان كوپ ۇزاماي-اق قازاق جەرىنە دە جەتتى. ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزگە اسىل ءدىنىمىزدىڭ قىلىشتىڭ جۇزىمەن تارالماعانى بارشاعا ءمالىم. ويتكەنى، مۇسىلماندار بەلگىلى ءبىر ەلدى باسىپ الۋ ءۇشىن ەمەس، قاراڭعىلىق تۇنەگىندە مۇلگىگەن بۇكىل الەمگە جارىق ساۋلەسىن تۇسىرگەن يسلام نۇرىنا بولەنۋگە شاقىرىپ، جاراتۋشى مەن پەندەلەردىڭ اراسىنداعى سوڭعى جولدامانى، اقيقاتتى جەتكىزۋ ماقساتىندا جورىققا شىققان. سول كەزدە ءبىزدىڭ دانا، قايسار اتا-بابالارىمىز يسلامنىڭ حاق ءدىن ەكەندىگىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى ەرىكتى تۇردە قابىلداعان. حالقىمىز از مەرزىمنىڭ ىشىندە يسلامدى تولىق قابىلداپ، ونى ءتۇرلى قىرىنان زەرتتەپ، الەمگە ايگىلى يسلام عالىمدارى ءبىزدىڭ بايتاق جەرىمىزدە دۇنيەگە كەلگەندىگى – بۇگىندە ءبىز ءۇشىن ماقتانىش.

قاراحانيدتەر (IX-X ع.) كەزىندە يسلام مەملەكەتى رەتىندە تانىلعانىمىزعا قىتاي حاندارىمەن جۇرگىزىلگەن كەلىس-سوزدەرگە قويىلعان ءمور دالەل. قاراحانيدتەر مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇرۋشى – قاراحان، ب.د. 960-شى جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ بالاسى مۇسا، يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. مۇنىڭ ءبارى، قازاق حالقىنىڭ وعان دەيىنگى وتقا، اي، كۇنگە، بۇتقا تابىنۋ سياقتى ت.ب. قاراڭعىلىق نىشاندارىنان ارىلىپ، مۇسىلمانشىلىقتى بەرىك ۇستانىپ، ونداعى بارلىق قۇندىلىقتاردى قادىرلەپ قانىنا، ساناسىنا سىڭىرگەندىگىنە دالەل بولادى. ياعني، ءبىزدىڭ ەل – قازاق بولىپ تانىلعالى مادەنيەتىنىڭ نەگىزى مۇسىلمانشىلىقتان باستالىپ، ونداعى قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن.

يسلامنىڭ قازاق دالاسىنا ەنگەن العاشقى ءارى ودان كەيىنگى كەزەڭدەرىندە دۇنيەتانىمدىق كوپقىرلىلىعى، اسىرەسە، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرى ادامنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە عانا ەمەس، دالانىڭ ۇلى دانا ويشىلدارىنىڭ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارىندا دا كورىنىس تاپتى. يسلامنىڭ ەرەكشە مادەني جەتىستىگىن جانە ونىڭ ديالوگ پەن تۇسىنىستىككە نەگىزدەلگەن الەم مادەنيەتىنىڭ ايناسى ەكەندىگىن اتاقتى جەرلەس بابامىز، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ودان كەيىن ونىڭ ءىزباسارى، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمدار جانە دە عىلىم قاقپاسىن اشقان يبن سينا، ءوزىنىڭ «تاۋيل» تەورياسى ارقىلى قازاقستانعا ماترۋديلىك مەكتەپتىڭ كەڭ تارالۋىنا جول اشقان، بۇكىل تۇركىلەردىڭ وسى تانىم ارقىلى يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا اسەر ەتكەن – حاللاج مانسۇر. بۇل تىزبەكتى ودان ءارى قاراي، قازاق دالاسىنىڭ داناگويى، بارشا تۇركى ەلىنىڭ تالىمگەرى ءارى ۇستازى قوجا احمەت ياساۋي، ۇلى ويشىل جانە الەم مادەنيەتىنىڭ دانىشپانى اباي مەن ونىڭ ءىزباسارى، ويشىل شاكارىم شىعارمالارىنا جۇگىنۋ ارقىلى اشۋعا بولادى. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ تۇپكى جەلىسىندە ءياساۋيدىڭ شىعارمالارى جاتىر. بۇل – ءداستۇرلى يسلامدى جەتكىزۋدەگى ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىق.

وسىلايشا، قازاق مادەنيەتى عاسىرلار بويى قۇران مەن سۇننەتكە نەگىزدەلگەن يمام اعزام ءابۋ حانيفا ءمازھابى مەن يمام ماتۋريدي سەنىم مەكتەبىنەن سۋسىنداعان.

«ءمازحاب» تىلدىك ماعىناسى – جول، باعىت، كوزقاراس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال، شاريعى ماعىناسى ارنايى تاسىلدەر، ەرەجەلەر ارقىلى قۇران جانە پايعامبار سۇننەتىنەن شىعارىلعان ۇكىمدەر مەن كوزقاراستار جيىنتىعىن بىلدىرەدى.

يمام اعزام ءابۋ حانيفا 699 جىلى كۋفا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن كورنەكتى عالىم. ول سۇننيتتەردىڭ ىشىندە سەنىمگە ء(ارى قاراي – اقيدا) بايلانىستى سالاسىندا العاش زەرتتەۋ جۇرگىزگەندەردىڭ ءبىرى. يمام اعزام اقيداعا بايلانىستى مىناداي ەڭبەكتەر جازعان: «ءال-فيقھۋل اكبار»، «ءال-فيقھۋل ءابسات»، «ءار-ءريسالا»، «ءال-اليم ءۋال-مۋتاالليم»، «ءال-ۋاسيا». ول اقيدا جۇيەسىنە ارناعان ەڭبەگىن «ءال-فيقھۋل اكبار» (ەڭ ۇلكەن فيقھ – شاريعات زاڭى) دەپ اتادى. نەگىزىندە، يسلامداعى «فيقھ» عىلىمى – «شاريعات زاڭى» دەگەندى بىلدىرەدى. ول عيبادات، ماملە، ساۋدا-ساتتىق، جالعا الۋ، ازاماتتىق (نەكە، اجىراسۋ، اتا-انا، بالا، مۇراگەر) قۇقىقتار، قىلمىستىق كودەكسى، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسى سياقتى كوپتەگەن سالالاردى قامتيدي. الايدا، ءابۋ حانيفا (ر.ا.) اقيدا جۇيەسىنە ارناعان ەڭبەگىن «ءال-فيقھۋل اكبار» (ەڭ ۇلكەن فيقھ – شاريعات زاڭى) دەپ اتاۋى اقيدانىڭ يسلامداعى ەڭ ماڭىزدى سالا ەكەندىگىن العا تارتادى. سوندىقان دا ول «ءال-فيقھۋل ءابسات» كىتابىندا: «ءدىننىڭ نەگىزىن (اقيدا جۇيەسىن) جەتىك ءبىلۋ، ءدىني ۇكىمدەردى (شاريعات زاڭىن، نورمالارىن) بىلۋدەن ابزال ەكەندىگىن جادىڭدا ساقتا!» دەپ وسيەت ايتقان. دەمەك، مۇسىلماننىڭ قۇلشىلىعى، ىزگى امالدارى دۇرىس بولۋ ءۇشىن اقيدانى دۇرىس وقىپ، ءجىتى ءتۇسىنۋ قاجەت دەگەن قاعيدا تۋادى.

قازىرگى كەزدە الەمدەگى ءسۇننيت مۇسىلمانداردىڭ جارتىسىنان كوبى (شامامەن 53%) حانافي مازھابىن ۇستانادى. ال حانافيلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى يمام ءماتۋريديدىڭ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن سەنىم نەگىزدەرىن باسشىلىققا الادى. ماتۋريديلىك مەكتەپتىڭ عۇلامالارى ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن يمان نەگىزدەرى – ورتا ازيا، تۇركيا، بالقان تۇبەگى، قىتاي، ءۇندىستان، پاكىستان ايماعىنداعى مۇسىلماندار اراسىندا كەڭىنەن جايىلعان. بۇل جۇيە تۇركى حالىقتارى اراسىندا كوبىرەك قولدانىلىعاندىقتان، قازاق دالاسىنداعى مۇسىلمانداردىڭ ءداستۇرلى سارا جول بولىپ قالىپتاسقان.

دەسەك تە، يمام اعزام ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن «فيقھ» عىلىمىن – شاريعات زاڭىن زەرتتەپ، ونى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەۋگە ارنادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ونىڭ «مازھابى» – قۇقىقتىق مەكتەبى قۇرىلدى. ال، اقيدا سالاسىندا قۇران مەن سۇننەتكە سۇيەنگەن نەگىزگى جۇيەنى ءتۇزىپ، ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە، ءىزباسارلارىنا جول كورسەتىپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە ايگىلىسى، بارشا الەمگە اتاعى شىققان «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعاتتىڭ» جارىق جۇلدىزى، ءابۋ حانيفانىڭ (ر.ا.) ەڭبەكتەرىن جالعاستىرۋشى يمام ماتۋريدي بولدى.

وسى ورايدا «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىناتوقتالا كەتكەن ءجون.قۇران كارىم مەن حازرەتى پايعامباردىڭ (س.ع.س.) ساحيح حاديستەرىن ۇستانىپ، جول باستار ەتۋشى، اللاھتىڭ ەلشىسى حازرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) جانە ونىڭ ساحابالارىنىڭ سەنىم (اقيدا) ماسەلەسىندە ۇستانعان جولىمەن جۇرۋشىلەردى «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەپ اتايدى. ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعاتتىڭ قازاقشاسى – «سۇننەت جۇرتشىلىعى جانە جاماعات» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، سۇننەتتى ۇستانۋ – حازرەتى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) جۇرگەن جولىن ۇستانۋدى ۇيعارتادى.

ال مۇنىڭ «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەپ اتالۋ سەبەبى حازرەتى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ۇممەتى جايلى ايتقان مىنا حاديسىنەن تۋىندايدى:

«ياحۋديلەر 71 توپقا، حريستياندار 72 توپقا، ۇممەتىم دە 73 توپقا بولىنەدى. وسى 73 توپتىڭ ىشىندەگى بىرەۋى عانا جانناتقا بارادى، قالعان 72-ءسى توزاقتىق بولادى»،– دەيدى. سوندا قاسىندا تۇرعان ساحابالاردىڭ بىرەۋى تۇرىپ: «يا راسۋلۋللاھ! جانناتقا باراتىن توپ قايسىسى؟»– دەپ سۇراعاندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «مەنىڭ جانە اسحابىمنىڭ ء(ىزباسارلارىمنىڭ) جۇرگەن جولىمەن جۇرگەندەر»،– دەپ جاۋاپ بەرەدى (ءابۋ ءداۋىت)  [54, 192 ب].

اناس يبن ماليكتەن جەتكەن باسقا ءبىر حاديستە: «شىن مانىندە، ۇمبەتىم اداسۋشىلىققا باس قوسپايدى (بىرىكپەيدى), ەگەر قاراما-قايشىلىقتاردى كورسەڭىزدەر (دۋشار بورلساڭىزدار), مىندەتتى تۇردە ۇلكەن قارا توپقا (كوپشىلىككە) قوسىلىڭدار!» (يبن ابۋ اسىم «ءاس-ءسۋننا») [55, 79 ب.] دەگەن وسيەتى بۇگىنگى كۇندە سۋننيتتەردىڭ 87,2 پايىزىن قۇرايتىن «ماتۋريديلىك» پەن «اشعاريلىك» مەكتەبىن ۇستاناتىن «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» جۇرتشىلىعىن مەڭزەيدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىندا «ماتۋريديلىك» پەن «اشعاريلىك» مەكتەپتەرىن ۇستانۋ دۇرىس ەمەس دەپ، ونى اداسۋشىلىق دەپ ساناپ، ءتىپتى، ونى «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» قاتارىنا جاتپايدى دەپ سانايتىن قاتە پىكىردەگى توپتار بار. ولاردىڭ مۇنداي پىكىرلەرى، كوزقاراستارى جوعارداعى حاديستەگى «مىندەتتى تۇردە ۇلكەن قارا توپقا (كوپشىلىككە) قوسىلىڭدار!» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) وسيەتىنە قارسى كەلەدى. ويتكەنى، قازىرگى تاڭداعى ۇلكەن قارا توپ – سۋننيتتەردىڭ 87,2 پايىزىن قۇرايتىن ماتۋريديلىك پەن اشعاريلىك (اشعاريلىك مەكتەپتىڭ قۇرۋشىسى ءابۋل حاسان ءالي يبن ءابي بيشر يسحاق ءال-اشعاري ح.260/م.873 جىلى باسرا قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. يمام اشعاري ايگىلى ساحابا ءابۋ مۇسا ءال-اشعاريدىڭ ء(ول.44/665) ۇرپاعىنان تارايدى) مەكتەبىن ۇستاناتىندار. مىنە، وسى توپقا قوسىلماي، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرگەن بولىنۋشىلەر بار. بۇگىندە قوعامىمىزداعى مۇسىلمان قاۋىمى جىك-جىككە ءبولىنىپ، مەشىتتەگى جاماعات تۇگىلى ءبىر وتباسىنداعى ەكى اعايىن ءبىرىن ءبىرى كاپىر، پاسىق ساناپ، ءبىر-بىرىنە الاكوز بولۋلارى دا وسىلاي بولىنگەندەردىڭ كەسىرىنەن تۋىنداپ وتىر.

يسلامدا سەنىمدى، يلانۋدى – «ي’تيقاد»، سەنىم جۇيەسىن – «اقيدا»، ال وسى سالاعا قاتىستى ماسەلەلەردى زەرتتەيتىن عىلىمدى «كالام» دەيدى.

اقيدا دەگەنىمىز – دىنىمىزدەگى باستى تۇجىرىمداردى قۇرايتىن سەنىم جۇيەسى دەگەندى بىلدىرەدى. ونى يماننىڭ نەگىزى دەسەك بولادى. يمان نەگىزى التى شارتتان تۇرادى، ونى «ءامانتۋ ءبيللاھ» دەيمىز.

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ جىرلاعان اباي اتامىز دا:

– ءامانتۋ ايتپاعان كىسى بار ما،

ءۋا كۋتۋبيھي دەگەنمەن ءىسى بار ما؟– دەپ دۇرىس سەنىمنىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى وي قوزعاعان. بۇل جەردە ۇلى ابايدىڭ كوزدەگەن «ءامانتۋ» ءسوزى «مەن اللاعا، ونىڭ پەرىشتەلەرىنە، كىتاپتارىنا، پايعامبارلارىنا، اقىرەت كۇنىنە، تاعدىرعا، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللاھتىڭ جاراتۋىمەن بولاتىندىعىنا يمان ەتتىم. ولگەننەن كەيىن قايتا ءتىرىلۋ – حاق. اللاھتان باسقا ەشبىر ءتاڭىرى جوق، حازرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) اللاھتىڭ قۇلى جانە ەلشىسى ەكەندىگىنە كۋالىك ەتەمىن» دەگەندى مەڭزەگەن.

قازاقتىڭ كەمەڭگەرى اباي قۇنانباەۆ اقىن عانا ەمەس ول يسلامدى تەرەڭ تۇسىنگەن تەولوگ بولعان، ءتىپتى ءوز زامانىندا ماترۋديلىك اقيدانى تۇسىندىرە بىلگەن دەسەك ارتىق ايتقان بولماس ەدىك.

حاكىم اباي ءبىر ولەڭىندە اللانىڭ بولمىسىنان ءسوز قوزعاپ، شاريعات بويىنشا اللانى تانۋداعى بۇكىل يسلام الەمىندەگى عالىمداردىڭ ءبىر اۋىزدان قابىل ەتكەن نەگىزگى دوكتريناسىنىڭ (ماتۋري مەن اشاعاريدان تۇراتىن «ءاھلى سۇننەت ۋال-جاماعات») سەنىمى بويىنشا اللانىڭ مەكەنسىز بولمىسىن مەڭزەپ بىلاي دەگەن:

«مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول – ءلا ماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي،

باسقا ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟!» [67, 153 ب.].

اباي اتامىزدىڭ وسى سوزىنە مادەني انتروپولوگيالىق تالداۋ جاسار بولساق، ابايدىڭ "لا ماكان" مەكەنى جوق، مەكەنسىز،- دەگەن ءسوزدى قولدانۋ يمام ماترۋدي اقيداسىن جاقسى مەڭگەرگەندىگىن كورسەتەدى. يسلام اقيداسىنداعى نەگىزگى ۇستانىم بويىنشا: "اللا كەڭىستىكتى، مەكەندى جاراتپاستان بۇرىن بار بولعان. مەكەندى جاراتقاننان كەيىن وعنا مۇقتاج دا بولعان ەمەس. مەكەنگە مۇقتاجدىق جاراتىلىستىڭ سيپاتى. مۇقتاجدىق -السىزدىكتىڭ بەلگىسى. ال، السىزدىك قۇدىرەتتى اللاعا لايىق سيپات ەمەس", - دەگەن قاعيدا بار.

ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنداعى شىنايى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاعان، ولاردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا رۋحاني مۇرا ەتىپ قالدىرعان حالىقتىڭ عانا وركەنيەتتى ەل  رەتىندە جارقىن بولاشاعى بار. بۇگىنگى اعا بۋىننىڭ مىندەتى – ءار ءتۇرلى جاھاندىق قۇبىلىستار مەن كەدەرگىلەرگە قاراماستان، وزىمىزگە امانات بولعان ءداستۇرلى يسلامي قۇندىلىقتى قاز-قالپىندا كەلەر ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ بولىپ تابىلادى.

بۇگىن قوعامىمىزدا مۇسىلمان قاۋىمى اراسىندا سالافشىلدىك، ۋاھابشىلىق قۇرانشىلىق سياقتى ت.ب. نەشە ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنۋ بەلەڭ الىپ وتىر. تازا يسلامدى ۇستانۋدى تۋ ەتكەن اتالمىش اعىمدار كونە زاماننان قازاق دالاسىن مەكەندەگەن مۇسىلمانداردىڭ ۇستانىپ كەلگەن سارا جولى – ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، حاكىم اباي، شاكارىم قۇدايبەردىلەر ۇستانىپ، بىزگە ميراس ەتىپ كەتكەن ءداستۇرلى يسلامدى، اتاپ ايتقاندا، حانافي مازحابىن مويىنداماي، تازا يسلامنىڭ كورىنىسىنە كىر كەلتىرىپ، بەلگىلى فوبيالار تۋدىرۋدا. ونىڭ سوڭى ەكسترەميستىك، اقىرى اياعىندا تەرروريستىك ارەكەتتەرگە ۇلاسىپ تا جاتىر.

 مىسالى، اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن يسلامى، ياعني يمام اعزام ءابۋ حانيفا مازھابى دۇرىس ەمەس، سالت-ءداستۇردى ۇستانۋعا بولمايدى، اتا-باباعا قۇران باعىشتاۋ جانە شەلپەك تاراتۋ دۇرىس ەمەس، تەك قۇران مەن سۇننەتتى عانا ۇستانۋ كەرەك دەپ، قۇران مەن سۇننەت تۇگىلى، تاياقتى «ءاليف» دەپ تانىمايتىن قاراپايىم جاستارعا بولمىسى بۇلىڭعىر، مازمۇنى مارگينالدى جول مەڭزەيدى.

ەڭ قاۋىپتىسى، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار وسى ءادىستى قولدانۋ ارقىلى جاستاردى ەكسترەميزيمگە الىپ بارادى. ولار جاستار اراسىندا ءوزى ۇستانعان جولداعىلاردان باسقا مۇسىلماندارمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن، ءتىپتى، اكە-شەشەسىمەن ارالاسپاۋعا، قارىم-قاتىناستارىن ۇزۋگە دەيىن الىپ بارۋ ءتاسىلىن دە قولدانادى. ناتيجەسىندە اكە-شەشەسىنەن، تۋعان-تۋىسىنان، دوستارىنان قول ءۇزىپ قالعان جاستار  وڭاي باسقارىلىپ، ەكسترەميستىك ماقساتتا قولدانىلاتىن دايىن ءتىرى ونىمگە، قۇرالعا اينالادى. دەمەك، اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن سارا جولدىڭ تاعىلىمى مەن كورنىسىن وزگەرتۋ، ونىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان تۋدىرۋ ەكسترەميزمگە شاقىرۋدىڭ العى شارتى رەتىندە قولدانىلىپ وتىر.

اتا-بابامىزدىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى ۇستانىپ كەلگەن سارا جولى – 2011 جىلى 11 قازاندا قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ كىرىسپەسىندە اتاپ كورسەتىلگەندەيسلامنىڭ حانافي باعىتى. الەم مۇسىلماندارى شاريعات زاڭىن ۇستانۋدا حانافي، شافي’ي، حانبالي، ماليكي بولىپ بولىنسە، سەنىم ماسەلەسىن ماتۋريدي جانە اشعاري مەكتەپتەرىنىڭ قاعيدالارى ارقىلى تانيدى. بۇل ەكى مەكتەپتىڭ قاعيدالارى مەن ۇستانىمى – كلاسسيكالىق ءداستۇرلى يسلام. ياعني، ەكەۋى دە قۇران كارىم مەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ سۇننەت جولىنا نەگىزدەلگەن.

ال، ءابۋ حانيفا ءمازحابى – ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزبەن بىتە قايناسىپ، ۇندەسىپ جاتىر. بۇل ءدىني مەكتەپتىڭ ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدا تامىرى تەرەڭگە كەتىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزبەن ساباقتاسىپ كەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءابۋ حانيفا ءمازحابى – قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ التىن دىڭگەگى. قازىرگى تاڭدا دىنگە بەت بۇرۋ ارتىپ كەلە جاتقان، كەپتەلىسى كوپ ءومىر جولىندا قازاق جاستارى ءۇشىن ءابۋ حانيفا ءمازحابى – «جول باعىتىن رەتتەۋشى باعدارشام ىسپەتتى» دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن.

اللانىڭ اياتى مەن پايعامبار حاديسىنە تەرەڭ بويلاعان كورەگەن كوشباسشىمىز – ن.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا:«ءبىز مۇسىلمانبىز، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا مءازحابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەرمىز.بابالارىمىز ۇستانعان بۇل جول ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، اتا-انانى سىيلاۋعا نەگىزدەلگەن.ەندەشە، بۇگىنگى ۇرپاق تا الەمدەگى ەڭ ىزگى ءدىن – يسلام ءدىنىن قادىرلەي وتىرىپ، اتا ءداستۇرىن ارداقتاعانى ابزال.»-دەپ، تەگىننەن-تەگىن ايتپاسا كەرەك.

ەرشات اعىبايۇلى وڭعاروۆ،
قمدب-نىڭ ۋاعىز-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تەولوگ، (Ph.D) دوكتور.

Abai.kz