– مامبەت اعا، الاش وردا تاريحىن جەتىك بىلەتىن ادامسىز. قابىرعالى قازاقتىڭ جار­تى­سىنان استامى وپات بولعان وتكەن عاسىردىڭ 1921 جانە 32 جىلدارى ارالىعىندا بول­عان اشتىق، ودان كەيىن ءيىسى قازاقتىڭ قايماعىن سىپىرىپ كەتكەن 37 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن كە­زە­ڭى سىزگە تانىس.قۋعىن-سۇرگىن دەگەندە ءبىز كو­بى­­نە ساياسي كوزقاراسى قىزىل يمپەرياعا قايشى كەلگەن زيالىلارىمىزدىڭ جاپا شەك­كەنىن ەسكە الامىز. ول كەزدە قىزىلداردىڭ قىرىنا تەك بي­لىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار عانا ەمەس، اعارتۋ­شىلىق جولدا جۇرگەن عالىمدار دا ۇشىرادى ەمەس پە؟

– مامبەت اعا، الاش وردا تاريحىن جەتىك بىلەتىن ادامسىز. قابىرعالى قازاقتىڭ جار­تى­سىنان استامى وپات بولعان وتكەن عاسىردىڭ 1921 جانە 32 جىلدارى ارالىعىندا بول­عان اشتىق، ودان كەيىن ءيىسى قازاقتىڭ قايماعىن سىپىرىپ كەتكەن 37 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن كە­زە­ڭى سىزگە تانىس.قۋعىن-سۇرگىن دەگەندە ءبىز كو­بى­­نە ساياسي كوزقاراسى قىزىل يمپەرياعا قايشى كەلگەن زيالىلارىمىزدىڭ جاپا شەك­كەنىن ەسكە الامىز. ول كەزدە قىزىلداردىڭ قىرىنا تەك بي­لىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار عانا ەمەس، اعارتۋ­شىلىق جولدا جۇرگەن عالىمدار دا ۇشىرادى ەمەس پە؟
– ءيا، ونىڭ راس. جالپى، رەپرەسسيا تا­ريحى – اۋقىمدى تاقىرىپ. ونىڭ ءتۇرلى با­عىتتا­رى، سالالارى بار. ءبىز سونى سالالاپ زەرت­تە­گەنىمىز ءجون. ماسەلەن، رەپرەسسيانىڭ اشىل­ماي جۇرگەن ءبىر باعىتى – بيلىكتىڭ عا­لىمداردى قۋدالاۋى. بۇل رەتتە اۋىزعا ال­دىمەن حح عاسىرداعى ۇلتتىق عىلىم باعىت­تارىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى الاش زيالىلارى ورالادى. كەڭەستىك بيلىك ولارعا بايلانىس­تى رەپرەسسيا جۇرگىزگەن ۋاقىتىندا زيالىلار­دى عالىم رەتىندە ەمەس، ساياسي كوزقاراستارى ءۇشىن قۋدالادى. 30-جىلدارى جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ قىزمەتى مەن مىندەتى پرينتسيپتىك وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازاق قوعامىنىڭ قانداي باعىتتا دامۋى مەن مازمۇنىن انىقتاۋ كەڭەستىك بيلىكتىڭ قولى­­نا كوشتى. قازاق زيالىلارى حح عاسىردىڭ با­سىندا وسى مىندەتتەردى وزدەرى اتقارۋعا تى­رىس­تى، بى­راق بۇل مىندەتتەن ولار ءبىرجولا ىعىس­تى­رىل­دى. رەفورمالاۋ جانە ونىڭ ماز­مۇنىن بەل­گىلەۋدە بيلىككە تارتىلعان قازاق ازا­مات­تارىنا تەك ورىنداۋشىلىق مىندەت جۇك­تەلدى. وسىنى تۇسىنگەن الاش زيالىلارى ەندىگى جەر­دە تەك اعارتۋشىلىقپەن اينالىسۋ­عا، عىلىم­عا دەن قويۋعا ءماجبۇر بولىپ، وزدە­رىن وسى سا­لادا تانىتۋعا تىرىستى. ويتكەنى ولار­عا مەم­لە­كەتتىك باسقارۋ ىسىندە ءوز قابىلەتتەرىن تا­نىتۋعا ءبىرجولا شەك قويىلدى. پاتشالىق بيلىك سە­كىلدى كەڭەستىك بيلىكتە دە زيالىلاردىڭ كوز­قاراستارىن سەپاراتيستىك دەپ باعالادى.

 1917 جىلى جەلتوقساندا وتكەن ءىى جالپى­قازاق سەزى وقۋ اعارتۋ كوميسسياسىن قۇردى. توراعاسى بولىپ ا.بايتۇرسىنۇلى بەكىتىلدى، ونىڭ قۇرامىنا م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ت.شونانوۆ سىندى تۇلعالار كىردى. سوندا قابىلدانعان باعدارلاما بويىنشا ەندىگى جەردە وقۋلىق جازۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇردى جانە جازدى دا.
اعارتۋشىلىقتىڭ نەگىزگى قىزمەتى – ۇلت­تىق دۇنيەتانىمدى، سانانى، بىرەگەيلىكتى قا­لىپتاستىرۋ. ۇلت زيالىلارى جازعان وقۋ­لىقتارى ارقىلى ۇلتتى وياتۋعا، كوكەيىنە وي سالۋعا، تۇرتكى جاساۋعا ۇمتىلدى. رەپرەسسيا قازاقستانعا عانا ەمەس، جالپى، وداققا ءتان قۇبىلىس. ماسەلەن، رەسەيدىڭ وزىندە عالىم­داردى قۋدالاۋ 20-جىلدارى باستالدى. وسى جىلدارى لەنينگرادتا ءبىر توپ ورىس عالى­­مى ۇستالدى. بۇل – رەسەيدەگى «اكادەميالىق ءىس­تىڭ» باستاماسى. سول رەپرەسسيانىڭ قۇرباندا­­رى اكادەميك س.پلاتونوۆ، ە.تارلە، ن. ليحاچەۆ، م. ليۋباۆسكي سياقتى كورنەكتى عالىمدار ەدى. رەپرەسسيا لەنينگرادتا 1929 جىلى باستا­لىپ، «اكادەميالىق ءىس» بويىنشا 100-دەن استام ادام اباقتىعا جابىلدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى – رەسەيدەگى رەپرەسسيانىڭ ءوز باعىتى، ماز­مۇنى بولدى. مىسالى، س.ف. پلاتونوۆقا: «قا­زان رەۆوليۋتسياسىن، سوتسياليستىك يدەيانى قابىلدامادىڭ، پاتشالىق مونارحيالىق قۇرىلىستى جاقتايسىڭ» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ياعني عالىمدار بولشەۆيكتىك ۇستانىمدى قابىلداۋى كەرەك بولدى. بەيتاراپ قالعان عالىمداردى بيلىك وزىنە قارسى كۇش دەپ تا­نىدى. وسىلايشا رەپرەسسيا رەسەيدە تى­كەلەي پار­تيالىق تاپتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان ءجۇردى.
– ال بىزدە قالاي بولدى؟
– قازاقستاندا قۋدالاۋ باسقاشا سيپاتتا جۇرگىزىلدى. قازاق عالىمدارىنان دا بولشە­ۆيكتىك كوزقاراستى قابىلداۋ تالاپ ەتىلدى، سونىمەن قوسا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق كوزقاراستاسىڭ دەپ، سونداي-اق قازاق ۇلت­شىل­دارى» دەپ ايىپتادى. 30-جىلدارى رەپ­رەسسيا قۇر­باندارى بولعان عالىمداردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – فيلولوگ عالىم قۇدايبەرگەن قۋان­ۇلى جۇبانوۆ. عالىمدى ب.قاراتاەۆتىڭ ءىز­با­سارى، ءىنىسى دەپ اتاۋعا بولادى. ق. جۇبانوۆ­­تىڭ قاتارلاستارى 20-جىلداردىڭ اياعىنا تا­مان ەل ىسىنە ارالاسا باستايدى. بۇل بۋىن الدىڭ­عى بۋىن اعالاردىڭ ىقپالىندا قالىپتاستى. ق.جۇبانوۆ قاتارلاستارى سول كەزدە جارىق كورگەن قازاق گازەتتەرىن وقىپ ءوستى. اسىرەسە، ولارعا «قازاق» گازەتىنىڭ اسەرى ۇلكەن بولدى. عالىم «كوسەم» گازەتى مەن «تەز» دەگەن قول­جازبا جۋرنالىن شىعاردى. تەرگەۋ ماتەريال­دارىندا ق.جۇبانوۆتىڭ شىعارعان گازەتتە­­رىن ۇلتشىلدىق سيپاتتا، جاستارعا بۋرجۋازيا­­لىق كوزقاراستى ناسيحاتتادى دەپ ايىپ تا­عىلعان.
1930 جىلدارى ق.جۇبانوۆتىڭ ۇلتتىق ءتىلدى جاڭا ساپاعا كوتەرۋ، اكىمشىلىك جانە عىلىمي تىلگە اينالدىرۋ ارقىلى جالپىۇلت­تىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسى باي­قالادى. عالىم ساياسي قىزمەتپەن اينا­لىسپاعانىنا قاراماستان 1937 جىلى 19 قا­راشادا قاماۋعا الىنادى. نكۆد وفيتسەرى­نىڭ دايىنداعان قاۋلىسىندا «ق.جۇبانوۆتىڭ بەلگىلى دارەجەدە قۇندى بولىپ تابىلاتىن جەكە كىتاپحاناسى بار. سوندىقتان وعان ءتان كىتاپتاردىڭ ءبارى دە سوت شەشىمىنە دەيىن نكۆد-نىڭ كومەنداتۋراسىنا تاپسىرىل­-سىن» دەلىنگەن. مۇنىمەن قاتار ءتىنتۋ كەزىن­دە 12 جازۋ داپتەرى مەن ءبىر بۋما ءتۇرلى قولجازبا الىنعان.  
– تەك جۇبانوۆ قانا ەمەس، وزگەدە «ەلىم، جەرىم» دەگەن عالىمدار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قۋدالاندى، اباقتىعا قامالدى ەمەس پە؟
– 110/20 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا «قازاق ۇلت­شىل­دارى» دەگەن جەلەۋمەن ج. سۇلتانبەكوۆ، ت.شونانوۆ، ت.جۇرگەنوۆ سىندى ۇلت قاي­راتكەرلەرى جاۋاپقا تارتىلدى. تەلجان شو­نانوۆتى ميرزويانعا قازاق ءتىلىن وقىتاتىن وقىتۋشى ەتىپ بەكىتىپ، ميرزوياندى ءولتىرۋدى ويلاعان دەگەن ايىپ تاعىلعان. مۇنى جاساعان كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇستانىمداعى قازاق زيالىلارى. ياعني شونانوۆ ءوز ايەلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى شاح­زادا شونانوۆانى پايدالانىپ، ۋني­ۆەر­سيتەتتە ءورت ۇيىمداستىردى دەگەن. شاحزادا شونانوۆا باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ءىنىسى اسقار قاراتاەۆتىڭ قىزى. العاشقى جولداسى ىدىرىس مۇستامباەۆ بولعان. ۋنيۆەرسيتەت لابوراتورياسىن ورتەمەك بولدىڭ دەگەن ايىپپەن سوتتالعان. ءورت 1935 جىلى 20-21 قازاندا بولعان. تەرگەۋ قۇجاتتارىندا ءورتتى ۇيىمداستىرۋعا ق. جۇبانوۆ تا قاتىناستى دەلىنەدى. اقيقاتىن ايتار بولساق، ق. جۇبانوۆ سياقتى عالىمداردىڭ جاۋاپقا تارتىلۋى لوگيكالىق تۇرعىدان نەگىزسىز، قىلمىسىن دا­لەلدەيتىن بىردە-ءبىر دەرەك جوق. سوعان باي­لانىستى 1957 جىلى 8 اقپاندا كەڭەستەر ود­ا­عى جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى عالىمنىڭ ءىسىن قاراپ، وعان تاعىلعان ايىپتى جالا دەپ تانيدى. 30-جىلدارى اعارتۋشى­لىق، ەلدىك ۇستانىمداعى عالىمدارعا جاسالعان شابۋىلدىڭ بۇل ءبىر عانا كورىنىسى.
قازاقستانداعى رەپرەسسيانىڭ ءبىر ەرەك­شەلىگى – قۋدالاۋ پەرمانەنتتى، ياعني ءۇزىلىسسىز ءجۇردى. بىردە اشىق، بىردە جابىق كۇيىندە ۇز­دىكسىز جالعاسقان قۋدالاۋ 1920 جىلدارى باس­تالىپ، 1990 جىلعا دەيىن سوزىلدى. وسى ارا­لىقتا تالاي قازاقتىڭ اردا ازاماتتارى جا­زىقسىز جاپا شەكتى. قامالدى، اتىلدى، يت جەككەنگە ايدالدى. نەگىزسىز جالا جابىلىپ ۇس­تالعانداردىڭ ءبىرى – تىكەلەي گولوششەكين­نىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1933 جىلى ماسكەۋگە كومانديروۆكا بارىسىندا ۇستالعان قازاق قايراتكەرى ىدىرىس مۇستامباەۆ ەدى. الما­تىعا الىپ كەلگەننەن كەيىن تەرگەۋ جۇمىسى باستالادى. وعان «تۇرىك حالىق پارتيا­سىن قۇردىڭ» دەگەن ايىپ تاعىلادى. پارتيا­نىڭ ماقساتى – تاۋەلسىز تۇران مەملەكەتىن قۇرۋ دەپ كورسەتىلەدى.تاعى ءبىر قۋدالانعان ادام – ەسماعامبەت يسمايلوۆ ادەبيەتتانۋشى عا­لىم رەتىندە تانىمال. قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىن­داعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا عىلى­مي قىزمەتكەر بولعان. ە.يسمايلوۆتىڭ العاش تۇتقىندالعان جىل – 1933. «تۇرىك حالىق پار­تياسىن» قۇرۋعا قاتىستى دەگەن ايىپ تاعىل­عانىمەن، ول دالەلدەنبەگەندىكتەن قايتا­دان بوساتىلادى.
1933 جىلى ۇستالعان زيالىلارعا ولار ىس­تەمەگەن ءىستى مويىنداتۋ ءۇشىن وگپۋ تەرگەۋ­شىلەرى ءتۇرلى جاۋىز ادىستەر قولدانعان. ول تۋرالى يسا توقتىباەۆ جازعان. ونىڭ ءوزى دە 1933 جىلى ماسكەۋدە اسكەري اكادەميادا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ «ۇستال­عانداردىڭ» ءبىرى. وسى جىلى نەگە بەلسەندى قايراتكەرلەر ۇستالدى دەگەنگە كەلسەك، بۇل گولوششەكيننىڭ ادەيى جاساعان ءىسى ەدى. ويتكەنى 1931-33 جىلدارداعى گولوششەكين ءوز قاتەلىگى­نەن بولعان اشتىقتىڭ سەبەبىن قازاق زيا­لى­لارىنا جابا سالۋدى كوزدەدى. يسا توقتىباەۆ 1933-54 جىلدار ارالىعىندا ۇزدىكسىز قۋدا­لاۋدا ءجۇردى. اتىلمادى، امان قالدى، بىراق ءومىرىنىڭ كوپ بولىگى قۋعىندا ءوتتى. كەيىن ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن وگپۋ تەر­گەۋشىلەرىنىڭ تۇتقىنعا الىنعان جازىق­سىز­داردى قالاي قۋدالاعانى جونىندە جازدى. «وسى رەتتە وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ جاساعان مىناداي ءبىر جاعدايدى ەسكەرتۋگە ءتيىستىمىن. سول تۇستاعى بۇل مەكەمە تەرگەۋشىلەرى «ادام بولسا بولعانى، ال وعان تاڭىلاتىن ءىس تابى­لادى» دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا الدى. رەپرەسسيا قۇرباندارى مۇنى جاقسى بىلەدى. قازاقستان وگپۋ-نكۆد تەرگەۋلەرى ۇيىم­داستىرعان 1933-1954 جىلدارى باسىنان-اياعىنا دەيىن ءجۇرىپ وتكەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى وسى – يسا توقتىباەۆ. ول ف.گولوششەكين ۇستا­نىمدارىنا اشىق قارسىلىق كورسەتكەن. ونى تۇتقىنداۋ تۋرالى وگپۋ ورىندارىنا تاپ­سىرىس بەرگەن گولوششەكين بولاتىن. رەسپۋب­ليكادا قاتە جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ كەسىرى­نەن اشتىققا ۇشىراتقان ءوز كىناسىن وپپوزيتسيا­لىق كۇشتەرگە اۋدارىپ سالۋدى كوزدەدى. ال يسا توقتىباەۆتىڭ تىكەلەي وزىنە «باسقا كورشى ەلدەرگە اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ كوشىن ۇيىمداستىردىڭ» دەگەن ايىپ تاڭىلدى. بۇل جونىندە ي.توقتىباەۆ 1956 جىلى كەڭەستەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حح سە­زىنىڭ پرەزيديۋمىنا جولداعان شاعىمىن­دا: «كارى مىلجىڭ، ماقتانشاق ف.گولوششەكين­نىڭ ايتۋى بويىنشا تەرگەۋشىلەردىڭ ماعان تاق­قان ايىبى بۇتىندەي جالا بولاتىن. قازاقتار­دىڭ قازاقستاننان تىس ەلدەرگە كوشۋىن ۇيىم­داس­تىردىڭ دەگەن كىنا ويدان شىعارىلعان. مەن ەشقاشان دا جانە ەشقانداي جەردە قا­زاقستاننان باسقا وڭىرلەرگە قازاقتاردىڭ كوشىپ كەتۋىن ۇيىمداستىرعان ەمەسپىن. مەن بۇل ءىستى قالاي اتقارماقپىن، ەگەر قازاقتار­دىڭ باسقا ەلدەرگە اۋا كوشۋى كەزىندە لەنينگراد قالاسىندا تۇرىپ، قازاقستان تەرريتورياسى­نا اياق باسپاعان بولسام؟»، – دەيدى. وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ جوق جەردەن «قاماۋعا الىن­دىڭ با كىنالىسىڭ، كىنالى بولماساڭ بولاسىڭ» دەپ قوقان-لوقى جاساپ وتىرعان.
– «بولماعاندى بولدى» دەپ ۇركىتە وتىرىپ قول قويدىرىپ الۋ، قىزىل يمپەريانىڭ كانىگى ءادىسى ەمەس پە؟
– 1950 جىلدارى جۇرگىزىلگەن قۋدالاۋ سايا­ساتى تاريحشىلاردى دا اينالىپ وتپەدى.
ە.بەك­­ما­حانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ سىندى قاي­راتكەر­لەر قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي تاريحشى­لار بولاتىن. العاشقى بۋىن تاريح­شىلاردىڭ بويىنان ۇلت تاريحىن جازۋعا دە­گەن قۇلشى­نىستى انىق بايقايسىڭ. ولار قازاق تاري­حىن وبەكتيۆتى، عىلىمي تۇرعىدان قورىتۋعا تىرىستى. بىراق ول كەزدەگى بيلىك ولاردىڭ بۇل قىزمەتىن ۇلتشىلدىق دەپ با­عالادى. ب.سۇ­لەيمەنوۆ ە.بەكماحانوۆتان 48 كۇن بۇرىن ۇستالعان، بۇل – تاريحشىلاردان بەكماحانوۆ قانا قۋعىنعا ۇشىراعان دەگەن جاڭساق پىكىردى جوققا شىعارادى.
تەرگەۋ ماتەريالدارىنان بايقالاتىنى – وسى ەكى تاريحشىنىڭ تەگىنە قاتتى «ۇڭى­لەتىندىكتەرى». ە.بەكماحانوۆتى حاننىڭ تۇ­قىمى دەسە، ب.سۇلەيمەنوۆتى بايدىڭ بالاسى دەپ كورسەتەدى. تاريحي دەرەكتەر ب.سۇلەي­مەنوۆتىڭ اكەسى 5 جاسىندا سۇزەكتەن، اناسىن 8 جاسىندا بەلگىسىز بىرەۋلەر ءولتىرىپ (اكەسى ول­گەن سوڭ جاستاي قالعان شەشەسىن امەڭگەر­لىك سالتى بويىنشا وزگەگە قوسپاق بولادى، بۇعان كەلىسپەگەن اناسىن اتتىڭ قۇيرىعىنا باي­لاپ ولتىرگەن) قايتىس بولادى. وسى تاريحشىلارعا بايلانىستى تەرگەۋ جۇمىستارىنىڭ ادىلدىك ىزدەۋ ەمەس، قايتكەن كۇندە دە كىنا تاعۋ ماق­سا­تىمەن جۇرگىزىلگەن. ب.سۇلەيمەنوۆ قايسار، وجەت ازامات ەدى. اشۋى كەلگەن تۇستا تەرگەۋشىنى استىنداعى ورىندىقپەن ۇرعان. ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس نارسە. سوتتا ءوز كىناسىنىڭ جوقتىعىن اشىق ايتادى. ارينە، ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن ءبىر-ەكىلى عانا عالىم ادام-­دار. تىزە بەرسەك كوپ قوي. سول قىزىل يمپەريا­نىڭ قىرىنا ىلىگىپ، قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان، جازىقسىز جاپا شەككەن ارىستارى­مىزدى ارداقتاپ، حالىقتىڭ ەسىنە سالىپ، دارىپتەپ وتىرۋ – ءبىزدىڭ ءھام كەلەر ۇرپاقتىڭ پارىزى.

ۇلىقبەكوۆ سەيسەن

"ايقىن" گازەتى