اسەت بەكتۇر. ادام دۇنيەگە حيكمەتكە تولى "كوستيۋممەن" كەلەدى
تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە،
بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر.
اباي قۇنانبايۇلى
عالىمدار سۋ وتكىزبەيتىن، ىستىق - سۋىققا ءتوزىمدى ءتۇرلى ماتەريالداردان ماتا جاساپ شىقتى دەلىك. ول - ماتا وزدىگىنەن مۇزداپ، بويعا جىلۋ بەرىپ، بۇلىنگەن كەزدە ءوزىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ وتىراتىن قاسيەتى بار بولسا. ارينە، مۇنداي ءونىم جاڭالىققا قۇشتار الەم ءۇشىن عاجايىپ تەحنالوگيا بولار ەدى. سولاي ەمەسپە؟ ال، وسىنداي كەرەمەت قاسيەتتەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ 2 ميليمەترلىك تەرىمىزدە بار.
تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە،
بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر.
اباي قۇنانبايۇلى
عالىمدار سۋ وتكىزبەيتىن، ىستىق - سۋىققا ءتوزىمدى ءتۇرلى ماتەريالداردان ماتا جاساپ شىقتى دەلىك. ول - ماتا وزدىگىنەن مۇزداپ، بويعا جىلۋ بەرىپ، بۇلىنگەن كەزدە ءوزىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ وتىراتىن قاسيەتى بار بولسا. ارينە، مۇنداي ءونىم جاڭالىققا قۇشتار الەم ءۇشىن عاجايىپ تەحنالوگيا بولار ەدى. سولاي ەمەسپە؟ ال، وسىنداي كەرەمەت قاسيەتتەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ 2 ميليمەترلىك تەرىمىزدە بار.
حيكمەت يەسى - شەبەر اللا تاعالانىڭ جاراتقان شەكسىز كەرەمەتتەرىنەن تەك ادامنىڭ جۇپ-جۇقا تەرىسىنە ۇڭىلەيىكشى. كوپشىلىگىمىز تەرىنى قاراپايىم دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىز. شىن مانىندە سولاي ما؟ جوق. ويتكەنى، عاسىرلار بويعى زەرتتەۋلەردىڭ جەمىسى تەرى قايتالانبايتىن ينجەنەرلىك شەبەرلىكتى كەرەك ەتەتىنىن كورسەتتى. ءاسىلى، دالەلدەندى. الايدا، ايقىندالعان سول اقيقاتتى الىدە بولسا تاني الماي جاتىرمىز. بۇل ماسەلەنىڭ بەر جاعى. ارىسى اقيقاتقا كوزىمىز جەتىپ تۇرسا دا، مويىنسۇنباي كەتەتىن توڭ مويىندىعىمىزدا. ەگەر، ادامدى تەڭدەسسىز بايلىق دەيتىن بولساق، سول بايلىق ونىڭ - تەرىسى. الگى دۇنيەنىڭ بايلىعىن عۇمىر بويى سارىلىپ ىزدەپ جۇرگەن پەندە سول بايلىق ءوز بويىندا تۇنىپ تۇرعانىن بىلگەندە قانداي اسەردە قالار ەدى؟! ءيا... اسەردە قالۋ ءۇشىن اۋەلى سەزىنۋ ءلازىم. سەزىنۋ ءۇشىن يمان پارىز. حاكىم ابايدىڭ «ءمۇھمين بولساڭ اۋەلى يماندى بول»،- دەيتىنى سودان. ايتپەسە، كەمەڭگەر قارت سانا اعىسىن سارقىپ «اۋەلى يمان تۇزەت»،- دەپ، يماندى قورعاشتاپ، جۇرەگىنە جۇك ارتىپ نەسى بار.
تەرى ءۇش قاباتتان تۇرادى: ىشكى قابات گيپودەرما, ورتاڭعىسى دەرما جانە سىرتقى – ەپيدەميس قاباتى. تەرىنىڭ گيپودەرما قاباتى قورعانىس قىزمەتىن اتقارادى. دەرما قاباتىنىڭ كلەتكالارى تىعىز دانەكەر ۇلپالاردان تۇرادى. سوندىقتان، قان تامىرلارىنىڭ كاپليالارىمەن جۇيكە جۇيەسى ۇشتاسىپ جاتادى. سونىمەن قاتار، دەرمانىڭ بۇرشىكتى تەرى قاباتىنداعى دانەكەر كلەتكالار تەرىگە بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى. سىرتقى قابات ەپيدەرميس 12 – 15 قاباتتان تۇرادى، ونىڭ قالىڭدىعى 0,07 - 0,12 ميلليمەتر. بۇل - ۇنەمى جاڭارىپ وتىراتىن قابات. سول سياقتى، جەر جاھانداعى بارلىق جاڭارىپ وتىراتىن جاراتىلىس ۇيلەسىمدى رەتتىلىگىمەن ۇلى راببىمىزدىڭ قۇدىرەتىن بار الەمگە ايگىلەپ وتىرادى. ءبىز شىن مانىندە دەنەمىزدەگى حيكمەتكە تولى تەرىمىزبەن ءيلاھي قۇدىرەتتى جەر جاھانعا جار سالىپ جۇرگەنىمىزدى بىلەمىزبە؟!
تەرىمىزدىڭ 7 سم2 - دە 19 ملن جاسۋشا، 90 ماي بەزدەرى، 65 تۇك ۇياسى، 6 مەتر قان تامىرلارى، 19 مىڭ سەنسورلى جاسۋشا بار. ول - دەنە سالماعىنىڭ 16 پايىزىن قۇرايدى. دەمەك، تەرى دەنەنىڭ ەڭ كوپ بولىگىن الىپ جاتقاندىقتان اعزا بولعاندىقتان ادام تىرشىلىگى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەسىڭىزدە بولسا، بالالار پاركىندە سىرتى رەزينامەن قورشالعان كولىكتەر ءبىر بىرىمەن سوعىلىسقان كەزدە ەش زيان كەلمەستەن جۇيتكي جونەلەتىن ەدى. تەرىمىزدە وسىنداي سىرتى رەزينامەن قورشالعان كولىكتەر سياقتى قاتتى سوققى تيگەندە تەپە - تەڭدىكتى ساقتاپ قالاتىن دانالىقپەن جاراتىلعان. ەگەر تەرىمىزدە مۇنداي «امورتيزاتور» بولماعان جاعىدايدا، قانداي دا ءبىر دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋىن جاراقاتسىز جاساي الماس ەدىك. وسىنداي قورعانىس قىزمەتىن اتقارا وتىرىپ، ءاربىر 23 اپتا سايىن سىرتقى قاباتى وزدىگىنەن جاڭارىپ تۇراتىن ماتانى قانداي ونەركاسىپ جاساي الادى؟!. ادام جۋىنعاندا، كيىنگەن كەزدە 10 ميللياردقا تارتا قاجەتسىز جاسۋشالاردى جوعالتادى ەكەن. ادامنىڭ دەنەسىن ۇلكەيتكىش اپاراتپەن قاراسا، بۇلت سياقتى قورشاپ تۇرعان جاسۋشالاردى كورەر ەدىڭىز. ءبىر قىزىعى، تەرىنىڭ سىرتقى قاباتى جاڭارعانىمەن ونىڭ ءتۇسى، فورماسى ەش وزگەرمەيدى. ءتىپتى، ساۋساق ۇشىنداعى نازىك تاڭبالاردا سول قالپى ساقتالادى. الەمدەگى بارلىق ينجەنەرلەر بىرىگىپ ارەكەت ەتسەدە مۇنداي تاڭبالاردى جاساي المايدى. ساۋساق ۇشىنداعى تاڭبالار - ءاربىر ادامنىڭ تەرىدەگى جەكە كودتىق بەلگىسى. بۇل عىلىمي دالەل. ال، قاسيەتتى قۇراندا: "كاپىر ءبىزدى ولاردىڭ (ادامداردىڭ) قاۋساعان سۇيەكتەرىن قايتا جيناي المايدى دەپ ويلاي ما؟ ارينە، ونى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنا دەيىن قالپىنا كەلتىرەمىز", - دەيدى اللا. («قيامەت» سۇرەسى، 3-4 ايات).
تەرى تەمپەراتۋرانى ءبىر قالىپتا ساقتاپ تۇراتىن تەرموستات قىزمەتىن دە اتقارادى. ەگەر ءبىزدىڭ تەمپەراتۋرامىز 2-3 س° دەيىن كوتەرىلىپ ءبىر قالىپتا تۇراتىن بولسا، ادام ءولىپ كەتۋى مۇمكىن. جىلۋ ىشكى اعزالاردان ءبولىنىپ، قان ارقىلى بۇكىل دەنەگە تارالادى. قانمەن بىرگە لەزدە تارالىپ وتىراتىن جىلۋ دەنەدە سۋىپ ۇلگەرمەيدى. سوندىقتان، دەنە ارتىق جىلۋدان قالاي ارىلادى؟ عالىمدار تەرىنىڭ مۇنداي قىزمەتىن «تەرلەۋ ءادىسى» دەپ ايتادى. وسىدان – اق، تەرى ادەيىلەپ شەكسىز دانالىقپەن اسا ءمان بەرىلىپ، بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن جاسالعانىن كورەمىز. بۇل جايىندا قۇراندا: «كوكتەردى دە، جەردى دە ءارى ەكى اراسىنداعى نارسەلەردى دە ويىنشىق قىپ جاراتپادىق»،- دەگەن. («دۇحان» سۇرەسى، 38 - ايات).
تەرى - ادامنىڭ قابىلەتىنە ساي ولشەمدى تارتىپپەن ءپىشىلىپ، كوركەم بەينەدە جاراتىلعان. دانا شەبەر اللا تاعالا تەرىنى قيمىل قوزعالىسىمىزعا، دەنە بىتىمىمىزگە وتە ىنعايلى ەتىپ بەرگەن. ونسىز ءاربىر قوزعالىسىمىز قيىندىق تۋدىرار ەدى. البەتتە، وسىنداي تاڭعاجايىپ، نازىك شەبەر بەزەندىرىلگەن جاراتىلىستان نە قالاسا سونى جاساۋشى قۇدىرەتتىڭ ءىسى بايقالادى.
ادام دەنەسىندە 2 ميلليونعا تارتا تەر ءبولىپ شىعاراتىن بەزدەر بار. ول بەزدەر بويىمىزدى سالقىنداتىپ، تەرىنىڭ بەتكى جاعىنا سۋمەن بىرگە قاجەتسىز زياندى زاتتاردى سىرتقا شىعارىپ وتىرادى. بويمىزداعى ىستىق تەمپەراتۋرا تەر بەزدەرىنىڭ تەرەڭ قاباتىنان بەتكى جاعىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كىشكەنتاي ترۋبالار ارقىلى سىرتقا شىعىپ تەپە – تەڭدىكتى ساقتاپ تۇرادى. كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن دەنەمىزدەگى جىڭىشكە ساڭىلاۋلار سول بەزدەردىڭ بەتكى جاعى. ادام قوزعالعان سايىن ىشكى اعزالار دەنەنى ىسىتىپ، تەر بەزدەرى سۇيىقتىقتى كوبىرەك بولەدى. قىسىمنىڭ كۇشى جوعارىلاعان سايىن قانتامىرلار كەڭىپ، قان اينالىمى كۇشەيە تۇسەدى. مۇنداي جاعىدايدا، تەر كوپ بولىنەدى دە دەنە وزدىگىنەن مۇزداپ، اعزاعا قاجەتتى تەمپەراتۋرانى ءبىر قالىپتى ساقتايدى. بويىمىزدا ءجۇرىپ جاتقان وسىنداي كۇردەلى ىستەر تەڭدەسى جوق ءبىر كۇشتىڭ «مەن بارمىن» دەگەن ايقىن يشارسى، بەلگىسى ەمەس پە؟!. قۇران كارىمدە مۇنى: «سەندەردىڭ جاراتىلۋلارىڭدا سونداي – اق جاندىكتەردىڭ ءوربىپ تارالۋىندا ناق سەنگەن ەل ءۇشىن بەلگىلەر بار»، - دەلىنەدى. («جاسيا» سۇرەسى، 4 -ايات)
ورتا ەسەپپەن العاندا تەرىنىڭ 1 سم2 تە 5000 سەزىم تالشىعى بار. ول – ول ما، بۇعان قوسا 200 اۋىرعاندى سەزەتىن، 12 سۋىقتى، 2 ىستىقتى، 25 قىسىمدى سەزەتىن رەتسەپتورلار ورنالاستىرىلعان. ادام ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنداعى، مۇرىننىڭ ۇشىنداعى، الاقاننىڭ ورتاسىنداعى تەرىلەرى ەڭ سەزىمتال كەلەدى. تەرىنىڭ وسىنداي ءبىر عانا قىزمەتىن قۇران اياتتارىمەن بايلانىستىرا زەرتتەگەن پروفەسسور، دوكتور تاجاكەت تاجاسون يسلامنىڭ حاق ەكەنىن مويىنداعان. توزاقتاعى ازاپتىڭ ۇزاق ۋاقىت جالعاسۋى ءۇشىن تەرى وتتا جانىپ، سەزىم رەتسەپتورلارى جوعالعاندا، قايتادان سول سەزىمدى جانداندىرۋ كەرەك. ولاي بولسا، تەرى قايتا جاسالىپ، دەنەگە قاپتالعاندا عانا ازاپتى سەزىنەتىن جۇيە قايتادان پايدا بولادى. قۇراندا: «نەگىزىنەن ونداي اياتتارىمىزعا قارسى شىققانداردى جەدەل توزاققا سالامىز دا، ولاردىڭ تەرىلەرى جانعان سايىن ازاپتى تاتۋلارى ءۇشىن، ونى باسقا تەرىلەرگە اۋىستىرامىز. شاكسىز اللا تىم ۇستەم، حيكمەت يەسى». («نيسا» سۇرەسى، 56 ايات)
ال، تەرى استىنداعى ماي قاباتى نە ءۇشىن كەرەك؟ ول دا ەت پەن سۇيەكتى ءتۇرلى سوققىلاردان ساقتاپ تۇراتىن قورعانىس قىزمەتىن اتقارادى. مايلانعان تەرىدەن سۋ، ميكروبتار وتپەيدى جانە ميكروبتاردى ولتىرەتىن زاتتارى تەرىنى تازالاپ وتىرادى. تەرى استىندا ارتىق مايى بار ادامدار سۋىقتى سيرەك وتكىزەدى، ءارى جىلۋدى دا از جوعالتادى. ادام قۇرعاقتا ءومىر سۇرەتىن جان -جانۋارلاردان گورى مايدى كوبىرەك جينايدى ەكەن. ءارى، تەرى ادام بويىنداعى سۋ بالانىسىن باقىلاۋشى. ءبىزدىڭ دەنەمىزدىڭ 65 پايىزى سۋدان تۇرادى. ەگەر تەرى بولماعان جاعىدايدا بويىمىزداعى سۋدى وزدىگىنەن ۇستاپ تۇرۋدى ەلەستەتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. تەرىدە وتتەگى مەن ءنارۋىزدار، ۆيتاميندەر مەن تۇزداردىڭ الماسۋ پروتسەسى ءار ءسات سايىن بولىپ جاتادى. بۇل اعزاعا قاجەتتى زاتتاردى تاسىمالدايتىن ەڭ كۇردەلى پروتسەسس بولىپ ەسەپتەلەدى. تەرى بۇيرەكتەن كەيىنگى ەڭ قارقىندى زات الماسۋ پروتسەسىن جۇرگىزەتىن اعزا. سوندىقتان، تەرى ادامعا قاجەتتى زاتتاردى مولىنان ساقتايتىن قويما دەسە دە بولادى. تەرىمەن قورشاعان ورتا اراسىندا گاز الماسۋ جۇيەسى وكپەنىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىندەي وتە ماڭىزدى. ول - وزىنە كۇننىڭ ساۋلەسىنەن د ءۆيتامينىن ءسىڭىرىپ، ونى سۇيەككە دارىتادى. ال، د ءۆيتامينى بولماعاندا سۇيەگىمىز بالا كەزدەن اق وسپەي قالاتىن ەدى. وسىدان – اق، ادام بويىنداعى عاجايىپ ۇيلەسىمگە كوز جەتكىزەمىز. مۇنداي جۇيەلى تۇردە بايلانىسىپ جاتقان پروتسەستەر ءار نارسەنى حيكمەتپەن جاساۋشى قۇدىرەتى كۇشتى جاراتۋشىنىڭ بارلىعىن، بىرلىگىن تالاپ ەتەدى. ايتپەسە، ول وزدىگىنەن بولىپ جاتىر دەۋ اقىلعا سيمايتىن پەندەلىك (ناداندىق) بولار ەدى. تەرى قاجەتتى ۆيتاميندەردى نەمەسە حيميالىق زاتتاردى وزىنە وڭاي ءسىڭىرىپ، اعزاعا زياندى بولسا ولاردى قايتادان شىعارىپ تاستاي الادى. ءوزى بىرنەشە ميلليمەرت بولا تۇرا وسىنداي ەڭ اۋىر قىزمەتتەردى مۇلتىكسىز ولشەممەن اتقارۋى تاڭ قالدىرادى. بارلىق ماسەلە اللانىڭ وعان بەرگەن ەرەكەشە جاراتىلىسىندا. ادام سول ەرەكشە جاراتىلىس پەن شەكسىز بايلىقتان اللانىڭ قۇدىرەتىن كورىپ، يماني كەڭ كوز قاراسىمەن عيبرات الىپ، تولعانۋى ءلازىم. اللا تاعالا قۇران كارىمدە: «جەر جۇزىندە ناق سەنۋشىلەرگە دالەلدەر بار; سونداي – اق وزدەرىڭدە دە بار. كورمەيسىڭدەر مە؟»، - دەگەن. («ءزاريات» سۇرەسى، 20, 21 – ايات)
وتە نازىك، اسەم سۇلۋلىقپەن بەزەندىرىلگەن تەرى ۇلى راببىمىزدىڭ قۇدىرەتىمەن قايتالانبايتىن ناقىشى. تەرىنىڭ ديزايىنىنا قاراپ اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا دەگەن ماحابباتىن، راقىمشىلىعىن كورەمىز. ءتىپتى، بىزگە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ميلليونداعان باكتەريالارمەن كۇرەسۋدى ويلاماي - اق قويساقتا بولادى. ويتكەنى، تەرى زياندى زاتتاردى سىرتقا شىعارىپ، تازالانىپ وتىرادى. وسىنداي جۇقا تەرى دەنەگە نە پايدالى، نە زيان سونى بىرەۋدىڭ باسقارۋىمەن كورىپ، ءبىر قاراعان ادامعا ءوز ەركىمىزدەن تىس سانالى تۇردە حيكمەتكە تولى جۇمىس اتقارۋدا.
ءبىز قازىر ءبىر عانا تەرى تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىرمىز، ال، ادامنىڭ بويىندا ءبىر مەزگىلدە ءبىر بىرىمەن تىعىز بايىنىستا جۇمىس جاساپ جاتقان قانشاما جۇيەلەر بار. ولاردىڭ اراسىندا ءوز ەركىمىزدەن تىس بولىپ جاتقان ميلليونداعان پروتسەستەردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ استە مۇمكىن ەمەس.
Abai.kz
