سوڭعى كەزدەرى رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالعان بىرقاتار تۇرىك حالىقتارى وزدەرىنىڭ  ءتۇرلى قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن تالاپ ەتۋدى كۇشەيتە ءتۇستى.  ۇلتتىق-پاتريوتتىق ۇيىمدار قۇرىپ، حالىقتىڭ ازات بولۋىن تالاپ ەتۋشىلەر دە، الەۋمەتتىك، رۋحاني-مادەني ادىلەتتىلىكتىڭ ورناۋىن قالايتىندار دا بار. العاشقى توپقا  تاتار، باشقۇرت، تىۆا سىندى  حالىقتار كىرسە، سوڭعىسىنا  قۇمىق، نوعاي، قاراشاي، بالقار ءتارىزدى باۋىرلار كىرەدى. ارينە، ءاربىر ۇلتتىڭ ارمانى ءارتۇرلى بولىپ تۇر قازىر. دەگەنمەن،  ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ  كۇشتىلىگى جاعىنان تاتار باۋىرلار الدا كەلەدى. ولار ءتىپتى تاتاردىڭ عانا ەمەس، ءتۇبى ءبىر تۇرىك جۇرتىنىڭ  جان جاراسىنا بەي-جاي قاراپ وتىرعان جوق. سونىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە، 31 مامىر كۇنى قازان قالاسىندا «ازاتلىق» تاتار جاستار وداعىنىڭ  قازاقستانداعى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن  قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە» وراي پيكەت وتكىزىپ،  ازا كۇنىندە قازاقپەن بىرگە بولعاندىعىن ايتۋ كەرەك. تاتارلار بىزگە قولداۋ  ءبىلدىردى سول كۇنى.  ءبىز وسى «ازاتلىق» تاتار جاستار وداعىنىڭ  جەتەكشىسى نايل نابيۋلليننەن سۇحبات العان ەدىك. تاتاردىڭ دا  مۇڭ-مۇقتاجىن قازاق ءبىلسىن دەپ...

جەبە: تاتارستاندا  قازىر ۇلتتىق ماسەلەلەر قالاي شەشىلىپ جاتىر؟ تاتار حالقىنىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ مەن دامىتۋ  قانداي دەڭگەيدە؟  ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستارعا  قىسىم جاسالماي ما؟
نايل نابيۋللين: تاتارستاندا  ۇلتتىق ماسەلە وتە وزەكتى دەپ ايتار ەدىم. بۇگىندە تاتارستاندا قۇقىقتىق تۇرعىدا ەكى مەملەكەتتىك ءتىل بار. تاتار جانە ورىس تىلدەرى. الايدا،  ناقتى ومىردە ورىس ءتىلى ۇستەمدىك ەتىپ تۇر. تاتار مەكتەپتەرى جابىلىپ، تاتار ءتىلى دارىستەرى قىسقارتىلىپ جاتىر. تاتارستاندا تارالاردىڭ ۇلەس  سالماعى 62 پايىز. ءتىپتى، جالپى رەسەي فەدەراتسياسىندا تاتارلار سانى جاعىنان ەكىنشى ورىندا تۇرعان حالىق. وسىلاي بولۋىنا قاراماستان تاتارلاردىڭ نە تاتارستاندا، نە رەسەي فەدەراتسياسىندا  بىردە-ءبىر ۇلتتىق تەلەارناسى دا، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى دە جوق.  ال، كەيبىرەۋلەردە  30 داس استام تەلەارنا،  ونداعان  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت بار.
ءبىزدى، تاتارلاردى  كوبىنە بارلىق ماسەلەسى شەشىلگەن، ءان-جىر ايتىپ، بيلەپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىق رەتىندە كورسەتەدى.  وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ايتپايدى. ماسەلەن،  بىزدە تاتار  مەكتەپتەرى كوپتەپ جابىلىپ قالعان،  قازىر بارلارىنىڭ ءوزى «تاتار مەكتەبى» دەپ اتالعانىمەن،  ءىس جۇزىندە  ولار ورىس مەكتەپتەرى.  ەڭ سوراقىسى تاتار  ءتىلى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋعا يە  ەمەس. بيلىكتە تاتار ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى وتە  تار. ءتىپتى، جوق دەۋگە دە بولادى. وقۋعا تۇسكەندە، جۇمىسقا ورنالاسقاندا تاتار ءتىلى كەرەك ەمەس، تەك ورىس ءتىلىن ءبىلۋ عانا تالاپ ەتىلەدى. ال، بۇل ءوز كەزەگىندە تاتار تىلىنە دەگەن سۇرانىستى  جويادى.  ياعني،  قاراپايىم حالىق انا تىلىندە سويلەگەنى پايدالى ەكەندىگىن ءبىلۋى ءتيىس. ءتىلدى  مەملەكەتتىك جۇيەدە شەنەۋنىكتەر، ساتۋشىلار مەن باسقا دا قىزمەتكەرلەر ءبىلۋى ءتيىس. مۇنسىز ءتىلدى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. ال، بىزدە ولاي بولماي تۇر. وسى جەردە ءتىلدىڭ ماسەلەسىن  تاتارستانداعى قالالارىمىزداعى  كوشەلەردىڭ اتاۋىنا قاراپ تا بىلۋگە بولادى.  ءبىزدىڭ قالالاردا تاتار  تىلىندە جازىلعان جازۋى بار جارناما تاقتالارى وتە از. تاتار حالقىنىڭ ۇلى  تۇلعالارىنا 4-5 ءۇيى بار عانا  كوشەلەر عانا بەرىلگەن. ماسەلەن، قازاندا گاياز يساحكي ەسىمى بەرلىگەن كوشەدە 4 ءۇي عانا بار. بۇل  قورلاۋ عوي. ءبىزدىڭ   ۇلى تۇلعالارىمىزعا ەشقاشان  ەسكەرتكىش قويىلعان ەمەس تاتارستاندا. ماسەلەن، 1552 جىلى قازاندى قورعاعان بابالارىمىزعا لايىقتى ەسكەرتكىش جوق. ال، قازاندى جاۋلاپ العان  ورىستاردىڭ ەسكەرتكىشتەرى بار. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ماسكەۋدەن  قورقادى.   مەن حاندارىمىزعا ارنالعان ەسكەرتكىش  تۇرعىزۋ كەرەكتىگىن تالاي ايتتىم. شىڭعىس حانعا، باتىي حانعا، ۇلىع-مۇحاممەدكە، باتىرشاعا جانە باسقا دا  باتىرلارىمىزعا ارنالعان كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر  تۇرعىزىلۋى ءتيىس قوي. جوق. ولاي بولماي تۇر. ەندى ءوزىڭىز ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، ۇلى دالانى بيلەگەن،  كوپتەگەن عاسىرلار بويى اتتان  تۇسپەگەن تاتار حالقىنىڭ باس قالاسى قازاندا  اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان  ءبىر باتىردىڭ ەسكەرتكىشى جوق. مۇنىڭ بارلىعى  ءبىزدىڭ اشۋ-ىزامىزدى تۋىدىرادى.
ال، ورىستىڭ نەوفاشيستەرى تاراپىنان جاسالاتىن شوۆينيزم بىزدە دە بار.  ءبىر توپ شوۆينيستەر تاتارستاندا تاتار ءتىلىن ەرىكتى تۇردە وقىتۋدى تالاپ ەتىپ، ماجبۇرلەپ وقىتۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ ءجۇر. ميتينگتەر  وتكىزىپ جاتادى ولار. ال، ماجبۇرلەمەسەڭ تاتار ءتىلىن كىم وقيدى؟ كىم ۇيرەنەدى؟ ءبىز  تاتارستاندا مەكتەپتەردە تاتار ءتىلىن ماجبۇرلەپ وقىتۋدى  قولدايمىز. تاتار ءتىلى تاتارستاننىڭ مەمەلكەتتىك ءتىلى. بىلتىر ءبىر شوۆينيست قۇران كارىمنىڭ ۇستىنە  دوڭىز ەتى مەن ءناجىس قويىپ، سۋرەتكە  ءتۇسىرىپ «س پرازدنيكوم!» دەپ جازىپ ينتەرنەتكە شىعاردى. تاتار جاماعاتى بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءىس قوزعاۋدى تالاپ ەتىپ، قازىر سوت ءجۇرىپ جاتىر. 
جەبە: تاتارستاندا ۇلتشىل-پاتريوتتارعا قىسىم جاسالماي ما؟
      نايل نابيۋللين: تاتارستاندا  ۇلت پاتريوتتارىنا قىسىم جاساۋ كوپتەن بەرى بار دۇنيە. ءتۇرلى قىلمىستىق ىستەردى بىزگە جاۋىپ، ايىپپۇلدار سالىپ، اباقتىعا دا  قامايدى. سوڭعى 3 جىلدا  «ازاتلىق» تاتار جاستار وداعىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرىنە  بايلانىستى دا تالاي قىسىم جاسالدى. ماسەلەن، مەنى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە وقۋدان قۋدى. ەكى رەت.  بەلسەندى ساياسي كوزقاراستارىم مەن ارەكەتتەرىم ءۇشىن. اقىرى  جەكەمەنشىك  وقۋ ورىنىنا ءتۇسىپ، سونى  ءبىتىرىپ شىقتىم. ودان بولەك  ەل ىشىندە 3 ءتۇرلى سىلتاۋمەن ايىپپۇل سالدى، اقىرى 55 مىڭ  رۋبل تولەدىم سول ايىپپۇلدار ءۇشىن.  مەنەن باسقا  بەلسەندىلەرگە دە  تالاي قىسىم جاسالىپ جاتىر. كوبىنەسە ستۋدەنت نەمەسە  جۇمىسشى بولۋلارىنا بايلانىستى، ولاردى  «وقۋدان، جۇمىستان قۋامىز» دەپ قورقىتادى. تاعى ءبىر مىسال. مەنىڭ دەنساۋلىعىم جارامسىز بولۋىنا بايلانىستى 6 جىل بۇرىن اسكەري بيلەت تە العانمىن. بىراق، اسكەري بيلەتىمىنىڭ  بار ەكەنىنە قاراماستان ارمياعا شاقىردى. ارمياعا بارعان سوڭ كوزىمدى قۇرتپاق نيەتتە. مەن قارسىلىق اكتسياسى رەتىندە اشتىق جاريالادىم.
تاتار حالقىنىڭ جاعدايىنا توقتالساق، بىزدە ورىستاندىرۋ كۇشتى ءجۇرىپ جاتىر. اسسيميلياتسيا وتە قارقىندى، ارالاس نەكەلەر كوپ. بۇلاردىڭ بارلىعىنا قاراماستان تاتار حالقى ازاتتىق اڭساۋىن قويمايدى. 460 جىل بوداندىقتا بولساق تا ءتۇپ  نەگىزىمىزدى ۇمىپتادىق، ەرتەڭگى كۇننەن كۇتەر ءۇمىتىمىز  مول.
جەبە: وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازاندا «تاتار ءتىلى ءۇشىن كەز-كەلگەننىڭ كەڭىردەگىن ورامىن» دەپ ورىس شوۆينيستەرىنە قارسى  شىققان جۋرناليست ەلميرا يسرافيلوۆانىڭ باتىلدىعىن ۇمىتپادىق ءبىز. تنۆ ارناسىندا جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەسىمىزدىڭ جۇمىستان قۋىلعانىن، كەيىن اقتالعانىن دا بىلەمىز. سول قارىنداسىمىز قايدا قازىر؟
نايل نابيۋللين: مەنىڭ بىلۋىمشە ول قازىر تۇركيادا. تۇرمىسقا شىقان. قازىر قانداي شارۋامەن اينالىسىپ جۇرگەنىنەن  حابارسىزبىن.
جەبە: ءبىز رەسەي فەدەراتسياسىندا  تۇرىك حالىقتارىنىڭ قۇقىعىن اياققا تاپتاۋ ءۇردىسىنىڭ  كەڭ تاراي باستاعانىن بايقاپ ءجۇرمىز. تاتارلاردىڭ، باشقۇرتتاردىڭ، نوعايلار مەن قۇمىقتاردىڭ جانە باسقا دا تۇرىك تەكتەس  حالىقتاردىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى بار. ءسىز بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
نايل نابيۋللين: قازىر رەسەيدە ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ،  تۇرىك تەكتەس جانە فين-ۋگر حالىقتارىنىڭ قۇقىعى شەكتەلىپ جاتىر. بۇل حالىقتاردىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالارىن جويۋ ءىسى  ءبىرىنشى كەزەكتە تۇر. مەكتەپتەر، بالالار باقشالارى جابىلىپ، انا تىلدە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى شەكتەلدى. ءتىپتى، انا تىلدەرىن وقۋ ساعاتتارى دا ازايتىلدى نەمەسە تۇگەلدەي جويىلدى. رەسەيدە ورىس ەمەس  بىردە-ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى-ينستيتۋتى جوق. وسىلاي تىزبەلەي بەرسەك ماسەلە كوپ. رەسەيدە ءومىر سۇرەتىن تۇرىك تەكتەس جانە فين-ۋگر حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە سويلەگەن ادام قارجىلىق-ەكونوميكالىق تۇرعىدا قيىندىقتارعا كەزدەسەدى. دەمەك،  بۇل تىلدەرگە  دەگەن سۇرانىس جوق. سۇرانىستىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز دە جاساتپاي وتىر. ال، رەسەيدە ورىستان  وزگە حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى  بار. بۇگىنگى كۇنى رەسەيدە كوپتەگەن حالىقتار جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا وتىر. ماسەلەن، شور حالقى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەندى  ءبىر بۋىن اۋىسسا بۇل حالىق جويىلاتىن كورىنەدى. بۇل ۇلكەن وكىنىش. كوپتەگەن شاعىن حالىقتاردىڭ ازايعانى ءھام السىرەگەنى سونشا، ءتىپتى ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستارى دا، جاقتاۋشىلارى دا جوق. مۇنداي دەرەكتەر  جۇرەكتى اۋىرتادى. ال، شىن مانىندە ول حالىقتاردىڭ دا ءومىر سۇرۋگە قۇقى بار! تەلەۋىت، التاي سىندى بىرقاتار تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستارى تۋرالى ەستىگەن دە جوقپىز. ەدىل-ورال جەرلەرىندەگى  موردۆا، ماري، ۋدمۋرت حالىقتارىنىڭ ءحالى  تىم اۋىر. تۇرىك تەكتەس چۋۆاش حالقىنىڭ دا جاعدايى اۋىر. قازىرگى  كۇنى رەسەيدە وزگەلەرگە قاراعاندا ازدى-كوپتى ارتىقشىلىقتارى بار ءھام باسقالاردان  ءسال دە بولسا جاقسى كۇيدە ساقتالىپ قالعان ۇلتتار: تاتارلار، باشقۇرتتار، ساحالار جانە تىۆالار. بۇل حالىقتار ءالى دە بولسا  ورىستانۋعا قارسى كۇرەسىپ، وزدەرىنىڭ قارسىلىعىن ءبىدىرىپ جاتىر. باسقا  ۇلتتار ەشتەڭە جاساپ جاتقان جوق، ولاردىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر-اۋ دەگەن  پىكىردەمىن.
جەبە: كەيدە  بىزگە تاتارستانداعى ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ اراسىندا  ءتۇرلى كوزقاراستار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بار ەكەنىن  بايقالىپ قالادى. مۇنداي جاعداي بار ما؟
نايل نابيۋللين: قانشا ادام بولسا، سونشا پىكىر بار. كوزقاراستاردىڭ  قايشىلىقتارى كەزدەسەدى. بىراق، ولار   قوزعالىستاردىڭ اراسىنا  جىك تۇسىرەتىندەي  تەرەڭ ەمەس. ءوزارا ءتىل تابىسا الامىز.
جەبە: تاتار جانە باشقۇرت  ۇلتتىق قوزعالىستارىنىڭ قازىرگى ارا قاتىناسى قانداي؟
نايل نابيۋللين: ءبىزدىڭ  ارا قاتىناسىمىز وڭاي بولماي تۇر. تاتارلار دا باشقۇرتستان جەرىندە  بايىرعى تۇرعىن سانالادى. الايدا، كوپ ماسەلەدە تاتارلاردىڭ قۇقىعى اياققا تاپتالىپ وتىر. باشقۇرتستان جەرىندە ۇزاق جىلدار بويى تاتارلاردى باشقۇرتتاندىرۋ  ارەكەتى جۇرگىزىلىپ جاتىر. تاتارلاردى  باشقۇرت دەپ جازۋ، تاتار  ەلدىمەكەندەرىنە باشقۇرت اتاۋلارىن بەرۋ، تاتار مەكتەپتەرىن جاۋىپ، باشقۇرت مەكتەپتەرى كوپتەپ اشىلىپ جاتىر. بۇدان بولەك كوپتەگەن تاتار جازۋشىلاردى،  كومپوزيتورلاردى،  قايراتكەرلەردى باشقۇرت رەتىندە جازۋ  ءجيى كەزدەسەدى. بۇگىندە باشقۇرتستاندا  2 ميلليون تاتاردىڭ قۇقى تاپتالىپ، ولاردىڭ  ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتۋىنا مۇمكىندىكتەر جاسالماي وتىر. سول سەبەپتى،  تاتار مەن باشقۇرت ۇلتتىق ۇيىمدارىنىڭ اراسىندا كەرەعارلىقتار  كەزدەسىپ قالادى. 
جەبە:  سىزدەر  31 مامىر كۇنى قازان قالاسىندا قازاقستانداعى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە» وراي  قازاقتى قولداپ پيكەت وتكىزدىڭىزدەر. ەڭ الدىمەن سىزدەردىڭ بۇل باستامالارىڭىز ءۇشىن العىسىمىزدى  بىلدىرەمىز.  دەگەنمەن، تاتار ۇلتشىلدارىنا قازاق جانە وزگە دە تۇرىك حالىقتارى تاراپىنان  قولداۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ءسىزدىڭ  بۇل ماسەلەگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
نايل نابيۋللين: مەنىڭ ويىمشا  ءبىرىنشى كەزەكتە تاتار جانە قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بايلانىسىن ورناتۋ قاجەت بولىپ تۇر. ءبىرىنشى كەزەكتە اقپاراتتىق سالادا جانە باسقا دا سالالاردا  تىعىز بايلانىس  ورناتقان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. سونىمەن  بىرگە 12 جەلتوقسان كۇنى، قازان شاھارىنىڭ  جات جۇرتتىقتاردىڭ قولىنا وتكەن كۇنى ءبىزدى قولداسا تاماشا بولار ەدى. ءبىز جىل سايىن  بۇل كۇندى ازا تۇتۋ كۇنى رەتىندە اتاپ وتەمىز.  ويتكەنى،  12 جەلتوقسان ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جويىلعان كۇنى. بۇل تاتاردىڭ اۋىر قايعىسى. بۇل كۇنى  بىزگە قولداۋ بولسا، تاتاردىڭ رۋحىن كوتەرەرى ءسوزسىز. ءبىز جالعىز ەمەس ەكەندىگىمىزدى  ۇعىنار  ەدىك. 
اڭگىمەڭىزگە  راحمەت! بەرەكەمىز ارتا بەرسىن!
سۇحباتتاسقان -  امانگەلدى قۇرمەتۇلى

Abai.kz