امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. كەنتاۆردىڭ تاعدىرى
(جازۋشى، پۋبليتسيست مارات قابانبايدى ەسكە الۋ)
ياپىراۋ، سودان بەرى ون جىلدان استام ۋاقىت وتە شىعىپتى-اۋ! مارات قابانباي دۇنيە سالعان سول ءبىر قارالى كۇن ەسىمە تۇسسە، وزەگىمدى وكىنىش جىلانىنىڭ ۋلى ءتىلى جالاپ وتكەندەي كۇيگە تۇسەتىنىم بار.
جو-جو- جوق. بۇل – جازۋشى تۋرالى قالاي تولعانارىمدى، نە ايتارىمدى بىلمەگەندىكتىڭ قينالىسى ەمەس، وزەگىڭدى ورتەگەن وكىنىش پەن ابايلاماساڭ شىنىداي شىتىناپ كەتۋى دە مۇمكىن شىندىقتى وقىرمانعا جەتكىزۋدىڭ جولىن تابا الماي كەلە جاتقان، ون جىلدان بەرى جانىمدى كەمىرگەن ۋايىمنىڭ قينالىسى.
(جازۋشى، پۋبليتسيست مارات قابانبايدى ەسكە الۋ)
ياپىراۋ، سودان بەرى ون جىلدان استام ۋاقىت وتە شىعىپتى-اۋ! مارات قابانباي دۇنيە سالعان سول ءبىر قارالى كۇن ەسىمە تۇسسە، وزەگىمدى وكىنىش جىلانىنىڭ ۋلى ءتىلى جالاپ وتكەندەي كۇيگە تۇسەتىنىم بار.
جو-جو- جوق. بۇل – جازۋشى تۋرالى قالاي تولعانارىمدى، نە ايتارىمدى بىلمەگەندىكتىڭ قينالىسى ەمەس، وزەگىڭدى ورتەگەن وكىنىش پەن ابايلاماساڭ شىنىداي شىتىناپ كەتۋى دە مۇمكىن شىندىقتى وقىرمانعا جەتكىزۋدىڭ جولىن تابا الماي كەلە جاتقان، ون جىلدان بەرى جانىمدى كەمىرگەن ۋايىمنىڭ قينالىسى.
اسىرەسە، مۇنداي كوڭىلىڭە تىنىشتىق بەرمەي جۇرگەن، جىبەكتەن دە نازىك شىندىقتى ايتارىڭنىڭ الدىندا ءار تيىنىن ساناعان ساۋداگەردەي، ءار ءسوزىڭدى قايتا-قايتا اقىل تارازىسىنا سالىپ ولشەپ الۋىڭا تۋرا كەلەتىنى دە راس. ارينە، مارات قابانباي ءجايلى ەستەلىك جازعان كەيبىر زامانداستارى سەكىلدى بۇل تاقىرىپتى وراعىتىپ ءوتىپ، سۇلۋ سوزدەن ساراي سوعىپ، جازۋشى تۋرالى ەمىن-ەركىن كوسىلۋىمە مەنىڭ دە شاما-شارقىم جەتەدى. الايدا، ونداي ءتاتتى سوزدەرمەن جازۋشىنىڭ ارۋاعىن جۇباتقانسىپ ىستەگەن جاساندى ءىلتيپاتىمدى جالعاندىق اتاۋلىعا جانى قاس بولىپ، جاعاسىنا جارماسىپ وتكەن مارات اعامنىڭ ارۋاعى قالاي قويار ما ەكەن؟
ون جىل وتسە دە سول كەزدەگى بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى دە كۇنى كەشە عانا كورگەن تۇسىمدەي ەسىمنەن كەتپەيدى. جازۋشى دۇنيە سالعاندا رەسمي بيلىككە جاقىن «دوجيۆەم دو پونەدەلنيكا» جانە سول جىلدارى ادەبيەتتەن گورى وپپوزيتسيانىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن كوبىرەك اڭدىعان «قازاق ادەبيەتى» باسىلىمىندا ماراتتىڭ ارۋاعىن قورلايتىن، ءتىپتى، ونىڭ وتباسىنا اۋىر تيەتىن وسەكتىڭ وزەنىن ساپىرعان ماقالالاردىڭ جارىق كورگەنىن دە ۇمىتقان جوقپىن.
ءدال سول ۋاقىتتا شارىقتاي شىندىقتىڭ شەڭبەرىنەن اتتاپ شىعا الماعان باسىلىمداردىڭ جازۋشىنىڭ ارۋاعىنا توپىراق شاشقان قورلىعىنا شىداماي، «ىرىل» اتتى ماقالا دا جازعانمىن. «دوجيۆەم دو پونەدەلنيكانى» قويشى! ونداي سارى باسىلىمنىڭ ايتقانىنا كىم ءمان بەرە قويار دەيسىڭ؟
«قازاق ادەبيەتى» سەكىلدى ۇلت رۋحانياتىنىڭ ايناسى بولىپ كەلگەن گازەتتىڭ مارات قابانبايدىڭ قابىرىنىڭ توپىراعى كەۋىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ونىڭ ارۋاعىنا «وتىرىك قامقورشى» بولا قالىپ، وعان جالانىڭ جاڭبىرىن جاۋدىرعانى مەنىڭ قابىرعاما قاتتى باتقان ەدى.
جازۋشى دۇنيە سالىپ، ايەلى، بالا-شاعاسى، وتباسى، تۋعان-تۋىسقاندارى، ارىپتەستەرى ابىر-سابىر بولىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، جىلاپ جاتقاندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالادا مارات قابانبايدىڭ وپپوزيتسياعا اداسىپ بارعانى ايتىلعان-تۇعىن.
ءيا، راسىندا دا توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا «انا ءتىلى» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن جازۋشىنىڭ اياق استىنان وپپوزيتسيالىق باسىلىمعا كەتىپ قالۋى كوپشىلىك ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعا بولدى. ءتۇرلى-ءتۇرلى وسەكتىڭ وتىن قىزدىرعاندار «ماكەڭ اقشاعا ساتىلىپتى، وپپوزيتسيا مول قارجى بەرەتىن بولعان سوڭ «DAT» گازەتىنە بارىپتى» دەگەن سىڭايداعى جەل ءسوزدى دە گۋىلدەتكەن.
ال، اقيقاتىندا مارات قابانباي اقشاعا قىزىققاندىقتان ەمەس، وتتىڭ جالىنىنداي جانىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن وپپوزيتسيالىق باسىلىمعا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. رەسمي باسىلىمدارداعى ايتۋعا رۇقسات ەتىلگەن شىندىقتىڭ اياسى وعان تارلىق ەتتى.
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىنىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، تىستەگەنىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتۋى; بىرەۋلەر توبەت توقتىعىنا ءماز بولىپ تويىپ، ەندى بىرەۋلەر كيەرگە كيىم، ىشەرگە تاماق تابا الماي توڭىپ سەكىرەتىن زامان ورناۋى; سىبايلاسقان جەمقورلىق تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ۇلتقا تيەسەلى يگىلىكتى جاپپاي توناۋعا قوماعايلانا اۋىز سالۋى; اۋىل قيراپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قايىرشىلىققا ۇشىراپ، ازىپ-توزىپ، بوسىپ كەتۋى جازۋشىنىڭ جۇرەگىن ايازداي قارىپ، مۇزداي توڭدىردى.
تاياۋدا، وپپوزيتسيالىق باسىلىمعا بارماي تۇرىپ-اق مارات قابانبايدىڭ «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارىن وقىپ شىعىپ، ونىڭ جان شىڭىراۋىندا شىڭعىرعان شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن سانالى تۇردە جۇرەك قالاۋىمەن وسى جولدى تاڭداعانىن تۇسىنگەندەي بولدىم. سوناۋ 1994 جىلدىڭ وزىندە-اق «قازاقستاندا قازىر كوبىنە، تالانت، ادال ەڭبەك ەمەس، الداپ-ارباۋ، ساۋدا-ساتتىق، كوررۋپتسيانىڭ ءسوزى ءوتىمدى» دەپ جازعان جازۋشىنىڭ قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن تاڭدايتىن باسقا جولى قالماعان دا ەدى.
اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ ۇستەمدىگى قاتتى كۇشەيىپ، بيلىكتىڭ ادامدى جازالايتىن رەپرەسسيالىق ماشيناسى بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان شاقتا، جازۋشىنىڭ شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن بەلىن بۋىپ «DAT» گازەتىنە بارۋى ناعىز جانكەشتىلىك ەدى. مۇنداي باتىل قادامعا بارۋ ءۇشىن جۇرەكتە قايرات بولۋى كەرەك.
بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراپ باعالاساق، مارات ايتپاعان اششى شىندىق قالماپتى. جانە جازۋشى ول اششى شىندىقتىڭ ءبارىن دە ۇلتىنىڭ قامى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسىپ وتىرىپ، جۇرەگىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ جازىپتى.
مىسالى، «قازاقستاننىڭ تەرەزەسى قاراڭعى» اتتى ماقالاسىندا مارات قابانباي بىلاي دەپ تولعانعان ەكەن:
«بىزشە، جەمقورلىق پەن سىبايلاستىقتىڭ تاس بۇلاعى بىرەۋ-اق – قازاقستاننىڭ تەرەزەسى تىم قاراڭعى. كونفۋتسي شال تۇپ-تۋرا 20 عاسىر بۇرىن: «قاراڭعىدا قارا مىسىق ۇستاتپايدى»، – دەپ، توبەسىنەن توق ەتكىزگەن.
قاراڭعى قازاقستاننىڭ ىشىندە جولىكتەر قىزىمىزدى زورلاپ، مالىمىزدى ۇرلاپ، جەمقورلار قالتاسىن دوللارمەن تىعىنداپ، بىلگەندەرىن ىستەپ ءجۇر. قىسقاسى بىلىق! جانە بالىق باسىنان ءشىرىپ وتىر».
اسىرەسە، جازۋشى قازاقتىڭ رۋحىنىڭ كۇن وتكەن سايىن جەڭىلىپ بارا جاتقانىنا قاپالانىپ، ونى تىرىلتكىسى كەلىپ ءوزى باسشىلىق ەتكەن باسىلىمنىڭ بەتىندە سول اقيقاتتى جانى شىڭعىرىپ وتىرىپ، قالاممەن ەمەس، جۇرەگىنىڭ تازالىعىمەن جازعان-تۇعىن. ۇلتقا مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن داندايسىعان شەنەۋنىكتەردى ساباسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن پىكىر ەركىندىگى مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ ەڭ الدىمەن قازاققا اۋاداي قاجەت ەكەنىن ول جاقسى ءتۇسىندى:
«جالپى ءدوي شەنەۋنىكتەر قازاق ءباسپاسوزىن مەنسىنبەيدى، ونى «مەنشىكتى ءوز وتارىمىز، سويىپ جەيمىز بە، ساتىپ جىبەرەمىز بە، ءوز ەركىمىزدە»، – دەپ ويلايدى. قازاق تىلىندەگى «DAT»-قا قاراعاندا ورىس تىلىندەگى «ءححى ۆەك»-ءتىڭ قورعانى الدەقايدا مىقتى، «ۇلى» ءتىلدىڭ ارقاسىندا الەمدىك اقپاراتقا كىندىگىنەن بايلانىپ جاتىر.
امال نە، جاعداي وسىلاي: ءوز ءتىلىمىز ءوزىمىز ءۇشىن قابىرعاسىز تۇرمەگە اينالىپ وتىر. ادام «ولتىرەتىن» 35 ميلليون تەڭگەگە جىعىلعان «DAT»-قا ەشقانداي حالىقارالىق ۇيىم ارا ءتۇسىپ، ءماۋ دەمەدى، ال «ءححى ۆەك»-كە ءبىر بوتەلكە جانارماي لاقتىرىلىپ ەدى، ءبارى ءبىر كىسىدەي ورە تۇرەگەلدى. شەنەۋنىكتەر مۇنى جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا «ءححى ۆەك»-ءتىڭ سىرتىنان جۇرەدى، قورقادى، «DAT»-تى سويىلداپ سوعادى».
دەگەنمەن، مارات قابانباي ساياساتكەر نەمەسە قايراتكەر دە ەمەس، ەڭ الدىمەن جازۋشى ەدى. ونىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرىپ ءومىردىڭ ءدال وزىندەي شىنايى كەيپىن تانىعانداي اسەر الاسىڭ. ول ءوزىنىڭ ون بەس جىل بويى دايىندالعان ەڭ نەگىزگى شىعارماسى «كەنتاۆردى» جازا الماي، ارماندا كەتتى.
كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسىپ، شۇيىركەلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعانىمدا، بارلىعىن تاستاپ ۇزاق جىلدان بەرى ويىندا جۇرگەن رومانىن اياقتاۋعا بەل بۋعانىن جانە وسىعان بايلانىستى «گرانت» العالى جاتقانىن ايتقان ەدى. قاتتى قۋانىپ، جازۋشىعا تابىس تىلەپ، قۇتتىقتاپ، قولىن قىستىم. كوزدەرى كۇلىمدەگەنىمەن، جۇدەپ-جاداپ، قاتتى شارشاعانىن بايقادىم.
سەبەبىن، بىلمەيمىن، الايدا جازۋشى جۇمىستان كەتكەنىمەن، وسى گرانتتىڭ اقشاسىن الا المادى. جازۋشى دۇنيە سالعاننان سوڭ ول قاراجات ونىڭ وتباسىنا بۇيىرمادى. گرانتتى ايتاسىز-اۋ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا ول اۋرۋعا شالدىعىپ، ءدارى-دارمەككە دە اقشا تابا الماي، قاتتى قينالىپ، جانى كۇيزەلدى.
جازۋشى دۇنيە سالعان سوڭ ونىڭ جەتىسىنىڭ ءبىر كىشىگىرىم كافەدە بەرىلگەنى ەسىمدە. سول كەزدە وپپوزيتسياداعى ارىپتەستەرى جازۋشىنى ەسكە ساقتاۋ ماقساتىندا جىل سايىن بەرىلىپ تۇراتىن «كەنتاۆر» سىيلىعىنىڭ تاعايىندالعانىن جالپاق جۇرتقا حابارلاپ، جۇرەگىمىزدى جىلىتقانداي بولىپ ەدى.
سودان بەرى وتكەن ون ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ونداي سىيلىقتىڭ بىرەۋگە بەرىلگەنىن كورگەن دە، ەستىگەن دە جوقپىن.
مارات قابانباي دۇنيە سالعاننان كەيىن سول كەزدە كاسىپكەر، قازىرگى دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ مارقۇمنىڭ باسىن كوتەرىپ، ەسكەرتكىش تاقتاسىن ورناتۋعا كومەكتەستى. ال، جازۋشى شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن باسىن ولىمگە تىگىپ، قاتارىنا بارعان وپپوزيتسيا نە ىستەدى؟ 2008 جىلى مارات قابانباي 60 جاسقا تولدى. ەڭ بولماعاندا وسى 60 جىلدىقتىڭ قارساڭىندا وپپوزيتسياداعى جىگىتتەر مارات قابانباي دۇنيە سالعاندا بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداپ، ەلدەگى ءبىر تاۋەلسىز جۋرناليستكە «كەنتاۆر» سىيلىعىن تابىس ەتكەندە، حالىق تا، جازۋشىنىڭ ارۋاعى دا مۇنداي يگىلىكتى شاراعا ريزا بولار ەدى. مەيلى، سودان كەيىن ءتىپتى وسى سىيلىق ەشكىمگە بەرىلمەي-اق قويىلسىن.
ءتىرى بولسا تالانتتى جازۋشى مارات قابانباي بيىل 65 جاسقا تولار ەدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى قازاق پۋبليتسيستيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اعامىزدى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا جۋرناليستەر قاۋىمى ءبىر ارەكەت جاساپ، «كەنتاۆر» سىيلىعى تاعايىندالىپ، ول قالامى ۇشقىر، ۇلتتىق سانا-سەزىمى بيىك ءبىر تالانتتى ازاماتقا بەرىلىپ جاتسا بۇل جازۋشىنىڭ ارۋاعىنا كورسەتىلگەن قۇرمەتىمىز عانا ەمەس، جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە ەتەرلىك ءبىر ۇلى ءىسىمىز دە بولار ەدى.
Abai.kz
