تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ءبىر دە بولسا بىرەگەي نىشانى – ءتول تاريحتىڭ بارى مەن جوعىن بۇرمالاۋسىز، بوياماسىز، تەك اقيقات بيىگىنەن زەردەلەۋ. مۇنداي تالاپتىڭ تاريحتى ءتۇزۋشى عىلىمعا دا، سۇرانىستى تۋىنداتۋشى تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىلىككە دە بىردەي قاتىسى بار. وتكەننىڭ تاجىريبەسى مەن تاعىلىمى قانشالىقتى ءادىل زەرتتەلسە ءھام ناسيحاتتالسا، تاريحي ساناسى وڭ قالىپتاسقان حالىق بۇگىنگى ۇدەرىستىڭ سونشالىقتى بەلسەندى ءارى وسكەلەڭ سۋبەكتىسى بولا الادى ەكەن. دەمەك، تاريحي سانانىڭ كەمەلدىگى بولاشاققا بەرىلگەن كەپىلدىك، ال الجۋازدىعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاتەرمەن پارا-پار.

الەمدىك جانە وتاندىق تاريحتىڭ ساباقتارىن تەرەڭنەن تولعاۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى – ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋى. جولداۋداعى ءۇش تاراۋدىڭ العاشقى ەكەۋى: «قالىپتاسقان قازاقستان» جانە «ءححى عاسىردىڭ ون جاھاندىق سىن-قاتەرى»، ونداعى پايىمدار مەن تۇجىرىمدار تولىعىمەن تاريحقا سۇيەنگەنىن كورەمىز. سوڭعى 15, 20, 60, 100, 150, 300 جىلدا ورىن العان وزگەرىستەر مەن قايشىلىقتاردى العا تارتا وتىرىپ، پرەزيدەنتىمىز قازاقستاندا شەشىلۋگە ءتيىستى مىندەتتەر پاراديگماسىن تالدايدى. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدا قازاق حالقىنا ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن بىلايشا تۇيىندەيدى: «تاعىلىمى مول تاريحىمىزبەن، ۇلى بابالاردىڭ ۇلاعاتتى ومىرىنەن الار تالىمىمىزبەن ءبىز الداعى اسۋلاردان القىنباي اسامىز». تاريح تاعىلىمى مەن ءتالىمىن زامانا تالابىنا ساي كادەگە جاراتۋدىڭ پارمەندى ءۇش تەتىگى بار: ءبىرىنشىسى – ۇدەرىستى زاڭ كۇشىمەن، ماتەريالدىق-قارجىلاي، كادرلىق-ۇيىمدىق شەشىممەن مەملەكەتتىك رەتتەۋ; ەكىنشىسى – عالىمداردىڭ قارىمىمەن كاسىبي زەرتتەۋ; ءۇشىنشىسى – ءبىلىم، ونەر، باق جۇيەسىمەن ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن قامتىپ، ساناسىنا، جۇرەگىنە ءسىڭىرۋ. ەندى وسىلاردىڭ ارقايسىسىنا كەڭىرەك توقتالا كەتەلىك، ايتار ۇسىنىستارىمىز دا بار.
قازاقستاندا تاريحتى وقىتۋ، زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ مەملەكەتتىك ساياسات پەن پراكتيكادان ءبىر ءسات تىس قالعان ەمەس، جيناقتالعان تاجىريبە دە بارشىلىق. سوندا بوگەسىن، وسالدىق نەدە؟ كادرلىق-ۇيىمدىق ماسەلەدە تاريحتان PhD دايارلاۋ قارقىنى وتە تومەن. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە، 10-15 جىلدان كەيىن جوو-لار مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا (عزي) قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ باسىم بولىگىن ماگيسترلار قۇراۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، سوڭعى 3 جىلدا ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ بىردە-ءبىر ماگيسترى PhD-عا وقۋعا تۇسكەن جوق. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاپەرىنە سالارىمىز: قازاقستاندا انتروپولوگ مامانداردى دايارلاۋ توقتادى. ەرتەڭ قاڭقاسى تابىلا قالعان تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ بەينەسىن قالاي قالپىنا كەلتىرەمىز؟ انتروپولوگ ماماندىعىن يگەرۋ ءۇشىن الدىمەن بيولوگيا نەمەسە مەديتسينا فاكۋلتەتىن ءبىتىرۋ كەرەك. ال مۇنداي باكالاۆر ەشقاشان تاريح فاكۋلتەتىنە ماگيستراتۋراعا قابىلدانبايدى. ەرەجە رۇقسات ەتپەيدى. قىسقاسى، تاريح عىلىمىنىڭ تۇتاس سالاسى جابىلۋ قارساڭىندا. كەڭەستىك جۇيەمەن جوعارى ءبىلىم العان، بىراق كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ ۇلگەرمەگەندەر عزي-لاردا از ەمەس. جاسى ۇلعايىپ كەتكەندەرى، وتباسىنا بايلانعاندارى ەندى PhD دارەجەسىن الا المايدى. سوندا بۇلاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، عىلىمي قىزمەتكەر دەڭگەيىندە قالۋ عوي. ارالارىندا مايتالمان ماماندار جۇرگەنىن ەسكەرىپ، ۇزدىكتەرىنە اعا عىلىمي قىزمەتكەر دارەجەسىن بەرۋدى زاڭداستىرۋدى سۇرايمىز.
وقىتۋداعى بوگەسىن – جوعارى وقۋ ورىندارىندا (جوو) پەداگوگيكالىق جۇكتەمەنىڭ شامادان تىس كوپتىگى. كرەديتتىك جۇيەدە ول 350 ساعاتتان اسپايدى دەگەن ءسوزدى عاسىر باسىنداعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىك. ءىس-جۇزىندە 700 ساعاتتان كەم تۇسپەي تۇر. ناتيجەسىندە وقىتۋشى 6-7 پاننەن ءدارىس وقۋعا ءماجبۇر. بۇعان ايلىعى تومەن وقىتۋشىنىڭ قوسىمشا جۇمىسقا جەگىلۋىن، تولتىراتىن، جازاتىن قاپتاعان قاعازدارىن قوسىڭىز. تاپ قازىر ستۋدەنتكە ساپالى تاريحي ءبىلىم بەرۋ وسى سەبەپتى قيىنعا سوعۋدا. ەندى زەرتتەۋلەر تۋرالى. تاريحتان عزي-لار ەكى قالادا عانا – استانا مەن الماتىدا شوعىرلانعان. ال وبلىستارداعى عىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتتى يگى ىسكە جۇمىلدىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك قولداۋى قاجەت ەكەنىن ءارى ول تاماشا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن قاراعاندى، باتىس قازاقستان، وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرلەرىنىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر. ولكەتانۋعا بەيجاي قارايتىن اكىمدەر دە بار. قوزعاۋسىز جاتقان وسى الەۋەتتى جەر-جەردە ىسكە قوسۋ تەك ورتالىق بيلىكتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. تاريحي ولكەتانۋ جاندانباي، وتان تاريحىنىڭ ءبىرتۇتاس جاڭا كەلبەتىن ءتۇزۋ بەكەر اۋرەشىلىك.
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى قوعامدىق كەڭەستەر قۇرىلعان ەدى. وعان بيلىك وكىلدەرى، عالىمدار، ماماندار كىردى. سول تاجىريبەنى قايتا جانداندىرۋ كەرەك سياقتى. ماسەلەن، مەملەكەتتىك حاتشى جانىنان، وبلىستىق، قالالىق اكىمدەر جانىنان ۇلت تاريحى بويىنشا قوعامدىق كەڭەستەر قۇرىلىپ، بيلىك پەن عالىمدار قاۋىمىنىڭ ىزدەنىسىن ۇيلەستىرسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جالپىتاريحتى زەرتتەيتىن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ىزدەنىستەرى ۇيلەستىرىلمەي وتىر. مۇنسىز ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار، جاڭا ءداۋىر مەن قازىرگى زامان بويىنشا الەم تاريحىنىڭ وقۋلىقتارىن جازۋ قيىنعا سوعادى. شەتەل وقۋلىقتارىمەن جاستارىمىزدى وقىتۋ جارعا سوقتىرۋى بەك مۇمكىن. ماسەلەنى وڭتايلى شەشۋدىڭ ءبىرىنشى قادامى رەتىندە ىرگەلى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قۇرامىندا جالپىتاريح بويىنشا باستاماشىل-ۇيىمدىق ورتالىق قۇرعاندى ءجون سانايمىز. ۋاقىت وتە كەلە سونىڭ نەگىزىندە جالپىتاريح عزي-ى اشىلىپ قالار.
تاريحي ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋدا ىسكە قوساتىن مۇمكىنشىلىكتەر بار. ناقتىراق ايتساق، كەشە عانا اشىلعان «ءبىلىم»، «مادەنيەت» تەلەارنالارى اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى لايىقتى ورىندارىن تاۋىپ وتىر. ەندەشە تاريح تەلەارناسىن نەگە اشپاسقا؟ رەسەيدە «ءبىرىنشى تاريح ارناسى» جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن ارىپتەستەرىم جاقسى بىلەدى. سول ارقىلى ارحيۆتەر مەن كىتاپحانالار قويناۋىنداعى، تاريح عىلىمى سالاسىنداعى، جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەر زەرتحاناسىنداعى وزەكتى اقپاراتتار، جاڭالىقتار قالىڭ قاۋىمعا جول تارتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ دە ازاماتتار وسىنداي جۇمىستى اتقارا الاتىنىنا كامىل سەنەمىن. تاريحي ءبىلىمدى جۇرتقا جايۋ عالىمنىڭ اتى مەن حاتىن ارداقتاۋمەن قاتار جۇرگەنى ابزال. ارينە، ساپالى زەرتتەۋلەردىڭ بارىنە سىيلىق (مەملەكەتتىك، كۇلتەگىن سىيلىعى، ش.ءۋاليحانوۆ سىيلىعى، ت.ب. سىيلىقتار) بەرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، رەسمي سىيلىق كونكۋرسىنا قاتىسسا دا بايگە الماعانداردى بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك قولداۋىمەن «ۇزدىك مونوگرافيا»، «ۇزدىك جاڭالىق»، «ۇزدىك ماقالا»، «ۇزدىك عالىم»، «جىل عالىمى»، «ۇزدىك وقۋ قۇرالى» اۆتورى دەپ ۇلىقتاۋ قاجەت ءتارىزدى. بۇل دا قوعامدىق پىكىردەگى عالىمنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە سەپتەسەدى.
تاريحتى وقىتۋ، زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ ىسىندەگى ىركىلىستەردى تەك سىرتقى فاكتورمەن تۇسىندىرسەك، قاتتى قاتەلەسەمىز. تاريحشىلار قاۋىمى الەمدەگى، ەلدەگى مودەرنيزاتسيالاۋ قارقىنىنا ىلەسە الماي قالاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. الەۋمەتتىك-كاسىبي تۇرعىدان كەمەلدەنۋدىڭ، جەتىلۋدىڭ ورنىنا وسىدان 15-20 جىل بۇرىنعى ءبىلىم قورىمەن جۇرگەن ارىپتەستەرىمىز بار. وكىنىشكە وراي، بۇلاردى عزي-دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تىلدەردى بىلەتىن تاريحشىلار جوقتىڭ قاسى. وسىدان دا شىعار كاسىبي تاريحشى بولماي-اق، تاريحي وزەكتى تاقىرىپتارعا توم-توم كىتاپ جازۋشىلار پايدا بولدى. ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ءا.مارعۇلان، ە.بەكماحانوۆ، س.يبراگيموۆ، گ.داحشلەيگەر، ب.سۇلەيمەنوۆ، ە.ماسانوۆ، ت.ەلەۋوۆ، ءا.تۇرسىنباەۆ تۇسىندا تاريحشىلار ءۇيىن «قوناعى» بيلەمەگەن ەدى. جاقسىلىق كورسەك تە، جامانشىلىق كورسەك تە وزىمىزدەن بولىپ تۇر. تاۋەلسىزدىك پەن تاريح – تامىرلاس. تاۋەلسىزدىكسىز تاريح وڭالمايدى، تاريحسىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتى اشىلمايدى. ەندەشە بىزدەر، تاريحشىلار، ۇلى مىندەتكە ساي ەڭبەك ەتەيىك.

حانكەلدى ءابجانوۆ،
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

"انا ءتىلى" گازەتى