تۇرسىن جۇرتباي. «ءسابيت مۇقانوۆ – ايتەۋىر مۇحتاردىڭ تەگىنە كۇمان كەلتىرۋدەن تانباعان» (جالعاسى)
5.
قىردى قيراتىپ، ورماندى وتاپ، اسپاننىڭ دا استان-كەستەنىن شىعارعان دۇلەي داۋىل باسىلعاننان كەيىن تابيعاتتا ءولى تىنىشتىق ورنايدى. سول سياقتى وتىز جەتى مەن وتىز سەگىزدىڭ قىرىپسالدى قىسىمىنان سوڭ قوعام دا، ادامداردىڭ ساناسى دا ۋاقىتشا مامىراجاي تارتا قالدى. ەلدىڭ ەسىن جيا باستاعانى ەجەلگى مۇرانى ەسكە الىپ، وعان بايسالدى پايىممەن قاراۋعا بەت العانىنان اڭعارىلدى. سول تۇستا قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز، قايتىس بولعانىنا قىرىق جىل تولۋىن مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. 1939 جىلى 20- جەلتوقساندا قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. بۇل مەرەكەلىك شاراعا 110 000 سوم قاراجات ءبولىندى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي 1940 جىلى سەمەي قالاسىندا قۇرىلدى. بۇل بۇرىن-سوڭدى تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرىنە كورسەتىلمەگەن قۇرمەت ەدى. ابايدىڭ نەمەرە باۋىرى ءارحام ىسقاقوۆ مۇراجايدىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بەكىتىلدى. ال ونىڭ عىلىمي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قايىم مۇحامەدحانوۆتى الماتىعا شاقىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇيدەگى، تۇزدەگى ومىرىنە، جالپى ادەبي ورتانىڭ تىنىسىنا قانىق قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەستەلىگى ارقىلى جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆولىق تولعانىسى مەن تىرشىلىگى تۋرالى ماعلۇماتتاردى تاقىرىبىمىزعا ورايلاستىرا ۇسىنامىز.
5.
قىردى قيراتىپ، ورماندى وتاپ، اسپاننىڭ دا استان-كەستەنىن شىعارعان دۇلەي داۋىل باسىلعاننان كەيىن تابيعاتتا ءولى تىنىشتىق ورنايدى. سول سياقتى وتىز جەتى مەن وتىز سەگىزدىڭ قىرىپسالدى قىسىمىنان سوڭ قوعام دا، ادامداردىڭ ساناسى دا ۋاقىتشا مامىراجاي تارتا قالدى. ەلدىڭ ەسىن جيا باستاعانى ەجەلگى مۇرانى ەسكە الىپ، وعان بايسالدى پايىممەن قاراۋعا بەت العانىنان اڭعارىلدى. سول تۇستا قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز، قايتىس بولعانىنا قىرىق جىل تولۋىن مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. 1939 جىلى 20- جەلتوقساندا قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. بۇل مەرەكەلىك شاراعا 110 000 سوم قاراجات ءبولىندى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي 1940 جىلى سەمەي قالاسىندا قۇرىلدى. بۇل بۇرىن-سوڭدى تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرىنە كورسەتىلمەگەن قۇرمەت ەدى. ابايدىڭ نەمەرە باۋىرى ءارحام ىسقاقوۆ مۇراجايدىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بەكىتىلدى. ال ونىڭ عىلىمي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قايىم مۇحامەدحانوۆتى الماتىعا شاقىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇيدەگى، تۇزدەگى ومىرىنە، جالپى ادەبي ورتانىڭ تىنىسىنا قانىق قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەستەلىگى ارقىلى جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆولىق تولعانىسى مەن تىرشىلىگى تۋرالى ماعلۇماتتاردى تاقىرىبىمىزعا ورايلاستىرا ۇسىنامىز.
قايىم مۇحامەدحانوۆ: «ءالى ەسىمدە، قىرقىنشى جىلى مۇحتار مەنى الماتىعا شاقىرتىپ الدى. وبكومعا سول كەزدەگى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ اتىنان تەلەگرامما جولداپتى. بۇدان ىلگەرىدەگى «قۇرالايدىڭ سالقىنى» تۇسىندا پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتتەرى اتىنان حات جازىپ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ لەكتسيا وقۋىن وتىنگەمىز. ول كىسى قاشان جاعدايى تۇزەلگەنشە سەمەيدە بولدى، مۇحتاردىڭ سالەم حاتى ارقىلى ءابدىلدا تاجىباەۆ كەلگەن. ەگەر، مەنىڭ تورەلىگىمە سالسا، كەيدە اعالى-ىنىدەي، كەيدە وكپەشىل بالاداي قارىم-قاتىناستا بولعان بۇل ەكى ادامنىڭ ءوزارا بايلانىسىن ونشا تۇسىنە بەرمەيتىنمىن...
ول ۋاقىتتا پوەزدىڭ جۇرىسىنە سەنىم از. نەشە توقتاپ، نەشە جۇرەدى. مۇحتارعا تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم دا، اتتانىپ كەتتىم. ءبىرىنشى الماتىنىڭ ۆوكزالى مەن الماتىنىڭ اراسى ەلسىز يەن. تاڭعا جۋىق كەلىپ جەتتىك. پەرروندا ەشكىم جوق. ىشكە كىرسەم ەسكى شاپكىسىن كوزىنە ءتۇسىرىپ مۇحتار قالعىپ وتىر. مەنى قارسى الۋعا شىعىپتى. وكىمەت كۇلاش پەن شاراعا ءبىر ماشينا ءبولىپ بەرگەن. بەنزيندى ءوزى تاپپاققا ۋادەلەسىپ، سونى سۇراپتى. قارسى الۋدى ەسماعامبەت ىسمايىلوۆقا تاپسىرىپتى. تاۋلىكتەپ كەشىككەن پوەزدان كۇدەر ۇزگەن ول ۇيىقتاپ قالىپ، تۇندەلەتىپ ءوزى كەلگەن بەتى ەكەن. سودان اڭگىمە باستالىپ، ءۇزىلىس كورسەكشى. ساسكە الەتىندە ءسابيت زۆوندادى. سوزدەرى ەستىلىپ تۇر.
– ءاي، مۇحتار سالەمەتسىڭ بە؟ الگى قايىم سەنىڭ ۇيىڭدە مە؟ بەرشى ترۋبكانى،– دەدى. الدىم. بىردەن دۇرسە قويا بەردى – مەنىڭ ءۇيىم تۇرعاندا وندا نەڭ بار. سەن ماعان تۋىس ەمەسسىڭ بە. ناق ات باسىن تىرەيتىن وتاۋىڭ. كەرەي-ۋاق قاشان ءبولىنىپ ەدى. قالجىڭ عوي. تەز جەت. ەت اسۋلى، دايىن.
مەن ءسابيتتىڭ ساڭقىلداعان داۋىسىن ەستىپ تۇرعان مۇحتاردان ۇيالدىم.
– قوناققا شاقىردى ما؟ بار. ۇيات بولادى. بىراق تۇسكەن، جاتقان ءۇيىڭدى ۇمىتپا. قاي ۋاقىتتا، ءتۇن ورتاسى بولسا دا كەل. قونىپ ءجۇر،– دەدى.
شىندىعىنا كوشكەندە، ەكى سىيلى ادامنىڭ قاس-قاباقتارى ماعان ونشا ۇنامادى. ارازدىققا، باق-تالاستىققا قيمادىم. قازاقتىڭ قارابايىر قالجىڭىنا جاتقىزدىم. سابەڭ قۇشاق جايىپ قارسى الدى. ارعى-بەرگى جايدان اڭگىمە-دۇكەن قۇردىق. تالاي ەستەلىكتەر شەرتىلدى. ماعجان اقىننىڭ ءوزىن تاربيەلەگەنىن، ومبىدا شاناعا اق بوز ات جەگىپ، كوشىرى بولعانىن، «التىن ءمۇيىز» رەستورانىنىڭ الدىندا ۇزاق تۇراتىنىن، ءوزىنىڭ وعان قارىزدارلىعىن ايتتى. ابايدىڭ تويىنا دايىندىققا مۇحتارمەن بىرلەسە كۇش سالعانى قوزعالىپ، ىلە مۇحتاردىڭ وزىنە اۋىستى. جازۋشىلىعىن اسقاقتاتا ماقتاپ، وزدەرىنىڭ وعان ىلەسە المايتىندىعىن مويىنداپ: «ول ابايدىڭ تالىمىنەن ءنار العان. ءبىلىم ۋىزىن جاسىنان قانىپ ىشكەن» دەي كەلىپ، كۇدىكتى ءبىر جايدى سۋىرتپاقتادى. ەكى الىپ تا قازىر جوق. الايدا قالجىڭعا سۇيەسە دە سابەڭنىڭ سول ءسوزى شىندىعىندا دا، رەنىش تۋدىرارلىقتاي ەدى. جاستىعىم – ماستىعىم ەمەس پە: «سەن مۇحتاردىڭ وزىنە ايتشى، ول قۋانىپ قالادى. ايتا الماي ءجۇر ۇيالىپ. ول – ابايدىڭ بەل بالاسى»،– دەگەنىن مالدانىپ، تۇنگى ۇشتە مۇحتاردىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىن قاقتىم. ءوزى اشتى. قۋانىپ:
– ە، باسە، كەلەر دەپ كۇتىپ ەم جانە مىنا تاراۋدى ءۇش رەت جازىپ شىعارا الماپ ەم. جاڭا عانا ءساتى ءتۇسىپ، قىبىن تاپتىم (ول ابايدىڭ جاس ءولىم تۋرالى كۇيىنەتىن تۇسى). ءجۇر. كىمگە وقىرىمدى بىلمەي وتىر ەدىم،– دەپ كابينەتىنە باستادى.
سۇراعىمدى تاڭعا قالدىرىپ، روماننىڭ تاراۋىن تىڭدادىم. اياق الىسى كەڭ، ءسوزى ءىرى، «اقبىلەك» اتتى ەرتەدە وقىعان ءبىر شىعارمانىڭ جازىلۋ مانەرىن ەسكە سالادى. سودان تاڭەرتەڭ داستارقان جايىلىپ، ورتاعا ساماۋىر قويىلدى. ەپتەپ بوي جىلىتىپ، تەرشىپ الدىم. لەكتسياعا كەتۋگە ىڭعايلانعاندا:
– مۇحا، سىزدە سۇيىنشىگە لايىق قۋانىش بار ەكەن. بۇرىن بىلمەپپىن. ءسىز ابايدىڭ بەل بالاسى ەكەنسىز عوي،– دەپ سالعانىم.
تۇتىگىپ كەتتى. ءوڭى قابارىپ اپ، ال كەپ سويلەدى دەيسىڭ. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە تۇگىمدى قالدىرمادى. ەڭ سوڭىندا:
– ساعان مۇنى ءسابيت ايتتى عوي. مەن سەنى: بىلەدى، وقىعان، مادەنيەتتى، ساۋاتتى ادام دەپ جۇرسەم. سويلەمە! ەي، اباي قاي جىلى ءولدى. ال، مەنىڭ اكە-شەشەم شە؟ سالىستىرشى. قالاي ءداتىڭ باردى،– دەپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
البىرتتىق پا، اڭعالدىق پا؟ كىم ءبىلسىن. ايارلىعىم جوعى انىق. دۇنيە قاراۋىتىپ، ءۇمىت ءۇزىلىپ، بەت كۇيىپ، ەستەن تاندىم. سودان ءبىر پولكوۆنيكتىڭ ۇيىنە بارىپ، ون كۇن جاتىپ الدىم. نە ىستەيمىن؟ ايتەۋىر كوشەگە شىققان ءبىر وڭتايىندا ىزدەتكەن ادامدارى مەنى دەدەكتەتىپ مۇحتاردىڭ ۇيىنە الىپ باردى.
– ە، كەلدىڭ بە. سەندەر كەتە بەرىڭدەر, – دەدى دەماعان بۇرىلدى – ەي، ويلاشى ءوزىڭ، كىمگە كىم وكپەلەۋىكەرەك. ەلدىڭ ايتقانىنا ىلەسكەن كىم؟ وكپەلەدىڭ بەدەيمىن ساعان؟ جاتقان ۇيىڭە قونباي، نەگە قاڭعىراسىڭ. سەمەيگە فاياعا زۆاندادىم. ول دا ۇرەيى ۇشىپ وتىر.
– سىزگە قوشتاسپاي قالاي كەتەمىن. جۇگىم دەوسىندا.
– سولاي ما؟ باسە!،– دەدى».
ادال جاندار ويىنداعىسىن جاسىرمايدى. قايىم اعا دا سونداي اياۋلى ادامنىڭ ءبىرى. ەڭ قىمباتى – شىندىق. سول شىندىقتىڭ ۇشىن ۇستاتقانى ءۇشىن دە راحمەت. 1936-1938 جىلدارى ءبىر-ءبىرىن جات كوزدەن، قىرىن قاباقتان قورعاپ جۇرگەن مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ اراسىنا، ەل-امان، جۇرت تىنىشتا سىزات وسىلاي ءتۇسىپتى. قايىم اعانىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا-اق ەكەۋىنىڭ قىرعيقاباق بولعانى بايقالادى. قالاي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سابەڭ، ءسابيت مۇقانوۆ – ايتەۋىر مۇحتاردىڭ تەگىنە كۇمان كەلتىرۋدەن تانباعان. ول پىكىرىن ەشكىمنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي اشىق ايتىپ جۇرگەن. ءسوز سالماعىن، استارىن بىلەتىن ساليقالى ادامنىڭ وسىناۋ قىلىعىن ءتۇسىنۋ قيىن. سول ءۇشىن تالاي رەت «سىباعاسىن» السا دا، ءبىر ءسات وزىنە ءوزى تىيىم سالماعانى وكىنىشتى.
مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ وعان ەشكىمدە كەسىمدى تورەلىك ايتا المادى. تەك ەكى دەگداردىڭ وزدەرىنە عانا ءمالىم ىشكى ەرەگەسكە ۇلاسادى.
مىنە، سودان كەيىن موسكۆادا جۇرگەن ءسابيت مۇقانوۆ 1941 جىلى 29 مامىردا مۇحتارعا تاعى دا حات جولدايدى. ون بەس بەتتەي ورىس تىلىندە جازىلعان بۇل حاتتى كەزىندە ءسابيتتىڭ شىراقشىسى بولعان دوسىمىز قۇلبەك ەرگوبەكۇلى بىزگە ۇسىنىپ ەدى (1934 جىلى ماعجان جۇماباەۆ تۇرمەدەن بوسانىپ شىققاندا وعان دا ورىسشا حات جولداعان – ت.ج.). ىشتەگى بار وكپە-نازىن جاسىرماي اشىق ايتىپتى. ءبىز، ەكى جازۋشىنى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىپ، ايىپتاستىرۋدان اۋلاقپىز. بىراق، شىندىق – بارىنەن جوعارى. سول ءۇشىن اتالعان حاتتى رەنىشتىڭ ءتۇپ ءمانىسىن اشۋ ماقساتىندا عانا مىسالعا جۇگىنەمىز.
ادەتتە، كەز-كەلگەن وكپە، رەنىش داقپىرتتان تۋىنداپ، بىرتە-بىرتە ۋشىعادى. حاتتاعى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە تاققان، «ايىپتارىنىڭ» ءبارىن اقيقات دەۋگە دە بولماس. وعان قارسى ايتىلاتىن مۇحتاردىڭ دا ءوز ءۋاجى، پىكىرى بولعانى انىق. بىراق سابيتكە قانداي جاۋاپ ايتقانى بىزگە ءبيمالىم. ال ارادا ءبىر اي وتكەن سوڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ول حاتتىڭ جاۋاپسىز قالۋى دا مۇمكىن. ءبىز، تەك قولدا بار دەرەككە عانا جۇگىنەمىز. حات تىم ۇزاق. سوندىقتان دا قىسقا-قىسقا ۇزىندىگە قاناعات ەتۋگە تۋرا كەلەدى. موسكۆادان جولدانعان سالەم بىلاي باستالادى:
«قادىرلى مۇحتار!
ءبىز، سوڭعى ءتورت-بەس جىلدا عانا ەتەنە تانىسىپ، ارالاس-قۇرالاس بولدىق: وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىمىزگە سەن دەپ سويلەسۋ ادەتىمىزگە اينالدى. سوندىقتان دا، مەنىڭ جولداستىق، اشىق ءارى بىلاي قاراعاندا قاتتى-قاتتى ايتىلعانداي كورىنەتىن وسى حاتىمدا ساعان «سەن» دەپ قاراپايىم سويلەۋىمدى كوڭىلىڭە الماۋىڭدى وتىنەمىن. ءبىز ءبىر قالادا تۇرىپ، ءجيى كەزدەسسەك تە، ساعان وسى مازمۇنداس حات جازسام-اۋ دەگەن وي باياعىدان مازالاپ ءجۇر ەدى. بۇنداي تىلەك ساعان جات كورىنگەنىمەن، ماعان جات ەمەس. اشىعىن ايتايىن، ءار ادامنىڭ ءوز كەمشىلىگى بولادى. سەنىڭ بويىڭداعى كەمشىلىكتىڭ ءبىرى سول، سەن تىم وكپەشىلسىڭ، كەيدە تۇككە تۇرعىسىز نارسەگە بولا شالا بۇلىنەسىڭ. سوندىقتان ءوز پىكىرىمدى ساعان اشىق ايتۋعا باتىلىم جەتپەدى، ال حات جازۋدى ىڭعايسىز كوردىم».
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بۇرىننان حات جازباق بولىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا جانە قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەستەلىگىنەن بايقالعانىنداي، ەكەۋىنىڭ ىشتەي وكپەلەسۋى 40-جىلداردىڭ باسىندا-اق باستالعان سياقتى. ارالارىنداعى تۇسىنىسپەستىككە نە سەبەپ؟ سابيتكە «بولماشى» كورىنىپ تۇرعان جاي، ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ «سۇيىنشىسىنە» قاتىستى ەمەس پە؟ جوق، ودان دا وزگە سەبەپ بار ەكەن.
«ەگەردە موسكۆاداعىلار سەنىڭ مەن تۋرالى پىكىرلەرىڭدى ماعان ايتپاعاندا، مەن ءالى دە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن تاۋەكەلگە بارماس ەدىم. گوسليتيزداتتاعىلار ماعان سەنىڭ: «مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋىن» ءبىز بىلەمىز، ول ناشار شىعارما، ونى جاقسى ەتكەن – دروزدوۆ» – دەپ تۇسىنىك بەرگەنىڭدى ايتتى. جانە سونداعىلار مىنانى جەتكىزدى: سەن «قازىرگى قازاق ادەبيەتى جيناعىنا» جازعان ءوز ماقالاڭدى وقىپ شىعىپ، «ءسابيت مۇقانوۆ – قازاق ادەبيەتىندەگى جەتەكشى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى»، – دەگەن سوزگە قاتتى اشۋلانىپسىڭ. سول كەزدە ساعان ءوز قولىڭمەن جازىلعان ماقالانىڭ قولجازباسىن كورسەتىپتى، سەن قىزاراقتاپ قىسقا عانا: «مەن سىزىپ تاستايمىن ەندەشە»، – دەپسىڭ.
بۇل سوزدەردى ەستىگەندە مەنىڭ توبە شاشىم تىك تۇردى. ەگەر دە وسى شىندىق بولسا، مەنىڭ تۋرا ايتقانىما كەشىر، وندا سەنىڭ قۇنانباي زامانىنان قانىڭا سىڭگەن توبىقتىلىق قانىڭ ويناپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ءبىز قاراما-قارسى توپتىڭ قاتارىندا جۇرگەندە دە مەنىڭ سەن تۋرالى پىكىرىم جوعارى بولاتىن. مەن سەنى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ەڭ ءىرى تالانتتارىنىڭ ءبىرى، تەك قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس، سونداي-اق كوپ ۇلتتى وداعىمىزداعى جازۋشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە ورىستاردى قوسقاندا دا، ەڭ مادەنيەتتى ادامنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەگەنمىن (قازىر دە سولاي ويلايمىن). سەنىڭ جوعارىداعى سوزدەرىڭدى ەستىگەندە، مەن: «مۇحتاردىڭ دا وسىندايعا ەبى بار ما ەدى؟»،– دەپ تاڭ قالدىم.
مەنى جەك كورىنىشتى عىپ كورسەتكەنىڭە، نە مەنىڭ بەدەلىمدى تومەندەتىپ، قورلاعانىڭا رەنجىگەنىم جوق. مۇلدە ولاي ەمەس! مەنىڭشە، جازۋشى ءوزىن-ءوزى قورلايدى. جاقسى شىعارما جازساڭ – سەن جاقسىسىڭ، جامان جازساڭ – سەن جامانسىڭ».
رەنىشتىڭ ءتۇپ-توركىنى ەندى بەلگىلى بولدى. سول باياعى اۋىزدان-اۋىزعا تارالعان قاۋەسەت. سابيتكە مۇحتاردىڭ پىكىرىن جەتكىزگەن ادامداردىڭ نيەت-پيعىلى قانداي ەدى، بۇل سوزدەردىڭ ايتىلعانى راس پا، وتىرىك پە؟ ونى انىقتاۋدىڭ مۇمكىندىگى ەندى تۋا قويماس. مۇحتاردىڭ جاۋاپ حاتى بولماعاندىقتان دا، سارالاپ-تالداۋ، دەرەكسىز توپشىلاۋ – ىلتيپاتقا جاتپايدى.
دەگەنمەن دە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ارادا ءسابيتتىڭ پىكىرى دە، وكپەسى دە ورىندى. «اباي» تراگەدياسى مەن «اباي» رومانى قانشا قانات بىتىرسە دە، قيىن كۇندەردە قول ءۇشىن بەرگەن ادامنىڭ اسىل قاسيەتىن ۇمىتا قوياتىنداي كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە قازاق اراسى ەمەس، جات كوزدىڭ ورتاسىندا اق قارعا اتاندىرۋ – ۇلتتىق شامكوستىكتى دە قوزدىرادى. دەمەك، مۇحتاردىڭ بۇل مىنەزى، س.مۇقانوۆ ايتقانداي، «ءوزىنىڭ دەڭگەيىنەن تومەن» پەندەشىلىك. زامانداستارى ءجيى ايتاتىن: «بولماشىعا وكپەلەپ، قارا سەل جۇرگىزىپ، ەشكىمدى بەتباقتىرمايتىن» مىنەزىنىڭ راسقا سايعانى. بۇدان كەيىن ءسابيت ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا بەت بۇرادى.
س.مۇقانوۆ (حاتتىڭ جالعاسى): «كەيدە قولدان جاسالعان بەدەل بولادى، ونىڭ عۇمىرى قىسقا. ەگەر، سەن مەنىڭ «دارەجەم» تۋرالى بىلگىڭ كەلسە، ونى مەن ءوزىم-اق ايتامىن. مەن – ءوسىپ كەلە جاتقان جازۋشىمىن. بۇل ءسوزىم ساعان تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنۋى مۇمكىن. «سەن، قايداعى ءوسىپ كەلە جاتقان جازۋشىسىڭ، جاسىڭ قىرىقتان استى، شاشىڭا اق كىردى، جيىرما جىلدان بەرى جازىپ كەلەسىڭ»،– دەۋىڭ دە مۇمكىن.
ءبارى دە دۇرىس. بىراق تا مەن سەنىڭ نازارىڭدى مىنا نارسەلەرگە اۋدارعىم كەلەدى.
سەن ەكەۋىمىز ادەبيەتكە ءارتۇرلى جولمەن كەلدىك. سەن ەۋروپا بىلىمىنە سۋسىنداپ بارىپ قولىڭا قالام الدىڭ: ال مەن بولسام شالا ساۋاتتى ەۋروپا، روسسيا، شىعىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىنەن مۇلدەم ماقۇرىم ەدىم، ءتىپتى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءوزىن ناشار بىلەتىنمىن. ماعان ءبىلىم بەرگەن سوۆەت مەكتەبى. مەنىڭ العاشقى ءبىلىم باسپالداعىم – ورىنبوردىڭ رابفاگى بولدى، وندا مەن 1922-1926 جىلدارى وقىدىم. بۇل مەكتەپتەن دە مەن الۋعا ءتيىستى ءبىلىمدى تولىق بويىما سىڭىرمەگەنىمدى مويىندايمىن. بار ۋاقىتىمدى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا جۇمسادىم. ءيا، سوۆەت ادامىمىن دەپ ەسەپتەيتىن ادامعا باسقاشا ىستەۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارمەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى، ولىسپەي بەرىسپەيتىن كۇرەس ەدى ول. وسى ۇلى كۇرەستە، سانالى ادام: «مەن اۋەلى وقۋ وقيىن، سودان كەيىن كۇرەسكە تۇسەم»،– دەپ بارىنەن شەت قالىپ، قولىن قۋسىرىپ وتىرا الا ما؟ كۇرەستىڭ قانداي تەڭ ەمەس جاعدايدا ورشىگەنى سەنىڭ ەسىڭدە مە؟ الاشوردا جازۋشىلارىنىڭ ءبىلىمى بىزدەن جوعارى ەدى، ال ءبىز (مەن بۇل ارادا ۇلتشىلدارمەن جان اياسپاي كۇرەسكەندەردى ايتىپ وتىرمىن) سوۆەت وكىمەتىنىڭ مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ولاردى جەڭە الدىق.
مىنە، سول ءبىر شەشۋشى ايقاستىڭ تۇسىندا مەن رابفاكتاعى وقۋعا دۇرىستاپ كوڭىل بولە المادىم، بار ىنتاسىن وقۋعا جۇمساعان مەنىڭ ساباقتاستارىممەن (عابيت، ءۇمىت – ت.ب.) سالىستىرعاندا ولاردان مەن ناشارلاۋ وقىدىم. ول ءۇشىن وكىنەمىن دە، وكىنبەيمىن دە».
جوعارىداعى حاتتىڭ ۇزىندىسىنەن بايقالىپ قالعانىنداي، ەڭ ءبىرىنشى باستى ماسەلە – ادەبيەتكە، ونىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنە ءسابيتتىڭ – سابيتشە، مۇحتاردىڭ – مۇحتارشا كوزقاراسپەن قاراۋى ەدى. مۇحتار «اباي» رومانىن جازىپ بىتىرگەنىنە ءبىر جىل تولسا دا، ول ءالى جارىق كورمەپ ەدى. بۇل شىعارمانىڭ باسپادا ۇزاق جاتىپ قالۋىنا (ارينە، سول كەزدىڭ ولشەمى بويىنشا) ءسابيتتىڭ دە ىقپالى بولماي قالعان جوق. ول روماندى سابەڭ دە جوعارى باعالادى، بىراق، تازا پرولەتارلىق مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە كەيدە ورىندى، كەيدە ورىنسىز تالاپتار قويدى. سونىڭ ءبىرازىن قابىلداعانىمەن، ءبىرازىن مۇحتار قابىلدامادى. ەسكى جارىقشاق وسى ارادان ۇلعايۋى مۇمكىن.
ىلە الما-كەزەك مىندەسۋ باستالىپ كەتتى. سونىڭ ءبىرى – وسى حات. ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ دە كەمشىلىگىن مويىندايدى. الايدا سول كەمشىلىكتى – ناعىز كەمشىلىك دەۋدىڭ ورنىنا، ول ءوزىنىڭ «تازا سوۆەتتىك كۇرەسكەر» بولامىن دەپ وقۋعا ءمان بەرمەگەنىن اقتاي سويلەيدى. ءتىپتى، مۇحتاردىڭ بىلىمگە ەرتە سۋسىنداعانىن ءمىن رەتىندە بەتىنە باسقىسى كەلەتىن دە سىڭاي تانىتادى.
«وكىنەتىنىم: جالپىلاما ءبىلىم بەرەتىن پاندەردەن (فيزيكا، حيميا، جاراتىلىستانۋ، ماتەماتيكا ت.ب.) ماعلۇماتىمنىڭ ازدىعى مەنىڭ قازىرگى ادەبي-شىعارماشىلىق ەڭبەگىمە كەدەرگىسىن تيگىزىپ كەلەدى، ال وكىنبەيتىنىم: مەنىڭ مەكتەپ پاندەرىن يگەرۋىمە بوگەت جاساسا دا، سول ءبىر شەشۋشى ايقاستا ساياسي تۇرعىدان شىنىقتىم. مەن ونى ماقتانىش ەتەمىن، ويتكەنى كۇرەستىڭ اۋىر كۇندەرىندە مەن وتانىما قالامىممەن عانا ەمەس، ىستىكپەن دە (شتىكپەن دە – ت.ج.) قىزمەت ەتتىم. مەكتەپ پاندەرىن ناشار يگەرۋىم مەنىڭ شىعارمالارىما دا كەرى اسەرىن تيگىزدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى مەنىڭ جازعان ولەڭدەرىم مەن اڭگىمەلەرىم، ماقالالارىم ءوزىنىڭ اتىن اقتاي الا ما؟ ارينە، جوق! مەنىڭ ءوزىم دە قازىر ولاردى قىزارا ەسكە الامىن. ءارى رەنىشپەن، ءارى ريزاشىلىقپەن قىزارامىن. رەنجيتىنىم، ساۋاتسىز، وراشولاق جازعانىم، ريزاشىلىعىم، ساۋاتسىز جازىلسا دا، ولار قازاق تىلىندە جازىلعان كەڭەستىك جىردىڭ العاشقى اۋەنى ەدى. بۇل تۋرالى سەنەن باسقا قازاق كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ءبارى دە ايتتى دا، جازدى دا. تەك سەن عانا ماردىمسىپ: «سوندا مۇقانوۆ نە جازدى؟»،– دەۋمەن كەلەسىڭ. مەنى جازۋشى دەپ مويىنداۋ، نە مويىنداماۋ، ارينە، سەنىڭ ءوز ەركىڭ.
مەن ءوزىمنىڭ «ءوسىپ كەلە جاتىرمىن» دەگەن سوزىمە قايتىپ ورالايىن. مەنىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىمنىڭ ىشىنەن سەنىڭ نازارىڭدى – «كەشەگى باتىراق، بۇگىنگى باتىراق» (26), «وكتيابرگە وتكەل» (27), «سۇلۋشاش» (28) جانە «اق ايۋ» (35) داستاندارىنا اۋدارعىم كەلەدى. نەمەنە، بۇل داستانداردان ىلگەرىلەۋ بايقالماي ما؟ ەگەردە مەنىڭ پروزالارىمدى الاتىن بولساق، وندا «اقبوپە» (26) پوۆەسىمەن «اداسقاندار» (28), «جۇمباق جالاۋ» (35), «بالۋان شولاق» (40) روماندارىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوق پا؟
ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. وسى جولعى موسكۆاعا ساپارىمدا جولاي جازۋشىلار وداعىنا سوقتىم. وندا جاڭا عانا كەلگەن ارميان جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا فادەەۆ جانە بىرنەشە ورىستىڭ ۇلكەن جازۋشىلارى تۇر ەكەن. فادەەۆ مەنى كورە سالىپ قۇشاقتاپ: «قۇرمەتتى مۇقانوۆ! سەنىڭ «بالۋان شولاعىڭدى» وقىعاندا قۋانعانىمدى ايتساڭشى. سەن تاماشا داستان ء(يا، تۇپنۇسقادا سولاي – ت.ج.) جازعانسىڭ!»، – دەدى دە جازۋشىلارعا قاراپ داستاننىڭ قىسقاشا سيۋجەتىن ايتىپ بەرىپ، مەنىڭ قولىمدى تاعى دا قىستى. ال وسى دا «العا باسقاندىق» ەمەس پە؟
ايتپاقشى، «جۇمباق جالاۋ» تۋرالى. مەن وندا كەمشىلىك جوق دەمەيمىن. ەگەر مەن ولاي ويلاسام، وندا باسپاعا دايىنداعان ەكىنشى باسىلىمىنا وزگەرىستەر ەنگىزبەس ەم. ءبىرىنشى نۇسقاسىنا وزگەرىستەر جاساۋ تۋرالى وي ماعان: روماننىڭ جاقسى جاقتارىمەن قوسا كەمشىلىكتەرىن دە كورسەتكەن مىڭداعان وقىرمانداردىڭ حاتىن العان سوڭ كەلدى. مەن كوپشىلىكتىڭ بۇل تىلەگىن قابىلدادىم. قابىلداعانىم، ولار بەيسەنبايدىڭ (ب.كەنجەباەۆ – ت.ج.) ساۋاتسىز، قىڭىر ماقالاسىنان كورى شىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەر ەدى. دەمەك، سەن: «مۇقانوۆتى دروزدوۆ تۇزەتەدى»،– دەپ بەكەرگە كۇيىندىرىپ، ءسوز تاراتاسىڭ. ازىرشە مەنىڭ ادەبي ومىرىمدە مەن ءۇشىن بىرەۋ جازىپ بەرگەن وقيعا كەزدەسە قويعان جوق».
بۇل مالىمەتتى كىم بەردى؟ ەگەردە تۇپنۇسقانى وقىعانى انىق بولسا، وندا پروزا مەن پوەزيا جانرىنىڭ ايىرماشىلىعىن ايىرا الاتىنداي ساۋات ا.فادەەۆ تە بولۋى ءتيىس. سوندايدا ك.التايسكيدىڭ:
«1946 جىلى ونىمەن قازاق ادەبيەتى تۋرالى اڭگىمەلەسە قالعانىمدا، تاڭ قالدىم، فادەەۆ قازاقستاننىڭ ادەبي ومىرىمەن وتە جەتىك تانىس ەكەن:
– قازاقستانداعى ادەبيەت ماسەلەسىن بايانداپ بەرىپ وتىراتىن مەنىڭ وتە جاقسى ينفورماتورىم جانە كەڭەسشىم بار، – دەدى فادەەۆ، سودان كەيىن اۋەزوۆتىڭ اتىن اتادى.
– ءاربىر تۋىسقان رەسپۋبليكادا ءبىر-ءبىر اۋەزوۆ بولسا عوي، شىركىن...، – دەدى.
ول ءسوزىنىڭ اياعىن ايتپادى، بىراق تا اۋەزوۆتى ونىڭ قالاي جوعارى باعالايتىنى ونسىز دا تۇسىنىكتى ەدى»,– دەگەن ەستەلىگى ءبىراز جايدىڭ ءادىبىن اشىپ بەرەدى.
جوعارىداعى ا.فادەەۆ جانرىن شاتاستىرىپ وتىرعان «بالۋان شولاق» تۋرالى ماعلۇمات تا «ۇزىن قۇلاق» ارقىلى جەتسە كەرەك. ال «بالۋان شولاقتىڭ» قارا سوزبەن جازىلعانى ءسىز بەن بىزگە انىق.
«مەنىڭ سىني ەڭبەكتەرىم تۋرالى بىرەر ءسوز. سەنىڭ ەسىڭدە مە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى عىلىمي بايسالدىلىقتان كورى پارتيزان جورىقتارىن ەسكە تۇسىرەتىن مەنىڭ ايقايشىل – ساۋاتسىز ماقالالارىم. مۇنى مەن قانداي الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايدا، قانداي ءبىلىم دارەجەسىمەن جازعانىمدى دا بىلەسىڭ. مەن ول كەزدە تەحنيكالىق تۇرعىدان دا (جازۋ مانەرىن مەڭگەرۋ شەبەرلىگى مە – ت.ج.), ساياسي تۇرعىدان دا ساۋاتىم از ەدى. مەن ماركس، ەنگەلس، لەنيننىڭ تەك جاقسى ادامدار ەكەنىن، ويتكەنى ولار مەن سياقتى قانالعان باتىراقتارعا بوستاندىق بەرگەنىن عانا بىلەتىنمىن. بىراق ولاردىڭ ىلىمىنە ۇڭىلۋگە، تەوريالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە مەن دايىن ەمەس ەدىم. الايدا ۋاقىت تالابى مەنى كۇرەسكە شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى. ساياسي عانا ەمەس، يدەولوگيالىق كۇرەس تە ءجۇرىپ جاتقان، ويتكەنى قازاق ەڭبەكشى جۇرتشىلىعىنىڭ اراسىنداعى وقىعانداردىڭ ازدىعىن پايدالانىپ، ءار ءتۇرلى بەتقاپ كيىپ، وزدەرىنىڭ شىرىگەن ويلارىن ناسيحاتتادى. ولارعا قارسى سوققى بەرۋ كەرەك بولدى، مەن كەڭەس وكىمەتىنە سۇيەنە وتىرىپ، تەوريالىق قارۋىمنىڭ جەتىمسىزدىگىنە قاراماستان، شابۋىلعا شىقتىم. وسى ءبىر شەشۋشى ايقاستا مەن ءبىراز قاتەلىكتەر دە جىبەردىم، مىسالى، تەك دۇشپانداردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار: كەنەسارى، شوقان، ىبىراي، اباي سياقتى حالىقتىڭ ناعىز دوستارىنا دا قامشى ءۇيىردىم. بۇل ارادا ونىڭ وبەكتيۆتى دە، سۋبەكتيۆتى دە سەبەپتەرى بولدى. وبەكتيۆتى سەبەبى: مەن ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ەسكى مادەني مۇرالاردى يگەرۋ تۋرالى ءىلىمىن بىلمەيتىنمىن. ال سۋبەكتيۆتى سەبەبى: قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن عانا بۇقارامەن بىرگە قاناۋدان قۇتىلعان ماعان «باي» دەگەن ءسوز قۇبىجىق بولىپ كورىندى، سوندىقتان دا باي تەگىنەن شىققاندارعا الباستى رەتىندە قارادىم، بايلاردىڭ ىشىنەن دە اباي سياقتى جاقسى ادامداردىڭ شىعاتىنىن بىلمەدىم. مەن بۇل قاتەلىگىمدى كەيىن تۇزەدىم.
بۇرىن دا جانە قازىر دە مەن ءوزىمنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم سىنشى جانە ادەبيەتتانۋشى دەپ ەسەپتەگەن ەمەسپىن. سىن مايدانىنا مەن جاعدايعا بايلانىستى عانا ارالاستىم. ءوسىپ كەلە جاتقان ادام ەسەبىندە بۇل سالادا دا ازداعان جەتىستىكتەرىم بار. سەنىڭ ءوزىڭ دە ماعان بىرنەشە رەت مەنىڭ بۇل ەڭبەكتەرىمنىڭ (مەنىڭ اباي، ايتىس، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىندەگى باياندامالارىم ت.ب. تۋرالى) عىلىمي تۇرعىدان پايىمدى ءارى ءادىل پىكىر ەكەنىن ايتىپ ەدىڭ عوي.
مەن ءوز شىعارماشىلىعىم تۋرالى ءسوزىمدى وسىمەن اياقتايمىن. بۇل جولدار ساعان ءبىر ءتۇرلى توسىن كورىنۋى: «مۇقانوۆ ءوزىن-ءوزى نەگە وسىنشا ماقتاي بەرەدى؟»،– دەۋىڭ مۇمكىن. قۇرمەتتى مۇحتار، بۇل ماقتاۋ ەمەس، بۇل مەنىڭ ءومىرىم، مەنىڭ اششى شىندىعىم، ءوزىمدى «ءوسىپ كەلە جاتقانداردىڭ» قاتارىنا قوسقانىما وراي اقتالعانىم».
مىنە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قاتەلىگى وسى جولداردا جاتىر. ول ءوزىنىڭ ءالسىز جەرىن بىلە، تۇسىنە وتىرىپ، سونى ەسكەرگىسى كەلمەيدى، كەرىسىنشە، «اقتالعىسى كەلەدى»، «ماقتانعىسى كەلەدى». كوركەمونەردىڭ قاتاڭ تالابى سول، ساۋاتسىزدىقتى ەشقاشاندا اقتاۋعا دا، كەشىرۋگە دە بولمايدى. ويتكەنى ول ساياسات ەمەس، مىڭنىڭ ەمەس، ميلليوننىڭ بىرىنە بەرىلگەن تابيعي دارىندى كەششەلىكپەن جۇمساۋ – كەشىرىمگە جاتپايدى. جالاڭ يدەيامەن جاقسى كوركەم شىعارمانىڭ تۋمايتىنىن سەزە تۇرىپ، سوعان كوڭىل بولمەگەنىنە تاپ تارتىسى كىنالى مە؟
جازۋشىلىق قاسيەت – جەكەنىڭ ەنشىسى. ەندەشە وعان كوپتى كولدەنەڭ تارتۋ ابەستىك. ارينە، سىننان قورىتىندى شىعارمادى دەگەن ءسوز ەمەس بۇل. ەگەردە، ءدال وسىنداي سىڭار ەزۋلەپ پىكىر قوزعايتىن بولسا، اۋەزوۆتىڭ دە ءسوز تاباتىنى تۇسىنىكتى. سابەڭ ودان ءارى ءوزىنىڭ «ءوسىپ كەلە جاتقان جازۋشى ەكەندىگىن» تاباندى تۇردە دالەلدەي كەلىپ، ويىن بىلاي وربىتەدى:
«ەندى مەن سەنىمەن، سوڭعى 2-3 جىلدا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەلىكتەن ناشارلاپ كەتكەنىنە توقتالعىم كەلەدى؟ ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى مىنالار سياقتى: سەن سوڭعى جىلدارى (مۇمكىن بۇرىننان-اق شىعار) – وسى جارىق دۇنيەدە ەشكىمگە ەسە تەڭدىك بەرمەيتىن، بارىنە قىزعانىشپەن قارايتىن، اسىرەسە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جولىن كەس-كەستەيتىن، وزىنەن باسقانى ويلامايتىن ءسابيت مۇقانوۆ دەيتىن ءبىر زۇلىم بار دەپ ويلايتىن سياقتىسىڭ. سەن بيىل «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» ۇيىمداستىرعان جينالىسىندا ءدال وسىلاي دەدىڭ (جاقشانىڭ ىشىندە ايتا كەتەيىن، الاشورداشىلار دا ولارعا قارسى كۇرەسكەنىمدە مەنى وسىلاي اتاعان، بىراق تا ءومىردىڭ ءوزى كورسەتكەنىندەي، سوۆەت وكىمەتىنىڭ بۋرجۋازيالىق مەملەكەتتىڭ ورىنىن باسپاعانى سياقتى، مەن دە ولاردىڭ ورىنىندا وتىرعانىم جوق).
سەنەن: «مۇقانوۆ ءبىزدى قىزعانادى»،– دەگەندەگى «ءبىز» دەگەنىڭ كىمدەر ەكەنىن ءتۇسىندىرۋدى وتىنەمىن؟ سەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق وكىلدەرىن وي ەلەگىنەن وتكىزشى، سولاردىڭ ىشىندە مەن كومەكتەسپەگەن ءبىر ادام بار ما ەكەن؟ ءتىپتى، سوڭعى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە قىرعيقاباق بوپ جۇرگەن عابيتتىڭ ءوزى دە ونىڭ تۆورچەستۆولىق جانە مادەني وسۋىنە مەنىڭ سەپتىگىم تيمەدى دەپ ايتا المايدى. ول جازۋشىلاردىڭ ءبارى دە ول تۋرالى مەنىڭ ءماجبۇر ەتۋىمسىز جازدى. وسى دا قىزعانىش پا؟ وسى ساعان قىزعانىشپەن كارايتىن مەنىڭ نەم بار؟ سەنىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى، ادەبيەتىندەگى الاتىن ورىنىڭ وتە زور. بىراق تا، سەن ادەبيەتتە قانداي ورىن الساڭ دا، مەنى ول ورىنعا اپارىپ سيعىزا المايسىڭ. مەنىڭ ءوز شارۋاشىلىعىمدى ەمىن-ەركىن ورنالاستىراتىنداي ادەبيەتتەگى ءوز جەرىم وزىمە جەتكىلىكتى، ەندەشە مەنىڭ جەرىمە ءتۇسىپ كەتەدى دەپ سەكەمدەنۋىڭە ەش نەگىز جوق».
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بۇل ءۋاجى دە تۇسىنىكتى ءارى قيسىنىمەن ايتىلىپ تۇر. ويتكەنى، مۇحتار – موتسارت، ءسابيت – سالەري ەمەس بولاتىن. ال ەكەۋىن وسىلاي كورسەتكىسى كەلگەندەردىڭ سانى كوپ ەدى. قازىر دە بار.
س.مۇقانوۆ (حاتتىڭ جالعاسى): «سەنىڭ كەيبىر جەكەلەگەن شىعارمالارىڭا ايتقان سىني پىكىرلەرىم: ساعان دەگەن قىزعانىشتان ەمەس، مەنىڭ كوزقاراسىمنان تۋىپ وتىر. اشىعىن ايتقاندا، سەنىڭ سوڭعى جىلداردا جازعان شىعارمالارىڭا مەنىڭ كوڭىلىم تولمايدى. سەنىڭ ول دۇنيەلەرىڭ ءالجۋاز، جاسىق. مەن سەنىڭ سوۆەت داۋىرىنە دەيىنگى جانە سوۆەت داۋىرىنەن كەيىنگى شىعارمالارىڭدى سالىستىردىم. «قىر سۋرەتتەرىن» – «شاتقالاڭمەن»، «قاراش-قاراشتى» – «حاسەننىڭ قۇبىلىستارىمەن»، «قاراكوزدى» – «تاستۇلەكپەن» سالىستىردىم. العاشقى اتالعاندارى ناعىز كوركەم دۇنيە، ال ەكىنشىسى – قۇر سحەما، بەيىمدەلۋ عانا («اباي» پەساسى مەن «اباي» رومانى تۋرالى كەيىنىرەك توقتالامىن). مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا، سوۆەت وكىمەتىن مويىنداعاننان كەيىن سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ ومىرىنەن الىنىپ جازىلعان ونشاقتى پەساڭ بار ەكەن. ايتشى، سوندا وسىنىڭ ىشىندە كوركەمدىگى جاعىنان «قاراكوزبەن»، نە «ەڭلىك-كەبەكپەن» تەڭدەسەتىن بىرەۋى بار ما؟ («ەڭلىك-كەبەك» تۋرالى پىكىرىم جوعارى. مەن ونى بۇل ارادا سەنىڭ سوۆەت داۋىرىنە دەيىنگى ادەبي قايراتكەرلىگىڭنىڭ تۇسىندا جازىلعان شىعارما دەپ باعالايمىن).
تۋراسىن ايتقاندا، سوۆەت تاقىرىبى تۋرالى ىزدەنىستەرىڭنىڭ كەزىندە سەن وزىڭە دە، قازاق ادەبيەتىنە دە ابىروي اپەرمەيتىن ءبىر پەسادان كەيىن ءبىر پەسانى جازدىڭ. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ تالانتىڭ بار (جاقشانىڭ ىشىندە تاعى دا ەسكەرتە كەتەيىن: سەنىڭ ءبىلىمىڭدى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى، ەۋروپالىقتاردى قوسا ەسەپتەگەندە دە، ەڭ وزىق جازۋشىلاردىڭ بىلىمىمەن تەڭ دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل – جاي قىستىرما ءسوز ەمەس، ناقتى دەرەككە نەگىزدەلگەن مەنىڭ تۇسىنىگىم).
ەندەشە، ءدال وسى جاعدايدا سوۆەت تاقىرىبىنا كوركەمدىك قۋاتى كۇشتى شىعارما جازۋىڭا نە بوگەت بولدى؟ مەن ونىڭ سۋبەكتيۆتى دە، وبەكتيۆتى دە سەبەپتەرىن بىلەمىن. وبەكتيۆتى سەبەبى مىنادا: سەن ءوزىڭنىڭ ساياسي قاتەلىگىڭدى مويىنداعاننان كەيىن، 10 جىل بويى ءوزىڭ سانالى تۇردە قارسى كۇرەسكەن قوعامدىق ءومىردىڭ اعىمىنا جىلدام بەيىمدەلۋ قيىنعا سوقتى. ادام دەگەنىڭىز كەز-كەلگەن قالىپقا وڭاي تۇسىرە قوياتىن ءولى زات ەمەس قوي. ادام تەك دۇنيەنى قايتا قۇرىپ جاتقاندارعا ءوزى قارسى ءجۇرىپ، ولارعا كومەكتەسسە عانا جۇزەگە اسادى. مەنىڭ ويىمشا سەن سولارعا قول ۇشىڭدى نەمكەتتىلەۋ ۇسىناتىن سياقتىسىڭ: «سەن سوۆەت وكىمەتىن شىن كوڭىلىڭمەن مويىنداعان جوقسىڭ»،– دەپ ويلامايمىن. وعان مەنىڭ دالەلىم دە جوق. بىراق سەنىڭ ەڭ ۇلكەن وسالدىعىڭ سول، وتكەن كۇنالارىڭنان قاشقىڭ كەلەدى; ول تۋرالى ەشكىمنىڭ جاق اشپاۋىن تىلەيسىڭ، ونى ايتقان ادام – ساعان جاۋ. ارينە، كەز-كەلگەندى سىلتاۋراتىپ وتكەن كىنالارىن بەتىنە باسا بەرۋ – ادامعا اۋىر تيەتىنىن بىلەمىن. الايدا، قۇرمەتتى مۇحتار، ساعان بۇلاي ەشكىم جاساعان جوق قوي!
ادەبيەت تاريحى جازىلعاندا نەمەسە جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆولىق جولى تالدانعاندا، ءوزىڭنىڭ كۇناڭنان ءوزىڭ قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. قالاي قاشىپ قۇتىلاسىڭ! سەن 1932 جىلدان جازا باستاعان جوقسىڭ، ودان ەرتە قولىڭا قالام الىپ ەڭ عوي. سوۆەت وكىمەتىنىڭ باعىتىنا سەن اشىقتان اشىق كۇرەستىڭ ەمەس پە؟ سونىڭ بارلىعىنىڭ ءىز-ءتۇزسىز جۋىلىپ-شايىلىپ كەتۋىن قالايسىڭ با؟ ول ادەبيەتكە دە، سەنىڭ وزىڭە دە ەشقانداي پايدا اكەلمەيدى عوي! مەنىڭ ويىمشا سەن ءوزىڭنىڭ كۇناڭنان بەكەر قاشىپ ءجۇرسىڭ. «قولىڭمەن ىستەسەڭ – موينىڭمەن كوتەر».
ەگەر سەن ءوزىڭنىڭ جاڭا كوزقاراسىڭا شىن سەنەتىن بولساڭ، وندا كۇناڭا پىسقىرىپ تا قاراما، ول تۋرالى جازسا – جازا بەرسىن، شىدا! ءوزىڭنىڭ جاڭا جۇمىسىڭدى ىستە! بۇرىنعى قاتەلەرىڭدى ايتقانى ءۇشىن ەشكىممەن دە جاۋلاسپا، اسىرەسە، ءبىزدىڭ موسكۆاداعى ماسەلەلەرىمىزدى شەشىپ، كومەكتەسىپ وتىرعان دروزدوۆپەن وشتەسۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ونىڭ ماقالاسىنان مەن ەشقانداي جاماندىقتى كورىپ وتىرعانىم جوق.
ءىستىڭ تۇپكى ناتيجەسىنە كەلگەندە، ماسەلە سەنىڭ كۇنالارىڭدا ەمەس، سوۆەت جازۋشىسى دەگەن اتتى قالاي الىپ جۇرەسىڭ، سوعان بايلانىستى...».
بۇل ارادا مۇحتاردىڭ «جازۋشى» دەگەن اتقا كىر ءتۇسىرىپ، ابىرويىن كەتىرگەنى مەڭزەلىپ وتىرعان جوق. قايتا «اباي» رومانى ارقىلى تۋعان ادەبيەتىن شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. الايدا، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ويىنىڭ استارىندا قالايدا اۋەزوۆتى يدەولوگيالىق، تاپتىق تۇرعىدان شەتتەتۋ پيعىلى بايقالادى. سالقىندىق سەزىلەدى. ءتىپتى سالقىندىق ەمەس، ونىمەن ەسكى دۇشپاندارشا سويلەسەدى. مۇحتارعا ونداي قاعاجۋ كورۋ ونشا تاڭسىق ەمەس. دەگەنمەن دە ون جىل بويى قاراۋىلدىڭ ۇشىندا تۇرىپ، نىساناعا ۇنەمى ىلىنە بەرۋى – جۇيكەسىن توزدىرعانى دا شىندىق. مۇنى مۇقانوۆ تا مويىندايدى، تۇسىنەدى، بىراق، قايتالاپ ايتۋىن دا قويماعان.
نەگە؟
«سەن سۋرەتكەر رەتىندە «اباي» رومانىن جازعانشا كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىنگى دەڭگەيىڭە كوتەرىلە المادىڭ، كەرىسىنشە، كوپتەگەن جاعدايدا قۇلدىراپ كەتتىڭ، بۇعان مەنىڭ كوزىم (وزگەلەردىڭ دە) انىق جەتەدى. ادامداردا، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە كوكەيىمە مىناداي زاڭدى سۇراق ۇيىرىلەدى: كەشەگى قايتالانبايتىن تاماشا سۋرەتكەر، بۇگىن ياعني، ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىنداعان سوڭ، نەگە ترافەرەتتىك شىعارمالار جازادى؟ سۋرەتكەر رەتىندە بارلىق مۇمكىندىككە يە بولا تۇرا نەگە بيىككە كوتەرىلە المايدى؟
مەن مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار دەپ ويلايمىن: ءبىرىنشى، ءوزىڭنىڭ قاتەلىگىڭدى مويىنداعان سوڭ، بۇرىن ءوزىڭ سەنبەگەن ءومىردى گازەتتەگى ماقالالاردىڭ اسەرى ارقىلى عانا قابىلدادىڭ، كوپشىلىكتىڭ ىشىنە بارىپ، ۇلى قۇرىلىستىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن بولىسپەدىڭ. سەنىڭ كەڭەس تاقىرىبىنا ارنالعان كوپتەگەن شىعارمالارىڭداعى سحەماتيزم، كوركەمدىك باسەڭدىك وسىدان تۋىنداپ وتىر. وسى ارادا سەن مەنەن: «ماعان ءجون كورسەتكەن جەرگە سەنىڭ ءوزىڭ نەگە بارمايسىڭ؟»،– دەپ سۇراۋىڭ مۇمكىن. زاڭدى سۇراق. ءبىزدىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسىمىز ورناتىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ بارلىعىن مەن دە تولىق بىلە بەرمەيمىن. بىراق تا كەڭەستىك اۋىلدىڭ ءومىرىن مەن سەنەن جاقسى بىلەمىن دەسەم، قاتەلەسپەيمىن. ويتكەنى مەن: اۋىلداعى العاشقى كەڭەستىك ۇيىمدى، العاشقى پارتيا ۇيىمىن، العاشقى شارۋاشىلىق مەكەمەلەرىن، العاشقى مادەني اعارتۋ مەكەمەلەرىن قۇرۋعا تىكەلەي ارالاستىم جانە ولاردىڭ ءارى قاراي دامۋىنا دا بەلسەنە قاتىستىم.
سەن تاعى دا ءبىر مىناداي سۇراق قويۋىڭ مۇمكىن: «جارايدى، سەن كەڭەستىك اۋىلدى ارتىق ءبىلۋىڭ مۇمكىن، ەندەشە ايتشى ماعان، سەن مەنەن اسىپ قانداي شىعارمالار جازدىڭ؟،– دەپ. و، قۇرمەتتى مۇحتار! سەن مەنى ءبارىن ءبىتىرىپ تاستادىم دەيتىن ماقتانشاق ادام دەپ ويلاما. ماعان جانە مەنىڭ حالقىما باقىت سىيلاعان ءوز وتانىما مەن وتە از قىزمەت كورسەتتىم، ارينە، بۇل مەنى تولعاندىرادى. ءوزىمنىڭ بۇل كەمشىلىگىمە ىشتەي مازاسىزدانىپ، ءوزىمدى-ءوزىم: مەن ۇلى كۇرەستەن تىس قالعامىن جوق، ءوزىمنىڭ قولىمنان كەلگەنىنشە قابىلەتىمە قاراي ءبارىن دە ىستەدىم. ءوزىمنىڭ بۇل ارەكەتىمدى ءالى دە جالعاستىرا بەرەمىن – دەگەن ويمەن جۇباتامىن.
سەنىڭ تولىققاندى كوركەم شىعارما جازا الماۋىڭنىڭ ەكىنشى سەبەبىنىڭ تامىرى – سەنىڭ قادامىڭنىڭ سەنىمسىزدىگىندە جاتىر، الدەبىر نارسە بۇلىنە قالاتىنداي جان-جاعىڭا كوپ جالتاقسايسىڭ. سەن: كوركەم شىعارمانىڭ – شىڭدالۋ ەكەنىن بىلمەيسىڭ. قاتەلىك كەز-كەلگەن جازۋشىدا بولادى. قاتەلىكتەن قورىقپاۋ كەرەك. تەك تابان تىرەگەن توپىراعىڭ تايعاناق بولماسىن، كەڭەستىك تىرەك بولسىن. ۇلى لەنيننىڭ ءوزى: قاتەلىكتەر جاسايمىز، سول قاتەلىكتەردەن ۇيرەنەمىز،– دەپ ايتتى ەمەس پە. سەن ءالى مۇنداي باتىل قادام جاساماي، مۇنداي شىڭدالۋدان وتپەي كىبىرتىكتەۋمەن كەلەسىڭ، سوندىقتان دا كەڭەستىك تاقىرىپتى يگەرۋىڭ اقساپ كەلەدى. رەنجى، رەنجىمە، مەيلى، تۋرا ايتايىن (كوپتەگەن ادامدار دا ايتىپ ءجۇر): سەن سۋرەتكەر رەتىندە ءوزىڭنىڭ كەڭەستىك رۋحىڭدى شىعارمالارىڭدا تالانتىڭا ساي كورسەتە العان جوقسىڭ. سەن بۇل سۇراققا ءوزىڭنىڭ زامانداستارىڭنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىڭ كەرەك».
حاتتى وقىپ وتىرعاندا بۇل سوزدەردە ەشقانداي وعاشتىق جوق سياقتى. ءبارى دە دۇرىس كورىنەدى. كەڭەس تاقىرىبىنا جازىلعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى، شىندىعىندا دا، بۇرىنعى دەڭگەيىنە كوتەرىلە العان جوق. ونىڭ باستى سەبەبى، مۇحتاردىڭ تالانت قۋاتىنىڭ السىرەگەنىندە ەمەس، كەڭەستىك يدەولوگيا، سونىڭ ىشىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قاتاڭ ۇستانۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان «مازۇنى سوتسياليستىك، فورماسى ۇلتتىق» سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ تالاپتارىندا ەدى. ءىرى تالانتقا ساي ءىرى وقيعالاردى قامتۋعا بەيىم م.اۋەزوۆتىڭ قالامىنا ۇلت زيالىلارىنىڭ قۋدالانۋى، اق پەن قىزىلدىڭ ويرانى، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىق، وتىز جەتى-وتىز سەگىزىنشى جىلعى قۋعىن-سۇرگىن سياقتى تاقىپتار لايىق بولاتىن. كۇردەلى كوركەم ويلاۋ جۇيەسى مەن قويۋ دا كەسەك ءسوز بوياۋى، قۇرمالاس سويلەمدەردىڭ كۇردەلى ۇيلەسىمى تاعانى تاقىر وقيعالاردى بايانداۋعا يكەمدەلە المايتىن. ونى ءسوز يەسى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆ تە، ءسابيت مۇقانوۆ تا جاقسى تۇسىنەدى.
الايدا، سوعان قاراماي، ايىپتاي سويلەۋ، مۇحتاردى وزىمەن تەڭ ۇستاماي، الشاقتاۋ ۇستاپ، «تاقتاعا شىعارىپ قويىپ» سويلەسۋگە بەيىمدىلىك بايقالادى. ءسابيت كورگەن اۋىلدى مۇحتار كورمەدى مە؟ مۇحتار گۋبەرنيانى، رەسپۋبليكانى بيلەپ، ۇلتىن اشارشىلىقتان قۇتقارۋدىڭ امالىندا كۇيىندى بوپ جۇرگەندە ءسابيت ماعجاننىڭ اتىنىڭ شىلبىرىن ۇستاپ جۇرمەدى مە؟ جالپى وسىدان ارتىق قانداي ومىرلىك دەرەك كەرەك؟ ءبىز دە ءسابيتتىڭ ىزىمەن سانامالاپ بىرنەشە ءۋاج كەلتىرەيىك.
بىرىنشىدەن: مۇحتاردىڭ 1932 جىلعا دەيىنگى شىعارمالارىن نەگە سوۆەت داۋىرىنەن بۇرىن جازىلعان دەپ باعالايدى. كەرىسىنشە، «قورعانسىزدىڭ كۇنىنەن» – «كوكسەرەككە» دەيىنگى دۇنيەلەر 1920-1928 جىلدارى جازىلدى عوي.
ەكىنشىدەن: ءسابيتتىڭ ءوزى جيىرماسىنشى جىلدارداعى «اسىرا سىلتەگەن» قاتەلىكتەرىن مويىنداي وتىرىپ، سول قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ، ابايدان باس تارتۋدىڭ تەرىس پىكىر ەكەنىن دالەلدەگەن مۇحتاردىڭ ماقالاسى نەگە «اشىق جاۋلىق» رەتىندە باعالانادى؟ دەمەك، ول دۇرىس ايتتى ەمەس پە.
ءۇشىنشى: «قولىڭمەن ىستەگەندى – موينىڭمەن كوتەر»، – دەپ نىعىرلاي تۇقىرتىپ الادى دا: «ولارعا پىسقىرىپ تا قاراما»،– دەپ نەگە اقىل بەرەدى.
ءتورتىنشى: «1932 جىلدان سوڭ سەن بىردە-ءبىر كوركەمدىگى جوعارى شىعارما بەرمەدىڭ»،– دەپ باعالايدى. سوندا «اباي» تراگەدياسىن، «اباي» رومانىن كوزگە ىلمەي، جاي قاتارداعى تۋىندىنىڭ ەسەبىنە قوسۋعا بولا ما؟ ون جىل دا ەمەس، بۇكىل ومىرىندە ءدال «ابايداي» ءبىر شىعارما جازعان جازۋشى – ناعىز جازۋشى عوي. الدە، ول «سوۆەت جازۋشىسى» اتانۋ ءۇشىن از با؟ جانە حاتىنىڭ باسىندا ءسابيتتىڭ ءوزى سانعا ەمەس، ساپاعا جۇگىن دەمەي مە؟
بەسىنشى: 1941 جىلعا دەيىن دە مۇحتار سوۆەت جازۋشىسى اتانباپ پا ەدى. ەندەشە، سول ۋاقىتقا دەيىن وداقتىڭ تىزىمىنە ىلىنبەۋى قالاي؟
مىنە، گاپ وسىندا.
ەكى جازۋشىنىڭ اراسىنداعى ارازدىق وسىدان باستالىپ، بىرتە-بىرتە ۇلعايا تۇسكەن. ءبىرى – كەمە كاپيتانىنىڭ، ەكىنشىسى كەمەدەگى جولاۋشىنىڭ ورنىندا بولعان. جاعدايلارى دا، قوعامداعى بەدەلدەرى دە ارقيلى. قيىن كەزدە قول ۇستاسىپ، اۋىرتپالىقتى تەڭ بولىسكەن قوس الىپ بەيبىت كۇندە كوڭىلدەرىنە كولەڭكە ۇيالاتقان. ءبىر-ءبىرىن ايىپتاۋعا كوشكەن. ءسابيت مۇقانوۆ:
«سەن تاريحي تاقىرىپتاردا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدىڭ، ونىڭ ىشىندە «ابايعا» دەيىن حالىق ادەبيەتىندەگى دايىن سيۋجەتتى پايدالاندىڭ («ەڭلىك-كەبەك»، «ايمان-شولپان»، «بەكەت»، «قالقامان-مامىر») جانە ولاردى تىڭ شىعارما دەپ ۇسىندىڭ. سەن كەيدە وزىڭشە، حالىق سيۋجەتى جۇتاڭ بولاتىن، مەن ونى بايىتتىم دەپ ويلايسىڭ. مەنىڭشە، ولاي ەمەس سياقتى. سەنىڭ نۇسقاڭ – اسىپ كەتكەندە حالىقتىڭ نۇسقاسىمەن تەڭەسەدى، بىراق ودان جوعارى ەمەس»,– دەيدى حاتىندا.
بۇل ەندى، ناعىز قيانات. قازىر جوعارىداعى شاكەرىمنىڭ داستاندارى حالىققا كەڭىنەن ءمالىم بولدى. ال، ونى پەسامەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ەكەۋى – ەكى بولەك دەربەس تۋىندىلار. ال ەندى وسى پىكىرى ءۇشىن ءسابيتتى قارالاۋعا بولا ما؟ قايدام. ويتكەنى ول مۇنىڭ بارلىعىن شىن كوڭىلىمەن «تاپتىق تۇرعىدان» باعالاپ وتىر عوي.
ول كەيىن ءوز قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، العاشقى پىكىرىنەن باس تارتتى. وسى حاتتا دا «اباي» تراگەدياسى جونىندەگى بۇرىنعى پايىمداۋلارىنىڭ جاڭىلىس ايتىلعانىن، ءوزىنىڭ ادىلەتسىزدىك جاساعانىن اشىق مويىندايدى. تاريحي تاقىرىپ تۋرالى تۇجىرىمدارىنىڭ تەرىستىگىن تۇيسىنە كەلىپ، بايسالدى پايىمداۋعا كوشەدى. كەيبىر سىنىنىڭ ورىنسىزدىعىن دا تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، «اباي» رومانىنا جوعارى باعا بەرەدى. بىراق تا پەسا مەن روماندى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قارابايىرلاۋ تاسىلمەن سالىستىرادى. بۇل شىعارمالاردىڭ جانرلىق وزگەشىلىگىن بىلاي قويعاندا، جازۋشىنىڭ كوركەمدىك شەشىمى مەن الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق استارىنىڭ مۇلدەم باسقا ەكەندىگىن ەسكەرمەيدى. ال، مۇنى اڭعارماۋ – وزگە-وزگە ءسابيت مۇقانوۆ ىسپەتتى تاجىريبەلى قالامگەرگە ءمىن جانە ۇلكەن ءمىن. ونىڭ بۇل مىنەزىن مۇحتاردىڭ تەرىس ءتۇسىنۋى دە زاڭدى.
«سەن «اباي» پەساسىندا ابايدىڭ وبرازىن جاسادىڭ. «ابايدى» وقۋ كەزىندە مەن ءوزىمنىڭ ءبىراز نارازىلىعىمدى ءبىلدىردىم. سودان كەيىن مەن بۇل ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە كوپ ويلانىپ، مەنىڭ پىكىرلەرىم قاتە ەكەن – دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم. گۋمانيست ەسەبىندەگى اباي وبرازىن سەن ءتاۋىر شىعاردىڭ. بىراق تا، «اباي» پەساسىنداگى وزگە وبرازداردىڭ تولىق بىتپەي تۇرعانى جونىندەگى پىكىرىمنەن قايتپايمىن. موسكۆادا جاسالعان سوڭعى نۇسقانى وقىماعانىم وكىنىشتى. «اباي» رومانى تۋرالى پىكىرىم جوعارى.
ءوزىنىڭ كوركەمدىگى جاعىنان ول پەسادان الدەقايدا بيىك تۇر دەپ ەسەپتەيمىن جانە ناعىز شەبەر ەۋروپا پروزاشىلارىنىڭ روماندارىمەن قاتار تۇر.
قايتالاپ ايتامىن، رومان جاقسى، ەكىنشى بولىمىنە دە سونداي ساتتىلىك تىلەيمىن.
بىزدە «تاريحي تاقىرىپ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن قۇبىجىق كورەتىن ادامدار بار، بۇل تاريحتى باعالاماۋ. ماسەلە، نە تۋرالى ەمەس، قالاي جازۋدا. ەگەردە تاريحي تاقىرىپتى ماركسيزم-لەنينزم يدەولوگياسى تۇرعىسىنان جازسا – وندا تۇرعان جامانشىلىق جوق، كەرىسىنشە، تاماشا عوي. ونداي ەڭبەكتى باعالاماۋ – وڭباعاندىق. «اباي» رومانىندا سەن تولىققاندى سوۆەت جازۋشىسى ەسەبىندە سويلەيسىڭ، مەن مۇنى ەش قىزعانىشسىز-اق مالىمدەيمىن. بىراق بۇل سوڭعى پىكىر ەمەس. سەن ناقتى تاريحي داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ وتىرسىڭ، سوندىقتان دا سول ءداۋىر تۋرالى وقىرماندار سەنەن «ابايمەن» پارا-پار شىعارما كۇتەدى جانە ولارى ورىندى دا.
مەنىڭ تاريحقا تىكسىنە قاراعان كەزدەرىم دە بولدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، باياعىدا ءوتىپ كەتكەن سول كۇندەرىمە سىن كوزبەن قارايمىن. ماتەرياليستىك ديالەكتيكاعا نەگىزدەلگەن مەنىڭ قازىرگى پىكىرىم بويىنشا، مەندە – اكە دە، شەشە دە، حالىق تا جوق (تەك تاپ بار – ت. ج.) دەگەن ادام ناعىز ساتقىن. «مەن – قازاقپىن، ءوز حالقىمدى سۇيەمىن» دەپ ايتۋ – كوممۋنيزم پرينتسيپىنە قايشى كەلمەيدى. لەنيننىڭ ءوزى دە ۇلى ورىس حالقىنىڭ ۇلى ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتتى عوي. وتە جاقسى ءارى كۇشتى ايتىلعان. تەك ءوز حالقىڭا دەگەن ماحابباتتىڭ كوممۋنيزم پرينتسيپىنە قارسى كەلمەسە بولعانى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ كەيبىر تاريحي كەزەڭدەرىنە ۇركە قاراعانىممەن، مەن ەشقاشاندا حالقىما دۇشپان بولعان ەمەسپىن. مەن ءوزىم شىققان حالىقتى ءسۇيدىم، قازىر دە سۇيەمىن، ويتكەنى ول – كوپشىلىك، ونىڭ دا قاناۋشىلارى بار. بۇرىنعى كەزدەرىمدەگى ابايدى جەتە باعالاماۋىم جانە باسقا دا ايتقاندارىم مەنىڭ حالىققا قارسى ەكەندىگىمنىڭ دالەلى بولا المايدى. ءوزىن حالىقتىڭ جوقشىسىمىن دەيتىندەرمەن بۇرىن دا جارىسقا ءتۇسىپ كەلدىم، قازىر دە جارىسۋعا (قىزمەت ەتۋگە – ت. ج.) دايىنمىن».
مۇنداي جالاڭ داڭعازاعا قۇرىلعان جەلوكپە سوزدەردى ءالى دە ەستىپ قالۋعا بولادى. ول وسەكتەر ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءتىرى كەزىندە دە ايتىلعان. ارينە، جاڭىلمايتىن جامپوز، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق. تەك قانا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى بىردە ونى قوستاپ، بىردە وعان قارسى شىعىپ، ءۇش رەت ماقالا جازىپتى ءسابيت. ونىڭ ىشىندە، مۇحتاردىڭ «حان كەنە» پەساسىن تەك سىني پىكىرىندە تىلگە تيەك ەتىپ، كەنەسارىنى ماقتاعان تۇسىندا ونى قالىس قالدىرعان. وسى حاتتىڭ باس جاعىندا «كەنەسارى، شوقان، ىبىراي، اباي سياقتى حالىقتىڭ ناعىز دوستارىنا دا قامشى ويناتتىم. ول مەنىڭ تەوريالىق ءبىلىمىمنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن ەدى»،– دەگەن سوزدەر بار. بۇدان كەيىن دە، تۋرا ون جىل وتكەن سوڭ ءسابيت مۇقانوۆ كەنەسارى كوتەرىلىسىنە:
«فەوداليزمدى كوكسەگەن، قازاق حالقىنىڭ جاۋلارى ۇيىمداستىرعان بۇلىنشىلىك»,– دەپ باعا بەردى.
سونداي-اق «الاش» پارتياسى تۋرالى دا وسىنداي ەكىۇداي پىكىر ءبىلدىردى. 1937 جىلعا دەيىن ءسابيت مۇقانوۆ:
«وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى «الاش» قىزمەتى قازاق حالقى ءۇشىن پروگرەسسيۆتى اسەرى بولدى»,– دەپ كەلسە، كەيىن مۇلدەم كەرەعار پىكىردى ۇستاندى.
جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالار جونىندە دە ەكىۇشتى باعالار بەردى. سونىڭ ىشىندە مۇحتار دا بار ەدى. زامان اعىمىنا قاراي سولاي ايتۋعا ءماجبۇر دە بولعان شىعار. الايدا:
«ءسابيت مۇقانوۆ – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ۇنەمى شابۋىل جاساۋمەن بولدى»,– دەگەننىڭ دە شىندىعى شامالى.
بۇل ارادا ءسابيت مۇقانوۆ سول قاۋەسەتكە قارسى شىعىپ وتىر. سەبەبى: سونداي پىكىردى قوزدىرۋشىنىڭ ءبىرى – مۇحتار اۋەزوۆ دەپ تۇسىنگەن. حالىق تاريحى تۋرالى ءار كەزدەگى قاراما-قايشى پىكىرلەرىنە، ءتىپتى كەيدە، وقيعانىڭ تىم اسقىنىپ كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋدىڭ ورىنىنا، سول اعىمعا ءوزى دە قوسا ارالاسىپ كەتۋىنە قاراماستان، ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن سۇيگەن. احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ تۋرالى مالىمەتتەردى ولاردى اۋىزعا الۋعا بولمايتىن كۇننىڭ وزىندە ماقالاعا كىرگىزۋىندە (ارينە، سىناپ وتىرىپ) ۇلكەن ءمان بار. و دا كۇرەستىڭ ءبىر ءتۇرى، ەڭ بولماسا – اتىن ەلدىڭ ەسىندە قالدىرۋدىڭ امالى ەدى.
بۇل حات – ەكى وي الىبىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قانشالىقتى قيىن بولعانىن بايقاتادى. ءارى ولاردىڭ سول كەدەرگىلەردى جويۋعا ۇمتىلعانى دا اڭعارىلادى. سول ءۇشىن «جۇرەگىنە كىر جاسىرماي»، كوڭىل كىربىڭدەرىن ءبىر-بىرىنە اشىق ايتۋدى ماقسات ەتكەن، ياعني، جاريالىلىقتى جان دەمەۋى رەتىندە ۇستانعان. سوندىقتان دا، ءوزارا پىكىر الماسۋلارىنىڭ نەگىزىندە ادەبيەت، ونەر، تاريحي كەزەڭدەر، دارا تۇلعالار تۋرالى كوزقاراستارى عانا ارقاۋ بولماعان، جەكە باستارىنىڭ دا مۇددەلەرى قوزعالعان.
وكىنىشكە وراي، ءوزارا كىنالاسۋلار دا شاڭ بەرەدى. نەسى بار، ول دا ومىرلىك قۇبىلىس. مۇندايدا، ءسابيت تىزگىندى ءوز قولىنا العان دا مۇحتار «قورعانىستا جۇرگەن». ءىرى-ءىرى ايتىستاردا عانا اۋەزوۆ سۇڭگۋىر قايىق سياقتى تولقىننىڭ بەتىنە كوتەرىلىپ، «جالىن كورسەتكەن». قولداعى دەرەكتەر وسىلاي تۇجىرىمدار جاساۋعا نەگىز قالايدى. كەيدە ولار وزدەرىنىڭ وسىناۋ قالىپتاسقان جاعدايىنا ۇيرەنىپ تە قالعان سياقتى اسەر بەرەدى.
«مەن ءوزىمنىڭ سونشاما ۇزاق، سونىمەن قاتار اۋىر-اۋىر پىكىرلەر ايتقان حاتىمدى اياقتاپ كەلەمىن. بۇل حاتتى مەن ساعان سونشالىقتى قاتتى سوققى بەرىپ، كوڭىلىڭدى قالدىرىپ، رەنجىتۋ نيەتىنەن جازىپ وتىرعان جوقپىن. الايدا، قۇرمەتتى مۇحتار، ءبىز زيالى قىزداردى دايىندايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ شاكىرتى ەمەسپىز عوي، ءبىز ءوزىمىزدى سوۆەت جازۋشىسىمىز– بولشەۆيكتەرءمىز دەپ ەسەپتەيمىز، سوندىقتان دا نە ويلايتىنىمىزدى، قانداي ماسەلەلەر ءبىزدى تولعاندىراتىنىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ءالى دە ءۇنسىز قالۋىما بولاتىن ەدى، بىراق تا جوعارىداعى ايتقان جايلارىمدى ىشىمە ءتۇيىپ جۇرە بەرۋدى نامىس سانادىم. مۇنى مەن، ءبىزدىڭ ورتاق ىسىمىزگە، قازاق سوۆەت ادەبيەتىن جاساۋ جولىنداعى جۇمىسىمىزعا كەز-كەلگەن ۇساق-تۇيەكتەر كەسىرىن تيگىزبەۋى ءۇشىن جازدىم.
مەن ساعان ءوزىمنىڭ دوستىعىمدى كۇشتەپ تاڭبايمىن، الايدا ءبىز ارالاسا-پىكىرلەسە، ءوزارا تۇسىنىسە وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتىمىز.
مەن توزە دە، قۇپيانى ساقتاي دا الامىن. ەگەردە سەنىڭ: «مۇقانوۆ – قىزعانشاق»,– دەگەن ءسوزىڭ جانىمدى جارالاماسا، مۇمكىن، بۇل حاتتى ءالى دە جازباعان بولار ەدىم. بۇل ءسوز مەنىڭ ادامدىق سەزىمىمدى قاتتى قوبالجىتتى. مەن ادامدارمەن جاۋلاسا دا بىلەمىن. بىراق ماعان مۇنى ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتتى جانە تىم ەرتە ۇيرەتتى. 7 جاسىمنان جەتىم قالۋىم – كۇشتىلەردىڭ قورلاۋىنا قارسى تۇرۋعا ۇيرەتتى، كەك الۋعا يتەرمەلەدى. الايدا جاۋلارىما، اسىرەسە، وكتيابر كۇندەرىنەن كەيىن سونشاما قاتىگەزدىك جاساعام جوق. بىراق جاۋلارىمنىڭ جاۋى ەكەندىگىمدى بۇعىپ قالمادىم، مەن ولارمەن اراداعى كۇرەستە ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنا ءتان دارەجەدەگى تاسىلدەردى قولداندىم. قازىر دە سولاي ىستەيمىن. مۇمكىن، جەكەلەگەن ادامدار سەنىڭ ساناڭدى: «مۇقانوۆ – قاتىگەز، قاۋىپتى ادام» ت.ب.،– دەپ ۋلاپ تاستاعان شىعار، ولارعا سەنبە. مەن سەنىمەن اشىقتان اشىق جاۋلاسۋعا دا جارايمىن، بىراق، ەگەر ەكەۋمىز دە ءبىر پلاتفورمادا – سوۆەت ادەبيەتىنىڭ پلاتفورماسىندا تۇرساق – وندا وشتەسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟».
ءيا، ولارعا وشتەسىپ، كەك قۋىسۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ول وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنا دا، قوعامدىق پىكىرلەردى قالىپتاستىرۋدا دا، تۋعان حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا دا زيانىن تيگىزەتىن ەدى. كەيىن كەسىرىن كەلتىردى دە.
وسى ارادا اشىق ايتا كەتەتىن ءبىر جاي: ءسابيت مۇقانوۆ – مۇحتار اۋەزوۆتى ۇنەمى ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىنىڭ توبىنا جاتقىزىپ كەلدى. وسى حاتتا دا «ءبىر پلاتفورمادا بولساق» دەۋىندەگى ەمەۋرىنى دە سول. ءدال وسى «كىلتيپان» ولاردىڭ اراسىن تولىقتاي، جارىقشاقسىز قابىسىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەگەن. ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا دا سول ءسوزدى قايتالادى. «شىن كوڭىلىمەن تاپتىق تۇرعىدان» باعالادى. ءتىپتى، وتىز جەتىنشى جىلى پارتيادان شىعارىلىپ، جۇمىستان قۋىلعان كەزىندەگى سەرگەلدەڭدى دە ول ستاليندىك رەپرەسسيادان ەمەس، «ۇلتشىلداردان» كورەدى. وسى حاتىندا:
«1937 جىلدان باستاپ مەنىڭ ومىرىمدە ازداعان وزگەرىس بولدى. سوندا ادامداردىڭ ءۇش توبى ماعان قارسى جاعدايدى پايدالانىپ قالعىسى كەلدى:
1. مەنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان جاۋلارىم – الاشورداشىلاردىڭ اشىق قيمىلداعانى، جاسىرىنىپ جۇرگەنى بار، ءبارى دە قۋانىشتان قولدارىن شاپالاقتاپ، بيلەپ: «اھا، مۇقانوۆتان كۇش كەتتى، ەندى ونى مۇيىزدەۋگە بولادى»، – دەستى.
2. ادەبيەتتىڭ اينالاسىنداعى بۇزاقىلار، ساتقىندار، ءسابيت مۇقانوۆ قانا ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتى جۇتاپ قالسا دا ءمىز باقپايتىن ارانداتۋشىلار.
3. ءالى دە تاجىريبەسى از جاستار، ولار ىشتەرىنەن مەنى سىيلاسا دا «جاعدايعا» بەيىمدەلىپ، ءوز كوزقاراسىنا قارسى بولسا دا «سىن ايتقانسىعان بولدى»,– دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.
سونعى ەكى توپتىڭ ءتۇپ تامىرى جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن «ۇشتىكتەن» ەش ايىرماسى جوق بولاتىن. ايىرماشىلىعى ولاردىڭ ءسابيت مۇقانوۆشا جىكتەلۋى عانا. ءسابيت مۇقانوۆ وسىناۋ سويقاندى جازالاۋلاردى شىندىعىندا دا «حالىق جاۋلارى» ىستەپ وتىر دەپ سەنەدى جانە سول تۇستاعى وزىنە ايتىلعان جالاقورلاردىڭ ارانداتۋلارىن ءوزىنىڭ كىناسى، قاتەلىگى رەتىندە مويىندايدى. بۇعان قاراعاندا ءسابيتتىڭ ءوزى دە «قارا قۇيىننىڭ» ارتىنداعى ارىستاننىڭ تىرناعىن بايقاماعان، نە ول ناۋقاننىڭ الەۋمەتتىك استارىن تولىق تۇسىنبەگەن، دالىرەك ايساق، تۇسىنگىسى كەلمەگەن. سوندىقتان دا اۋەل باستاعى باعىتىن وزگەرتپەگەن، ەش كۇمانسىز سولاي بولۋعا ءتيىستى دەپ سەنگەن.
ايتپەسە، 1937 جىلعا دەيىن، ءوزى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاعان اۋەزوۆتەن باسقا، ءتىرى جۇرگەن جانە اشىق جاۋلاساتىن قايداعى الاشورداشىلار؟ بار بولسا، ولار كىمدەر؟ س.مۇقانوۆتىڭ بۇل پىكىرى ەجەلگى ەكپىنمەن «ەجەلگى جاۋدى ەسكە ءتۇسىرۋ» عانا.
«مەن كوممۋنيست، ناعىز سوۆەت جازۋشىسى، پارتياشىل بولعاندىقتان دا وسىنشاما قيىندىققا ءتوزىپ باقتىم، بىراق، كىنام دە بولدى. ول كىنالار مەنىڭ جاندۇنيەمنەن شىققان اقىل-ويىمنىڭ جەمىسى ەمەس، مەنىڭ سىرتقى تۇسىنىكتەرىمنىڭ قاتەلىگىندە جاتىر. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن 1937 جىلعا دەيىن ساياسات الەمىندە ادامداردىڭ ەكى عانا توبى بار، ولار قاراما-قارسى ەكى توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن سانالى تۇردە اشىق ايتىسقا شىعادى،– دەپ ەسەپتەدىم. ەگەر دە ادامنىڭ ساياسات جاعىنان ساۋاتى جوعارى بولسا، ول مەيلى جاۋ بولسا دا، ويىنداعىسىن جاسىرماي اشىق كۇرەسكە تۇسەتىنىنە سەنىمدى ەدىم. مىنە، مەن ءوزىمنىڭ وسىناۋ قاتە تۇسىنىگىم ءۇشىن ءسۇرىندىم، ول پىكىرىمنىڭ تەرىستىگىنە ءوزىم قاتتى تاياق جەگەن سوڭ عانا كوزىم جەتتى. بۇل قۇلاۋىمدى دوستارىم مەن جاۋلارىم سان-ساققا جورىدى. دوستارىم: (مەن ناعىز سوۆەت ادامدارىن ايتامىن): ساياسي كۇرەستە السىزدىك جاساعانى ءۇشىن ءسابيت مۇقانوۆتى اياماي سوعۋ كەرەك، بىراق ولتىرمەۋ كەرەك، ونىڭ ءوز قاتەسىن تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەرەيىك،– دەستى. ال جاۋلارىم – ءولتىرۋدى تىلەدى. ول وڭباعانداردىڭ بۇل ءىسى جۇزەگە اسقان جوق» («زامان تالقىسى» تاراۋىندا بۇل ادامدار تۋرالى ەمەۋىرىن جاسالدى – ت.ج.).
بۇل ۇكىمدى كىم شىعارىپ وتىر؟ زادى 1937-1938 جىلدارى م.اۋەزوۆتىڭ جيناعىنا العىسوز جازعانى جانە م.جۇماباەۆقا كومەكتەسكەنى ءۇشىن ءوزىن «حالىق جاۋى» رەتىندە اشكەرەلەگەن ادامداردى مەڭزەپ وتىرعان سياقتى.
«مەن وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم دە وكتيابر كۇندەرىنەن بەرى اتسالىسقان ىسىمە كوزسىز بەلسەنە ارالاستىم. ءوزىمنىڭ بۇكىل بولمىسىممەن بىتە قايناسقان پارتيادان تىس جۇمىس ىستەۋ (ول جىلدارى ءسابيت مۇقانوۆ پارتيا قاتارىنان شىعىپ قالعان – ت.ج.) پسيحولوگيالىق جاعىنان ماعان اۋىر سوقتى. بىراق تا مەن ءوزىمنىڭ ىشكى رەنىشىممەن قاسارىسا كۇرەستىم، ول وكپەنىڭ ماعان تۆورچەستۆولىق جاعىنان كەسىر تيگىزبەۋىن ويلاستىردىم.
جۇمىسىما ەش زيانى تيمەدى. قايتا، تىرناقشا ىشىندەگى «پارتيادان تىس ومىرىمدە» مەن بۇرىنعىدان دا كوپ جۇمىس ىستەدىم.
مەن ءوزىمنىڭ جانە بۇكىل ەلدىڭ الدىندا سىناقتان ءوتتىم. مەنى بۇرىنعىدان كورى قاتتى سىناعىسى كەلەتىن دوستارىمنىڭ بار ەكەندىگىن بىلەمىن. بىراق تا ءوز قاتەمدى ءوزىم سەزىنە وتىرىپ ەجەلگى ادەتىمدەگىدەي بولشەۆيكشە ەڭبەك ەتەمىن».
ءوزىنىڭ يدەيالىنا وسىنشاما كوزسىز سەنگەن ادامدار از. ولار، «جاسىرىن جاۋدىڭ» بارلىعىنا شىن سەندى. ءتىپتى، كۇدىكتەنبەيدى دە. قاتەلىكتەرى دە سوندا.
ال، ول رەپرەسسيانىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك سەبەبى مۇلدە باسقادا ەكەنى قازىر ايقىندالىپ وتىر. ءسابيتتى ول ءۇشىن دە جازعىرۋعا بولمايدى. باستى سەبەبى – ءسابيتتىڭ اق جۇرەكتىلىگىندە، ۇستانعان يدەيالعا دەگەن ءشۇباسىز سەنىمىندە. كەي كەزدە جان-جاعىنا بايىپپەن قاراماي، تاۋەكەلگە بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتۋىندە. مۇمكىن، ونىڭ ءوزى ادامنىڭ بويعا بىتكەن مىنەزىمەن دە ۇشتاسىپ جاتۋى.
ءسوزىنىڭ سوڭىن: «مەن سوۆەت وكىمەتىنسىز تاماشا ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن مەن تەك يدەولوگيالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، جان-تانىممەن قالايمىن»,– دەپاياقتايدى.
ءسابيت مۇقانوۆ بۇل سەرتىنەن ولە-ولگەنشە اينىعان جوق.
ارينە، ماشينكامەن باسقاندا 15 بەتتىك بۇل حاتتاعى ءاربىر ءۋاجدى تالداپ شىعۋدىڭ ىڭعايى دا جوق، قاجەتى دە از شىعار. بىراق قالايدا ايتىلۋعا ءتيىستى. ويتكەنى ەكى ۇلى ادامنىڭ اراسىنداعى تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ سەبەبىن ءبىلۋدىڭ ءوزى دە – ساباق. تانىم تاعىلىمى. ەكىنشىدەن، مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ءار ساققا جۇگىرتىپ، داقپىرت تاراتىپ جۇرگەندەردىڭ سىپسىڭىنا تىيىم دا سالار دەگەن ۇمىتتەمىز.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
