ءشامشى قالداياقوۆ پەن جۇ­مە­كەن ناجىمەدەنوۆتىڭ وسى­دان جارتى عاسىر شاماسى بۇرىن جازىلعان «مەنىڭ قازاق­ستا­نىم» ءانى ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، حا­لىقتىڭ قالاۋىمەن 2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا ءدۇيىم قازاق ەلىنىڭ ءانۇرانىنا اينالدى. ءان ولەڭنىڭ ماتىنىنە ۋاقىت پەن تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي ءتيىستى وزگەرىستەردى ءوز قولىمەن ەنگىزگەننەن كەيىن ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى ەتىپ قا­بىلداۋ تۋرالى ۇسىنىستى ەل پارلامەنتىنە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولداعان بولاتىن. «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى، ءبىر زا­مانداعى «ەلىم-اي» سياقتى، ءداۋىر تۋدىرعان تاعدىرلى ءان. ونىڭ شىعۋ تاريحىن زەردەلە­گەن ساليقالى ەڭبەكتەر دۇنيەگە كە­لۋدە. سولاردىڭ ءبىرى – قارا­عان­دىلىق زاڭ قىزمەتكەرى مارات ازبانباەۆتىڭ «مەنىڭ قازاق­ستانىم – جۇمەكەن» اتتى دەرەكتى ەسسە-تولعامدار كىتابى. ال ءبىر­تۋار ءشامشىنىڭ ءىنى دوسى، كوپ جىل­دار بويى ارالاس-قۇرالاس بولىپ، سان سىردى كوكەيىنە تۇي­گەن بەلگىلى قالامگەر ەركىنباي اكىم­قۇلوۆتىڭ «ءان پاتشاسى قالداياقوۆ» اتتى رومان-ەسسە­سى­نەن دە ەلدىڭ وسى باس ءرامىزى حا­قىن­دا الار تاعىلىم از ەمەس. ءبىز وسى ەكى اۆتوردان «مەنىڭ قازاق­ستانىم» انىنە سەبەپ بولعان جايلار تۋرالى ءوز پايىمدارىن ايتىپ بەرۋلەرىن وتىنگەن ەدىك.

ءشامشى قالداياقوۆ پەن جۇ­مە­كەن ناجىمەدەنوۆتىڭ وسى­دان جارتى عاسىر شاماسى بۇرىن جازىلعان «مەنىڭ قازاق­ستا­نىم» ءانى ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، حا­لىقتىڭ قالاۋىمەن 2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا ءدۇيىم قازاق ەلىنىڭ ءانۇرانىنا اينالدى. ءان ولەڭنىڭ ماتىنىنە ۋاقىت پەن تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي ءتيىستى وزگەرىستەردى ءوز قولىمەن ەنگىزگەننەن كەيىن ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى ەتىپ قا­بىلداۋ تۋرالى ۇسىنىستى ەل پارلامەنتىنە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولداعان بولاتىن. «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى، ءبىر زا­مانداعى «ەلىم-اي» سياقتى، ءداۋىر تۋدىرعان تاعدىرلى ءان. ونىڭ شىعۋ تاريحىن زەردەلە­گەن ساليقالى ەڭبەكتەر دۇنيەگە كە­لۋدە. سولاردىڭ ءبىرى – قارا­عان­دىلىق زاڭ قىزمەتكەرى مارات ازبانباەۆتىڭ «مەنىڭ قازاق­ستانىم – جۇمەكەن» اتتى دەرەكتى ەسسە-تولعامدار كىتابى. ال ءبىر­تۋار ءشامشىنىڭ ءىنى دوسى، كوپ جىل­دار بويى ارالاس-قۇرالاس بولىپ، سان سىردى كوكەيىنە تۇي­گەن بەلگىلى قالامگەر ەركىنباي اكىم­قۇلوۆتىڭ «ءان پاتشاسى قالداياقوۆ» اتتى رومان-ەسسە­سى­نەن دە ەلدىڭ وسى باس ءرامىزى حا­قىن­دا الار تاعىلىم از ەمەس. ءبىز وسى ەكى اۆتوردان «مەنىڭ قازاق­ستانىم» انىنە سەبەپ بولعان جايلار تۋرالى ءوز پايىمدارىن ايتىپ بەرۋلەرىن وتىنگەن ەدىك.

مارات ازبانباەۆ: – قارا­عاندى ەلى قاسىم امانجولوۆ سياق­تى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتى دە ءوزىنىڭ تۋما پەرزەنتى سانايدى، ونىڭ ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى دارەجەسىنە كوتەرىلگەنىن جانە مەملەكەتتىك ءانۇران اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بول­عانىن ماقتانىش ەتەدى. سەبە­بى، جۇمەكەن قاراعاندىعا 1955 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە كوم­سو­مول­دىق جولدامامەن كەلىپ، كومىر شاحتاسىندا ەڭبەك جولىن باستايدى. كوركەمونەرپازداردىڭ بۇكىلوداقتىق بايقاۋىنىڭ ماس­كەۋدەگى قورىتىندى كونتسەرتىندە كوكپ XX سەزى دەلەگاتتارىنىڭ الدىندا كۇي تارتىپ، «قاراتورعاي» ءانىن شىرقايدى. ومىرمەن ەتەنە تانىسادى، تىڭ يگەرۋدىڭ تىنىسىنا قانىعادى، قازاقستاننىڭ العاشقى ميلليارد پۇت استىعى مەن تۋىنا تاعىلعان العاشقى وردەنىن دە كورەدى، كەۋدەسىنە ۇلتتىق نامىس-جىگەر ۇيالاتادى. كاسىپوداق جەتەكشىسى، مىقتى قازاق اۋكەباي كەنجيننىڭ قامقورلىق كومەگىمەن الماتىعا، كونسەرۆاتورياعا اتتانادى. وسىندا تاعدىر سىيىنا كەزىگىپ، بولاشاق سازگەر شامشىمەن تابىسىپ، دوستاسادى.

ءيا، قاراعاندىنىڭ ەڭبەك مەكتەبىنەن تۇڭعىش پرەزي­­­­دەنتىمىز شىڭدالىپ شىقتى. قاراعاندى توپىراعىنان تۇڭعىش عارىشكە­رىمىز جاراتىلدى. تۇڭعىش ۇلتتىق ءانۇران دا قاراعاندى قازانىندا قاينادى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى، جۇمەكەننىڭ ومىرلىك جارى ءناسىپ اپايدىڭ ايتۋىنشا، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى ءماتىنىنىڭ ەكى شۋماعى قاراعاندىدا، 1956 جىلى جازىلىپتى. «التىن كۇن اسپانى، التىن ءدان دالاسى» دەپ باستالاتىن بۇل شۋماقتار سارعىش تارتقان پاراقتاردا جۇمەكەننىڭ ماسكەۋدەن اكەلگەن، بولاشاق تۋى­مىز تۇستەس كوگىلدىر شابادانىن­دا ءناسىپ سىيلاعان كەستەلى اق ورامالمەن بىرگە ساقتالىپتى. ال كوپ ۋاقىت ايتىلماي جۇرگەن ءۇشىن­شى شۋماقتى ءناسىپ اپاي قازاق را­ديو­سىنىڭ التىن قورىنان 2001 جىلى جازدىرتىپ الدى. «اينالا قا­راسام، اسىقتى جۇرەگىم. زا­­­مان­عا جا­راسام، جاراسىپ تۇر ەلىم. ءبىزدىڭ ەل وردەندى، كو­تەردى تۋلارىن. ەل­مەن ول تەربەلدى، تەربەلە جىرلادىم».

مۇندا ەلدىڭ ەرلىك جانە ەڭبەك قۋانىشى كورسەتىلدى. ءبارى 1956 جىل وقيعالارىنا ساي كەلەدى. قازاق جەرىن بولشەكتەۋ دە سول كەزدە ورىن العان. كونسەرۆاتوريادا ءتاڭىرىم تابىستىرعان دوسى ءشامشى دە وسىنداي يدەيا ۇسىنىپ، ول ءاندى مارش اۋەنىمەن جازعان. دەگەنمەن، ولەڭنىڭ ءوز مۋزىكاسى، وزىندىك دىبىس ۇيلەستىگى مەن وزگەشە گارمونياسى بار. ەڭ عاجابى، ءشامشى مەن جۇمەكەندەي قوس تالانتتىڭ كونسەرۆاتورياعا ءبىر جىلى ءتۇسىپ، قازاقتىڭ رۋحىن اسقاقتاتار عاجايىپ ءان تۋعىزعانى. ءان قازاق راديوسىنان العاش رەت 1959 جىلى ورىندالعان. ءان قايىرماسىندا اقىن مىنا ەل مەن جەر ماعان ءتان، مەنىكى دەيدى. پوەزيا مەن مۋزىكا ۇيلەسە قۇيىلىپ، وسىناۋ ەل مەن جەر ءۇشىن گۇل بولىپ ەگىلىپ، جىر بولىپ توگىلەدى. ماڭگىلىك ەل ءۇشىن. ەشكىمنىڭ ەنشىسى جوق ءوزىنىڭ قازاقستانى ءۇشىن. ەموتسيالىق اسەرى عاجاپ. سەزىم مەن ساناعا تىكەلەي جول سالىپ، جان تەبىرەنتەدى. جەلتوقسانشىلاردىڭ وسى ءاندى نەگە شىرقاعانى ەندى تۇسىنىكتى. ءسوزى مەن سازى بىردەي ۇيلەسكەن بۇل ءان قازاق ۇلتىنىڭ رۋحىن پاش ەتەدى. وسى ءان ايتىلعاندا ءبارىمىز بىرىگىپ كەتەمىز. بۇل – بىرلىك ءانى. قازاقستاندىق پاتريوتيزم مۇراتىنا قىزمەت ەتىپ كەلگەن ءان. بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان ەل ازاماتتارىن ەركىندىك، تەڭدىك، تاتۋلىققا شا­قىراتىن ءان. نىساناسى – ۇلت­تىق رۋحتى كوتەرۋ. وزەگىندە تۋ­عان حال­قىنا، ەلىنە دەگەن زور سۇ­يىس­كە­ن­شىلىك جاتىر. «مەنىڭ قازاق­ستانىم» ءانى وسىنداي ۇلتتىق يدەيا ۇسىندى.

سازىنا كەلەر بولساق، مارشتىق قاجىرلى، جالىندى جىگەر، قايرات­تى، رۋحتى سەزىمدەردى بەرە الاتىن اۋەزدىك ەكپىن. ءاننىڭ ءاربىر ءيىرىمى مىنەزىنە ساي باستان اياق ەكپىندى اۋەننەن اۋىتقىمايدى. ەكى داۋىسقا ارنالعان قايىرماعا شارىقتاۋ شەگى ءدوپ كەلەدى. جالپى، ءان قۇرىلىمى اقىننىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ استارىن، ءمانىن ءدال اشا بىلگەن. ءسويتىپ، جالىندى ولەڭ مەن مۋزىكالىق ءماتىن ءبىر-بىرىمەن جىمداسا ۇيلەسىپ، قازاق توپىراعىندا ەشبىر انگە ۇقساماس اسقاق تا عاجايىپ شىعارما تۋعان.

مىنە، وسىناۋ انگە ىقىلاسى تۇسكەن حالقىنىڭ قالاۋىنا ەل­باسى زور قۇرمەتپەن قارادى. «ەلى­مىزدىڭ قاي تۇكپىرىنە بارسام دا «مەنىڭ قازاقستانىمدى» ءانۇران ەسەبىندە شىرقاعانىنىڭ تالاي رەت كۋاسى بولدىم. بۇل مەن عانا ەمەس، قازاقستاندىقتاردىڭ سان بۋىنى الدەقاشان بىلەتىن شىندىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيرەسمي ءانۇران قىزمەتىن اتقارىپ كەلگەن بۇل انگە رەسمي مارتەبە بەرەتىن كۇن جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن» دەپ كەسىمدى ءسوزىن ايتتى.

البەتتە، ءانۇران رەتىندە قا­بىل­داۋ ءۇشىن ماتىنگە وزگەرىستەر ەنگىز­بەي بولمايتىن ەدى. ءسويتىپ، جاڭا نۇسقادا عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن بابالار ەرلىگى كورسەتىلدى، اتا-بابالاردان قالعان اسىل مۇرا – جەرىمىزدىڭ كەڭ-بايتاقتىعى پاش ەتىلدى. ودان ءارى ەل مەن جەر بايلىعى ۇرپاقتاردىڭ بولاشاعىنا جارقىن جول اشاتىنى كورىنىس تاپتى. ەڭ باستىسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن دىڭگەگى – ەل بىرلىگى اسپەتتەلدى. حالقىنىڭ قاسيەتىن قاپىسىز ۇققان اقىلمان دا اقىنجاندى پرەزيدەنتىمىز وسىنداي وزگەرىستەردى تىكەلەي ءوزى ەنگىزىپ، پارلامەنت تالقىسىنا، مۋزىكالىق رەداكتسياسىن ساقتاي وتىرىپ، ءماتىننىڭ جاڭا نۇسقاسىن ۇسىندى. سونىمەن بىرگە، اۆتورلىققا ەشبىر تالاسى جوقتىعىن ءبىلدىردى. ەلباسى مۇراتى – بيىكتەرگە بەتتەگەن تۋعان ەلىنىڭ ءالى تالاي بۋىنى اسقاقتاتا شىرقايتىن، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنە ساي ءانۇران قابىلدانۋى ەدى. ينشاللا، سولاي بولدى دا!

ەركىنباي اكىمقۇلوۆ: – شاكەڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» مارش ءانىن قالاي شىعارعانىن ءوز اۋزىنان تالاي مارتە ايتقان ەدى. ول بىلاي بولعان. ەندى ءشامشىنى تىڭدايىق.

– ءستاليندى تابالاپ، سۇيەگىن ماۆزولەيدەن الىپ، قارا جەر قوي­ناۋىنا كومگەن حرۋششەۆ قا­زاق جەرىنە قىرعيداي ءتيدى. قازاق­ستاننىڭ سولتۇستىكتەگى 5 وبلى­سىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تىڭ ولكەسىن قۇردى. بۇل 1961 جىل بولاتىن. «تۇبىندە ول ولكەنى روسسياعا قوسادى» دەگەن ءسوز شىقتى. بۇل نە دەگەن سۇمدىق! قازاق جەرىن تالان-تاراجعا سالۋعا، بولشەكتەۋگە بولا ما؟ اتا-بابالارىمىزدىڭ اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ۇرپاقتارىنا قالدىرىپ كەتكەن ۇلان-بايتاق دالاسىن كىمدەر تاپتاماق؟

كوكىرەگىندە نامىسى بار، قازاق دەگەن قانى بار ءاربىر ازامات: «بۇل – مەنىڭ قازاقستانىم!» دەپ تۋ ۇستاپ ۇرانداپ كوتەرىلىسكە شىعۋعا ءتيىس. قان قىزدى، كوزدەن پارلاپ جاس اقتى. ال، مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ اۋەلى وزىڭنەن باس­تاشى، ءشامشى! قالداياق ۇستانىڭ كومپوزيتور بوپ تۋعان بالاسى! جۇرەگىڭدەگى وتىڭ، جانىڭداعى جالىنىڭ قايدا؟ جامان قاتىننىڭ جانىندا جانتايىپ جاتا بەرمەكسىڭ بە؟ تۇر، ورنىڭنان! ءبىر ءوزىڭ ءبىر ارمياداي كوتەرىل… مارش… مارش جاز! مارشتى كىممەن، قالاي جازامىن؟ مارشتىڭ ءسوزىن كىم جازباق؟ ءا-ءا! تاپتىم، تاپتىم! ونى ءبىر جازسا، كونسەرۆاتوريادا وقيتىن تالانتتى تانىس دوس ءىنىم جۇمەكەن… جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ جازادى. بالكىم، باسقا ءبىر اقىن… تۇمانباي، قادىر، ابەكەڭ – ءاب­دىلدا تاجىباەۆ، سىرباي، جۇبان اعالار… جوق، وزگەلەرىن قويا تۇرا­يىن. جۇمەكەننەن باستايىن.

ىزدەپ ءجۇرىپ تاپتىم. ۇيىنە باردىم. بار جاعدايدى ايتىپ، سىرىمدى اشتىم. «مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن جەرىن جاۋلاردان قورعايتىن ءبىر مارش جازايىق»، – دەدىم.

جۇمەكەن جىميىپ، ادەتتەگىسىندەي مىرس ەتىپ كۇل­دى. اسىعىپ، اپتىققان جوق. مەن ودان ءتورت-بەس جاس ۇلكەنمىن.

– ءجون عوي، شاكە! ءجون-اق. بىراق ونىمەن كوسەمدەردىڭ قىتىعىنا ءتيىپ جۇرمەيمىز بە؟ ايقايلاۋ – ارتتى جىرتۋ بوپ شىقسا قايتەمىز؟

– قورىقپا، باۋىرىم، قورىقپا. ەشكىم ءبىزدى ەلىڭدى قورعادىڭ، قازاقستاندى ماقتادىڭ دەپ تۇرمەگە تىقپاس. اۋەلى ءان جازايىق. قالعانىن كورە جاتارمىز. 7 قاراشا. ۇلكەن مەرەكەنىڭ قارساڭى بولاتىن. 5-ىنەن باستاپ بەل شەشپەي 7 كۇن، 11 قاراشاعا دەيىن قالام-قاعاز، نوتا، دومبىرا، ماندول، پيانينوعا جابىستىق. ارا-ارا­سىندا دەم الىپ، بوي جازىپ قويامىز. نە كەرەك، قاتتى ەڭبەكتەندىك. الدىمەن، «تارا-راي، تارا-راي، تارا-راي» دەپ جىگەرلەنىپ، تاسىپ، شالقىپ مەن كەتەمىن. جان كۇيىم­دى مىسىقشا اڭدىپ، قاعاز شۇقىلاپ جۇمەكەن وتىر. «كەلە جاتىر، كەلە جاتىر» دەيمىز شاتتانىپ، قۋانىپ:

– التىن كۇن اسپانى…

– ءيا، ءيا: التىن كۇن اسپانى.

– التىن ءدان دالاسى…

– التىن ءدان دالاسى.

وسىلاي قايتالاي بەرەمىز، قايتالاي بەرەمىز.

– مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم.

– مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم.

– دۋماندى باستادى،

دالاما قاراشى.

– تۋعان جەرىم مەنىڭ، قازاقستانىم.

وي، دوڭگەلەنگەن دۇنيە-اي! اينالايىن سەنەن. ءان تۋدى عوي! ءان تۋدى. مارش كەلدى عوي الەمگە. دۇڭكىلدەگەن، تارسىلداعان، سارتىلداعان! بۇل ميلليون قول، ميلليون اياقتىڭ ءجۇرىسى عوي. بۇل ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن ازاماتتاردىڭ اياق باسۋلارى عوي. بۇل – نامىستىڭ، اردىڭ ءانى عوي. جايدان-جاي، تەكتەن-تەك ايتا المايسىز. مۇنى شىرقاعاندا كەۋدەڭدى ماقتانىش كەرنەپ، ءوزىڭنىڭ ادام ەكەنىڭدى، قازاق ەكەنىڭدى مۇقىم اينالاعا جار سالىپ ۇرانداۋىڭ كەرەك. ءبىز – اينىماس وجەت ۇلتپىز. ەشكىمگە ءبىر سۇيەم جەر بەرمەيمىز. ەلىمنىڭ شەكاراسىنان ەشبىر جاۋدى وتكىزبەيمىز. الەمگە مىقتىلىعىمىزدى تانىتامىز. «ءدان ەگىپ تەرلەگەن قازاعىم مىقتى عوي. ساعىمدى دالام بار، سابىرلى كولىم بار. قاراڭدار، جاراندار، وسىنداي ەلىم بار». ءبىتتى. شىقتى.

جۇمەكەن ەكەۋمىز قۇشىرلانا قۇشاقتاسىپ، ايدى اسپانعا شىعاردىق. قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ءماز بولىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جۇلقىلادىق. ءىشىمىز ءبىر بوساپ قالدى.

«مەنىڭ قازاقستانىم» وسىلاي تۋىپ ەدى. راديودان بەرىلدى. العاشقى ورىنداۋشىسى – جامال اپامىز! وماروۆا!

قازاق دالاسى، قازاق ەلى قۋانىش، شاتتىققا بولەن­گەندەي بولدى.

جازىپ العان

قورعانبەك امانجول

Abai.kz