- ابايتانۋ ءپانى جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەلى جاتىر ەكەن، وسى ماسەلە تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ابايتانۋ ءپانى جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەلى جاتىر ەكەن، وسى ماسەلە تۋرالى نە ايتاسىز؟
- «ابايتانۋ» ءپانى بۇرىندارى مەكتەپتەردە وقۋشىلاردىڭ قالاۋى بويىنشا وقىتىلاتىن فاكۋلتاتيۆتى ءپان بولاتىن. بۇنى دا العا باسۋدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قارادىق. ابايتانۋ ءپانىنىڭ جاڭا باعدارلاما بويىنشا وقۋلىعى جازىلىپ، حرەستوماتياسى دايارلانىپ، الدىن الا دايارلىقپەن ەندىرىلسە ءجون بولار ەدى. بىراق بۇعان كۇمانىم بار. ويتكەنى، ءبىز ابايتانۋ تۋرالى م.اۋەزوۆ ۇسىنعان تانىمدى تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تالابىنا سايكەستەندىرگەن بولاتىنبىز. اۋەزوۆتىڭ تانىمىندا ابايدىڭ دۇنيەتانىمى ءۇش رۋحاني بۇلاقتان قۇرالاتىن. ولار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمى، شىعىستىڭ رۋحاني قازىناسى جانە باتىستىڭ ادەبي الەمى بولاتىن. وسى تانىمنان ءبىز باتىستىق الەمدى شەشۋشى بۋىن رەتىندە الىپ، بۇكىل عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن مەكتەپ جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا باسشىلىققا الدىق. بۇنىڭ ءبارى دە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تالابىنان تۋىنداپ جاتقان قۇبىلىستار بولاتىن. شىن مانىندە قارايتىن بولساق، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى ونىڭ وتىز جاسىنا دەيىن-اق تولىق قالىپتاسىپ قويعان ەدى. بۇل ورىس ءتىلىن ەندى ۇيرەنە باستاعان كەز ەدى. اباي ورىس ءتىلىن اقىندىققا قۇلاي بۇرىلعان ۋاقىتتا، ياعني قىرىق جاسىنان باستاپ تەرەڭ مەڭگەرە باستادى. وسى سەبەپتى وتىز جاسقا دەيىن قالىپتاسقان دۇنيەتانىمى توڭكەرىلە بۇزىلىپ كەتكەن جوق. كوپ نارسەگە اباي وسى تانىم تۇرعىسىنان قاراعان بولاتىن. سوندىقتان دا ابايدىڭ شىعىسقا قاتىناسى تۋرالى م.اۋەزوۆ ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم، ول باتىسقا بارعاندا شىعىسقا ارقا تىرەپ، ءوز ويىن سول تۇرعىدان ايتاتىن دەگەن بايلام ۇسىنعان بولاتىن. وسى بايلامى ءۇشىن ءبىز اۋەزوۆتى ومىردەن وتكەنشە قاتتى سىنعا العان بولاتىنبىز. اۋەزوۆتىڭ بۇل تانىمى 1982 جىلى «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى» دەگەن عىلىمي مونوگرافيا جارىققا شىققاننان كەيىن عانا وزگەرە باستادى. ياعني، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى قالىپتاسقان رۋحاني ءۇش بۇلاعى تۋرالى شىندىق باستاپقى قالپىنا كەلە باستادى. بىراق قازىرگى مەكتەپ پەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان ابايتانۋ تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر بۇگىنگە دەيىن سول ءۇشىنشى رۋحاني قازىنا كوزىنىڭ سارىنىمەن كەتىپ جاتىر. مىسالى، 2008 جىلعى 10-سىنىپقا ارنالعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ بولماۋى - وسىنىڭ ايعاعى.

ابايتانۋ ءپانى جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپتەرگە ەنگىزىلەتىن بولسا، ونىڭ وقۋلىعى مەن باعدارلاماسى بولۋى كەرەك. مەنىڭ شامالاۋىمشا، سول وقۋلىق پەن باعدارلاما بولا قالعاننىڭ وزىندە سول ەسكى سارىننان قۇتىلا الماعان بولار دەپ ويلايمىن. بۇل جاقسى باستاما بولعانمەنەن اباي دۇنيەتانىمىنىڭ وزەكتى جەلىسىنە اينالعان ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى تۋرالى ماسەلە تاعى دا ءسوز ەتىلمەي، تاسادا قالاتىن ءتارىزدى.

- ءپاندى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ قاشان قولعا الىندى؟
- ابايتانۋدى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ءپان رەتىندە ەنگىزۋ ماسەلەسى 2002 جىلى ارنايى ءسوز بولعان ەدى. بۇل باعدارلامانى 1-سىنىپ پەن 10-سىنىپقا دەيىنگى كەزەڭدەگى باعدارلاما رەتىندە تالعار قازاق مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى نۇرعانات كەرىمباەۆ ۇسىنعان ەدى. بۇل رەسمي تۇردە بەكىتىلمەي قالعان بولاتىن. بۇنىڭ ورنىنا دوسىم وماروۆتىڭ كريشنايدتىق تانىم نەگىزىندەگى «ۇلىلار ۇندەستىگى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان «ابايتانۋ» وقۋلىعى مينيسترلىكتىڭ قولداۋىمەن مەكتەپتەرگە ەندىرىلگەن بولاتىن. بىراق ول وقۋلىق تۋرالى باسپاسوزدە قاتتى سىنالىپ، مينيسترلىكتىڭ ءوزى بۇيرىق بەرىپ، قولدانۋدان الىپ تاستادى. كەيبىر مەكتەپتەردە ابايتانۋدى ءپان رەتىندە وقىتۋ 2003-2004 جىلدارى ءار جەردە ءبىر قىلاڭ بەرىپ جاتتى. بىراق تۇپكىلىكتى شەشىمىن ءالى كۇنگە دەيىن تابا الماي كەلە جاتىر.

- ەل اراسىندا «مەكتەپ وقۋشىلارىنان ادامگەرشىلىك، ءتارتىپ كەتتى» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. مەنىڭشە، ابايتانۋ ءپانىن ەنگىزۋدەگى ماقسات وسىنداي كەرى قۇبىلىستىڭ بولماۋىن، بالالاردى قازاق رۋحانياتىمەن سۋسىنداتۋدان تۋعان بولار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- باتىستىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى كەرى كەتكەن مەرەز ءبىزدىڭ جاستاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتىپ جاتقانى وتىرىك ەمەس، شىندىق. وسى كەرى قۇبىلىستان قۇتىلۋدىڭ رۋحاني جولى ابايدىڭ ادەبي مۇراسى دەپ تاپقاندىقتان، مينيسترلىك ابايتانۋ ءپانىن ۇسىنىپ وتىرعان ءتارىزدى. بۇل ارەكەتى - دۇرىس ارەكەت، باياندى ارەكەت.

مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاقستاننىڭ قوعامدىق عىلىمدار سالاسى مەن اعارتۋشىلىق ماسەلەسى دە كەڭەستىك داۋىردەن باستاپ ءبىرجولاتا ەۋروپالىق قالىپقا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس، شىندىق. وسى سەبەپتى بارلىق وقۋلىقتارىمىز بەن ءتالىم-تاربيە جۇمىستارىنىڭ تۇرلەرىن دە وسى ەۋروپالىق قالىپقا تۇسىردىك. وي-سانامىز دا وسى تۇرعىدان قالىپتاستى. 1991 جىلدان باستاپ تاۋەلسىزدىك تۋىن قولعا ۇستاعانىمىزبەن ءبىزدىڭ اقىل، وي-سانامىز، دۇنيەتانىمىمىز بۇرىنعى قالىپتاسقان ەۋروپالىق مودەلدەن اۋىتقىماي كەلە جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني سانامىزدى تاۋەلسىزدىك جولىنا بۇرۋعا، سول جولدا ۇلتتىق، شىعىستىق قالىپقا تۇسۋىمىزگە مەيلىنشە كەدەرگى بولىپ، اياعىمىزدى ەركىن كوسىلۋگە جول بەرمەي كەلە جاتىر. ءۇشىنشى مىڭجىلدىق ادامگەرشىلىكتىڭ، گۋمانيزمنىڭ زامانى بولۋعا ءتيىس. ەگەر ءبىز، شىن مانىندە، تاۋەلسىز مەملەكەت بولاتىن بولساق، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز دۇنيەتانىمى بولماعى كەرەك. ۋاقىت وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. سوندىقتان ۋاقىت تالابىنا وراي ءبىز ەسكى شاپانىمىزدى شەشىپ تاستاپ، ۇلتتىق شاپانىمىزدى كيەتىن ۋاقىت كەلدى. ياعني، بۇنىڭ ماعىناسى ءبىز ەسكىرگەن، قاساڭدانعان ەۋروپالىق مودەلدەن مۇلدە تۇبىرىمەن جاڭارعان ۇلتتىق شىعىستىق مودەلگە بەت الۋىمىز كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قوعامدىق عىلىمدار سالاسى، ءتالىم-تاربيە جۇيەسىن بەرىپ وتىرعان پەداگوگيكالىق عىلىم سالاسى ءوزىنىڭ كەلەشەكتە جۇرەتىن جولىن، ياعني، رەلسىن اۋىستىرۋى كەرەك. ونسىز ءبىز تۋرا جولدى تابا المايمىز.
ال، ەندى وقۋشىلاردىڭ ادامگەرشىلىك ءتارتىبىن جولعا قويۋ ءۇشىن مەكتەپتە ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىن ءوز الدىنا ءپان رەتىندە ەندىرىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ يدەولوگياسىن ولاردىڭ ساناسىنا بىرتىندەپ ءسىڭدىرۋدى ماقسات ەتىپ قويۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ابايتانۋداعى سەڭ بۇزىلۋى كەرەك. ول سەڭنىڭ بۇزىلۋىنىڭ كورىنىسى قازىرگى كۇندە اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە. وندا ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلىپ، بارلىق فاكۋلتەتتەردە ابايتانۋ ءپانى ارنايى كۋرس رەتىندە وقىتىلىپ وتىر. ول ءۇشىن ارنايى وقۋلىق جازىلىپ، ارنايى باعدارلاما جاسالىپ، وسىعان قوسا، حرەستوماتياسى دا بەرىلىپ وتىر. جاستار اراسىندا مىنەز-قۇلىقتىڭ بۇزىلۋى، باتىستىق مەرەز اۋرۋىنا ۇشىراعان مىنەز-قۇلىقتاعى جۇقسىز قىلىقتارىنىڭ جاستاردى شىرماي باستاۋى ءبىزدى قاتتى ويلاندىرىپ وتىر. وسىعان جول بەرمەۋ ءۇشىن جاستارىمىزدىڭ جاعىمسىز ارەكەتتەن بويىن اۋلاق ۇستاۋ ءۇشىن، وعان قارسى كۇرەستىڭ قۇرالى ابايدىڭ «تولىق ادام» تۋرالى ىلىمىنە كەڭ ءورىس بەرەتىن زامان تۋدى. ابايتانۋداعى ەۆروتسەنتريستىك تانىمداعى بۇرىنعى وقۋلىقتارداعى ەسكىرگەن تانىمنىڭ ورنىنا ەندى عىلىمعا نەگىزدەلگەن، ۇلتتىق جانە شىعىستىق باعىتتان تۋىنداعان ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىنە نەگىزدەلگەن جاڭا تيپتەگى وقۋلىقتار ۇسىنىلۋى كەرەك. بىراق مينيسترلىكتىڭ قازىرگى مەكتەپتەرگە وقۋعا ۇسىنىپ وتىرعان ابايتانۋ پانىندە بۇل تانىم جوق. ول ءالى دە ەسكى تانىمداعى ابايتانۋدىڭ سوڭىنان شىعا الماي وتىرعانى - انىق نارسە. كەلەلى كەڭەس قۇرىپ، كوپشىلىكتىڭ كوزىن جەتكىزىپ، دالەلدەنگەن جاڭا تانىمداعى وقۋلىقتى عانا ءبىز ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. وعان ءبىزدىڭ مينيسترلىكتىڭ دايارلىعى جوق دەپ اشىق ايتا الامىز. ەگەر مينيسترلىك، شىن مانىمەن، وسى ماسەلەنى قولعا الاتىن بولسا، ابايتانۋ وقۋلىعىن ۇلتتىق شىعىستىق تانىمداعى جاڭا دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن جاڭا وقۋلىقتى ۇسىنۋعا دايارلىقتان ءوتۋى كەرەك. ونسىز بۇل سالادا وزگەرىس بولمايدى، بولۋعا نەگىز دە جوق.

- مەكتەپتە ادامي قۇندىلىقتاردى ارتتىرۋ ءۇشىن تاعى نە ىستەۋگە بولادى. بالكىم، ءدارىس بەرۋدىڭ، تاربيە ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا فورماسىن ويلاپ تابۋ كەرەك شىعار؟
- مەكتەپتە ادامي قۇندىلىقتاردى ارتتىرۋدىڭ ىرگەتاسى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق-شىعىستىق حالقىمىزدا جاتىر. وسى تۇرعىدان كەلىپ، ابايتانۋدىڭ جاڭا وقۋلىعى مەن باعدارلاماسىن دايارلاۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتى ادامگەرشىلىك نەگىزىنە ۇيىتا الامىز. ءدارىس بەرۋدىڭ، تاربيە ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ بارلىعى دا وسى جاڭا تانىمعا باعىتتالۋى قاجەت بولىپ وتىر. وسىلاردى جۇزەگە اسىرماي، كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋىمىز قيىن.

- ولاي بولسا، نەگە ابايتانۋ ءپانى ەنگىزىلەدى؟ ماسەلەن، شاكارىمتانۋ، ياساۋيتانۋ، بولماسا ءال-فارابيتانۋ ەمەس؟
- ابايتانۋ ءپانىن مينيسترلىكتىڭ تاڭداۋى وتە ورىندى. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ وي-ساناسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ شىڭى ابايدىڭ ادەبي مۇراسىندا جاتىر. وسى سەبەپتى ابايتانۋ ءپانىن مەكتەپكە ەندىرۋ شاكارىمتانۋ، ياساۋيتانۋ، فارابيتانۋدان گورى العى ساپتا تۇر. ابايدى تانىساق قانا، شاكارىمدى تانۋعا دا، ياساۋيدى تانۋعا دا، ءفارابيدى تانۋعا دا جول اشىلادى. ابايدى تەرەڭ مەڭگەرمەي، ولارعا ەركىن دەندەپ كىرە المايمىز دا. جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك مىنەز-قۇلقىن، ادامي قالپىن قالىپتاستىرۋدا ابايتانۋ ءىلىمى ىرگەتاسقا اينالىپ وتىر. وسى سەبەپتى، ەڭ الدىمەن، اباي مۇراسىن مەڭگەرۋ، تەرەڭ تانىپ ءبىلۋ بۇگىنگى كۇننىڭ اسا قاجەتتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.

سۇحباتتاسقان داۋرەن سەيىتجانۇلى،

«ءۇش قيان» گازەتى، 20.08.2009