كۇنى كەشە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراس­تى بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى رايسا شەر حانىم اقش ازاماتتارىنا قازاق ەلىنىڭ جەتىم بالالارىن اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىنعانىن ءمالىم ەتتى. مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، اقش – قازاقتىڭ جەتىم­دەرىن باۋىرعا باسۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى.

مىسالى، رەسمي دەرەكتەر بويىن­شا، امە­ريكالىقتار 1999–2011 جىل­­دار ارا­لى­عىندا شەت مەم­لە­كەت­تەردەن 233 934 بالا اسىراپ السا، ونىڭ 6 421-ءى – قازاقتىڭ قاراكوزدەرى. ال، جالپى، قازاق بالاسىنىڭ شەتەل­دىك­­تەردىڭ اسى­راۋىنا كەتكەندەرىنىڭ جيى­نى 9000 بالانى قۇرايدى. سول شەتەل­گە كەتكەن 9000 بالانىڭ 6400-ءى اقش-تىڭ اسىراۋىندا ەكەنىن ەسكەر­سەك، جەتىم­دە­رى­مىز­دىڭ باسىم بولىگى امەري­كا­لىقتاردىڭ قولىندا ەكەنىن باعام­دايمىز. ال ەندى نەلىكتەن اقش-قا بالا اسىراپ الۋعا ۋا­قىت­شا تىيىم سالىندى؟ ءبىزدىڭ جەتىم­دە­رىمىزدى جەبەۋ­دە پارمەنىمىز قانداي؟ ەن­دە­شە، وسى جاعىن ساراپتاپ كورەلىك...

كۇنى كەشە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراس­تى بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى رايسا شەر حانىم اقش ازاماتتارىنا قازاق ەلىنىڭ جەتىم بالالارىن اسىراپ الۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالىنعانىن ءمالىم ەتتى. مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، اقش – قازاقتىڭ جەتىم­دەرىن باۋىرعا باسۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى.

مىسالى، رەسمي دەرەكتەر بويىن­شا، امە­ريكالىقتار 1999–2011 جىل­­دار ارا­لى­عىندا شەت مەم­لە­كەت­تەردەن 233 934 بالا اسىراپ السا، ونىڭ 6 421-ءى – قازاقتىڭ قاراكوزدەرى. ال، جالپى، قازاق بالاسىنىڭ شەتەل­دىك­­تەردىڭ اسى­راۋىنا كەتكەندەرىنىڭ جيى­نى 9000 بالانى قۇرايدى. سول شەتەل­گە كەتكەن 9000 بالانىڭ 6400-ءى اقش-تىڭ اسىراۋىندا ەكەنىن ەسكەر­سەك، جەتىم­دە­رى­مىز­دىڭ باسىم بولىگى امەري­كا­لىقتاردىڭ قولىندا ەكەنىن باعام­دايمىز. ال ەندى نەلىكتەن اقش-قا بالا اسىراپ الۋعا ۋا­قىت­شا تىيىم سالىندى؟ ءبىزدىڭ جەتىم­دە­رىمىزدى جەبەۋ­دە پارمەنىمىز قانداي؟ ەن­دە­شە، وسى جاعىن ساراپتاپ كورەلىك...

جالپى، ءبىزدىڭ قوعامدا شەتەل­دىك­تەردىڭ بالا اسىراپ الۋىنا قاتىستى ۇنەمى قىزۋ پىكىرلەر ايتىلادى. بۇل رەتتە مامان­دا­رى­مىز­دىڭ قايسىبىرى «قازاق جەتىمىن جىلاتىپ، قاڭ­عىرت­پا­عان، سوندىقتان بالالارىمىزدى جات جۇرتقا بەرمەگەنىمىز ابزال» دەگەندى نىق­تاپ ۇستانادى. ءتىپتى وسى ءبىر پىكىردى قۋات­تاي­تىندار تاراپىنان اقش-تىڭ بالا اسىراپ الۋىنا ۋاقىتشا ەمەس، مۇلدەم مو­را­توري جاريالاۋ قا­جەت­تىگى دە باسا ايتىلۋدا. بۇعان قاتىستى ساراپشىلارىمىز: «انشەيىندە رەسەيدىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىن­گەن­دى ءجون كورەمىز. ال بىلتىر اقش ازا­مات­تارى اسىراپ العان ەكى جەتىم بالاسىن ۇرىپ-سوققانى ءۇشىن رەسەي وكىمەتى امە­ري­كالىقتارعا بالا اسىراپ الۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى تارتىسقا تولى زاڭىن قابىلدادى. وسى تۇستا قازاقستاندىق باقىلاۋ ورگان­دا­رى بالالاردى شەتەل­گە اسىراپ الۋعا بەرۋ جۇمىس­تا­رىن شەتەلدىك اگەنتتىكتەرمەن جال­عاستىرا بەردى.  ەگەر بالالارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلاساق، بىزگە دە زاڭمەن تىيىم سالاتىن كەزەڭ جەتتى» دەسەدى.                     

داۋرەن ارىن، زاڭگەر:

– ءبىز قانشا جەردەن «نەكە جانە وت­با­سى» تۋرالى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەن­گى­زىپ، ول زاڭنىڭ بالا اسىراپ الۋ تۋرالى پۋنكتتەرىن قاتاڭداتىپ، قاتاڭ تالاپ ەنگىزگەنىمىزبەن، شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ اسىراۋىنداعى بالالارىمىزدىڭ قاۋىپ­سىز­دىگىنە 100 پايىز كەپىلدىك بەرە الماي­مىز. كۇنىتستس كەشە قازاقتىڭ دا ەكى جەتىم بالاسىنىڭ اقش-تا ءزابىر كور­گەن­دىگى، ولاردىڭ وقۋ-توقۋسىز جۇرگەندىگى، مەكتەپ باعدارلاماسىن مەڭگەرمەگەندىگى انىقتالدى. مۇنداي دەرەكتەردى قاز­با­لا­ساق، زەرتتەسەك، باقىلاۋدى كۇ­شەيت­سەك، كوپتەپ كەلتىرۋگە بولار ەدى. وكى­نىش­كە قاراي، بىزدە سول شەتەلگە كەتكەن بالالاردىڭ تاعدىرىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدا الاڭداۋ، ونى زەرتتەۋ، قادا­عا­لاۋ تۇسى ءالسىز. راس، العاشقى 1999 جىلدارى شەتەلدىك بالا اسىراپ الۋ­شى­لار بالانى تىكەلەي اسىراپ الاتىن ەدى. قازىر بالا اسىراپ الۋ ماسەلەلەرىنە تەك زاڭدى تۇلعالار – اگەنتتىكتەر، رەس­پۋب­ليكا اۋماعىنداعى وزدەرىنىڭ في­ليال­دارى مەن وكىلدىكتەرى ارقىلى جىبە­رىلەدى. دەسەك تە، سول اگەنتتىكتەردىڭ، وكىل­دىكتەردىڭ باقىلاۋدى كەلىستىرە الىپ وتىرعاندىعىنا، شىنىمەن دە، زاڭ جۇزىندە جۇمىس ىستەيتىنىنە ەشكىم 100 پايىز سەنىمدى ەمەس. سوندىقتان ءبىز جە­تىمدەرىمىزدى جەبەگىمىز كەلسە، ولاردى اسىراپ الۋعا شەتەلدىكتەردى ەمەس، ءوزى­مىزدىڭ وتاندىق اسىراپ الۋشىلاردى جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك. جەتىم بالا­لار­دىڭ شەتەلگە كەتكەنى قاۋىپتى، ءوز وتانى­مىزدا اسىراۋشى تاپقانى قاۋىپ­سىز. دەمەك، وتاندىق بالا اسىراپ الۋ­شى­لارعا ەلدە جاعداي جاسالۋى كەرەك.

ابزالىندا، وتاندىق دەگەننەن شى­عا­دى، 1999 جىلدان بەرى ەلدە 47 مىڭ ءسابي اسىراپ الىندى دەسەك، ونىڭ توعىز مىڭى شەتەلدە جۇرسە، جىل سايىن قازاق­ستان­دىق­تار ءۇش مىڭعا تارتا ءسابيدى باۋىرىنا باسا­دى ەكەن. وسىعان قاراپ، شىنىمەن دە، ەل­دەگى جەتىم بالالاردى باۋىرىنا باسقىسى كەلەتىندەرگە قولايلى جاعداي تۋعىزۋ قاجەت­تىگىن پايىمدايسىڭ.

جەتىمدى اسىراپ العاندارعا قولداۋ كەرەك

جالپى، قازىردە ءوز ەلىمىزدىڭ ازامات­تا­رى­نىڭ بالا اسىراپ الۋعا دەگەن قۇل­شى­نى­سىنىڭ جامان ەمەستىگىن اڭعارامىز. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى «ءار شەنەۋنىك ءبىر-بىردەن بالا اسىراپ السىن» دەگەن باستاما كوتەرىلىپ، ارتىنشا ونىڭ اياقسىز قالىپ قويعانى دا بەلگىلى. وسىنداي ۇندەۋلەر اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر، بۇگىندە ەل ازاماتتارىنىڭ جەتىم­دەردى اسىراپ الۋعا ءوتىنىشى ەسەلەپ وسكەن. بىراق سول اسىراپ الۋشىلارعا مەملەكەتتىك جاردەماقى مەن ءبىر رەتتىك تولەم تولەۋدە ءبىز وركەنيەتتى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تومەنشىكتەپ جاتىرمىز. نەگى­زىن­دە، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ەسەپ­تەۋىن­شە، ءار ەل ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونو­مي­كا­لىق جاعدايىنا، ايماقتىق الەۋەتىنە قاراي جەتىم بالالاردى اسىراپ الۋ­شى­لار­عا قوماقتى تولەماقى تولەۋگە تالپىنۋى ءتيىس. مىسالى، قازاق ەلىنىڭ مۇنداي جاع­دايىن ەسكەرىپ وتىرعان ماماندار «ءبىر جەتىم بالانى اسىراپ العان وتباسىنا ءىرى قالالاردا، وبلىس ورتالىقتارىندا اي سايىن 132 مىڭ تەڭگە جاردەماقى تولەنۋى قاجەت» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە بالا اسىراپ العان وتباسىنا تولەنەر اي سايىن­عى جاردەم مەن ءبىر رەتتىك تولەم مۇنداي سو­مانى ماڭايلامايدى دا...

ايمارا تىلەۋكەقىزى، الەۋمەتتانۋشى:

–  بىزدە بالالاردى اسىراپ الۋشى­لار­­عا جاردەماقى، ءبىر رەتتىك تولەم تابىس­تاۋ ماسەلەسى بۇرىننان قاراس­تى­رى­لىپ كەلەدى. بىراق 15-20 مىڭ تەڭ­گەنىڭ اينالاسىندا تولەنەر اي سايىنعى تولەمدى ايتۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. اڭعار­عا­نىم، شەتەلدە بالا اسىراپ العاندارعا تولەنەر سوما قوماقتى. مىسالى، يزرايل­دە ءبىر بالانى اسىراپ العان وتباسىنا اي سايىن تەڭگەگە شاققاندا 446 مىڭ تەڭگە قارجى تولەنىپ تۇرادى. بۇل دەگەنىڭىز – 3 مىڭ دوللار. ال ولار­دىڭ ءبىر رەتتىك الاتىن سىياقىسى 779 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ءبىز قاراپايىم عانا 150 مىڭ تەڭگە نەمەسە مىڭ دول­لار­دىڭ كولەمىندە جاردەماقى تاعايىن­داۋعا قابىلەتسىزبىز. نەگىزىندە، ءبىر بالانىڭ ءوزىنىڭ كەرەك-جاراعىن تۇگەندەۋ ءۇشىن اي سايىن 20 مىڭ تەڭگەنىڭ جەتپەيتىنى انىق. سوندىقتان ءتيىستى ورىن­دار جاردەماقى كولەمىن ءوسىرۋدى قاراستىرعانى ابزال. قوماقتى جار­دەم­اقى تولەنەر بولسا، بالانى اسىراپ الۋشىلار ول بالانىڭ بولاشاعىنا سەنىمدى بولادى. ول بالانى بارلىق جاعدايدا قامتاماسىز ەتە الاتىنىنا كوز جەتىپ، كوڭىلى ورنىعادى. سوندىقتان وتاندىق بالا اسىراپ الۋشىلارعا جاردەماقى مەن ءبىر رەتتىك تولەمدى كوبەيتۋ كەرەك. سوندا جەتىم بالا­لا­رى­مىز­دىڭ ەلىمىزدە قالۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋادى.

اسىراپ الىپ ازاپ شەكتىرەتىندەرگە زاڭدى كۇشەيتكەن ءجون

نەگىزىندە، سول جەتىم بالالاردى اسىراپ الىپ، ازاپ شەكتىرەتىندەر دەرەگىنىڭ دە بارى راس. مىسالى، وتكەندە عانا الماتى وبلى­سىندا ءبىر-ەكى بالانى ەمەس، 129 جەتىمدى بىر­دەي اسىراپ الىپ، ولاردىڭ 45-ءىنىڭ رەس­مي اسىراۋشىسى بولىپ تىركەلگەن شىركەۋ قىزمەتكەرى جەتىمدەردى ۇرىپ-سوعىپ، عي­با­دات جاساۋعا ماجبۇرلەگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. «تەرگەۋ بارىسىندا ونىڭ با­لا­لار­عا قول كوتەرگەندىگى، ۇرىپ-سوعىپ ءزابىر كورگەنى انىقتالسا دا، ونىڭ مۇنداي ارە­كەت­تەردى جاساعانىنا ءۇش ايدان ارتىق ۋاقىت وتكەندىكتەن ول جاۋاپ­كەر­شى­لىكتەن قۇتىلىپ كەتىپ وتىر. سوندىقتان جازاسىن المادى» دەيدى ماماندار. مىنە، بولاشاقتا وسىن­داي كەلەڭسىز جايتتاردى بولدىرماۋ ماق­سا­تىندا جەتىمدەردى پايدالانىپ، اقشاعا كەنەلگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن بارلىق جول جابىلۋى ءتيىس.

ءتۇيىن

قالاي دەسەك تە، جەتىمدەر ماسەلەسى قوعامنىڭ كوكەيىنە كىرپىشەشەن بولىپ قادالىپ-اق تۇر. «جەردە ءبىر جەتىم جىلاسا، كوكتە مىڭ پەرىشتەنىڭ ناليتىنىن» ءجيى ۇمىتىپ ءجۇرمىز بە، ايتەۋىر، جەتىمدەردى جەبەۋدە وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا مارتەبەمىز ءموليىپ، تومەندەپ-اق تۇرمىز. وزگە ەلدەر جەتىمىن شەتكە شاشاۋ شىعارماي، وزىندە الىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتقان سوناۋ 1999 جىلدارى ءبىز پاناسىز بالالارىمىزدى مۇحيت اسىردىق. ءبىر ەسكەرەتىنى – قۇزىرەتتى ورگاندار: «سول شەتەلدىكتەر اسىراپ العان قازاق بالاسىنىڭ ول ەلگە بارعاندا ازاماتتىعى اۋىسپايدى. 18 جاسقا تولعاندا بالا قاي ەلدە قالاتىنىن ءوزى تاڭدايدى. ەگەر قازاقستانعا قايتىپ كەلگىسى كەلسە، قايتىپ كەلەدى» دەيدى. دەسەك تە، شەتەلدەن پانا تاۋىپ، سول جاقتا اسىراندى بولعان بالا وڭ-سولىن تانىپ، 18-گە كەلگەندە ەلىنە دەگەن مەيىرىمى جانىن مازالاي قويار ما ەكەن؟ كەرىسىنشە، كۇنى ەرتەڭ سول مۇحيت اسىپ كەتكەن بالانىڭ «جەتىمدىك باسىما تۋعاندا ءوز وتانىم مەنى شەتكە ساتىپ جىبەرگەن» دەپ جۇرەگىنە كەك ۇيالاماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان وسى جايتتاردى ەسكەرسە، ءبىزدىڭ ءتيىستى ورىندار ءار بالانىڭ ەلدە قالۋىنا، ءوز وتانىنان جىلى ۇيا تابۋىنا، ءوز ەلىندە مەيىرىمگە بولەنۋىنە مۇرىندىق بولۋى ءتيىس.

Abai.kz