ماحامبەت – قازاق تاريحىندا بەلگىلى ءبىر ورنى بار، كوپتەگەن تاريحي، ساياسي فاكتورلارمەن ۇشتاسىپ جاتقان كوتەرىلىستىڭ باسشىسى رەتىندە عانا ەمەس، نەگىزىنەن اقىن، كوتەرىلىستىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، جەكە تۇلعا رەتىندە كۇردەلى دە قايشىلىقتى بەينە. ءبۇل جەردە «بەينە» ءسوزى تىكەلەي ماعىناسىندا قولدانىلىپ وتىر. سەبەبى ماحامبەت بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سۋبەكتيۆتىك وبرازعا اينالعان، تۋراسىن ايتاتىن بولساق، ميفولوگيالاندىرىلعان تۇلعا. سوندىقتان مادەني تۇرعىدان كوشپەندىلەر الەمىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ سيمۆوليكالىق بەينەسى (“گروزنىي، گوردىي نوماد” و.سۇلەيمەنوۆ), سوڭعى تۇياعى، قازاقتىڭ باتىرلىق جورىق جىرىنىڭ كورنەكتى وكىلى، زامان قايشىلىعى تۋدىرعان تراگەديالىق تۇلعا ماعىناسىندا قاشاندا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىنى ءسوزسىز.

تۇلعا ۇعىمى تەك قانا تاريحي-الەۋمەتتىك ارەكەتپەن بايلانىستى ەمەس. ول جان دۇنيەسى وتە كۇردەلى، ءىس-ارەكەتى ينديۆيدتىك، پەندەلىك اۋقىمنان شىعىپ كەتكەن ادام. مىنە، سول تۇلعالىق، ادامي قاسيەت تەك تاريحي نەمەسە ادەبي-تىلدىك ەمەس، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى، ادەتتە تاريحي زەرتتەۋ ادامي قاسيەتتى فاكتىلەردىڭ اياسىندا قالدىرسا، ادەبي زەرتتەۋلەر ادەبي، تەوريالىق كانونداردىڭ كونتەكستىنەن شىعا المايدى. ال ادەبي كوركەم شىعارما ءوز الدىنا. ونىڭ ۇستىنە كوپ جىلدار بويى يدەولوگيا قالىپتاستىرعان ماحامبەتتىڭ  «تاپتىق كۇرەسكەر پورترەتى» تاعى بار.  مىنە، وسىلاردىڭ اراسىنان ادام ماحامبەتتى ارشىپ الۋ تەك پسيحولوگيانىڭ ارسەنالدارىن قولدانۋدى قاجەت ەتەتىندەي. تەك وسىلايشا عانا ماحامبەت بەينەسىن بۇركەمەلەگەن كۆازيساياسي، كۆازيتاريحي قاباتتاردىڭ تاساسىنا ۇڭىلۋگە بولادى.

ماحامبەتتى جەكە تۇلعا رەتىندە قاراۋ – ونى ءوزى كەشكەن جاعدايلارعا بايلانىستى جان دۇنيەسىندەگى، كوڭىل - كۇيىندەگى وزگەرىستەردى انىقتاۋعا، دۇنيە سەزىمىن ناقتىلاۋعا، قورىتا كەلگەندە، بەلگىلى ءبىر تيپتىك پورترەتىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جەكە ادام رەتىندە قاراي وتىرىپ، ءبىز ونىڭ الدەبىر پەندەشىلىك قاسيەتتەرىن ساراپتاۋعا مۇمكىندىك الامىز. ماحامبەت باتىردى –ماحامبەت ادام تۇرعىسىنان تانيمىز. پسيحولوگيالىق تيپ رەتىندە تالداۋعا ونىڭ ولەڭدەرىن نەگىزگە الۋعا بولادى. سوندىقتان ولەڭدەر سۋبەكتىلىگى ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. پسيحولوگيالىك زەردەلەۋ تۇرعىسىنان ماحامبەت ءومىرىن، ياعني جان دۇنيە، كوڭىل كۇيىن، دەمەك، ونىڭ جىرلارىن دا ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراۋعا بولاتىن سياقتى. ول كريزيسكە (داعدارىسقا) دەيىنگى جانە داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭ. تاريحي حرونولوگيا تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، يساتاي ءولىپ، كوتەرىلىس ىدىراپ، ماحامبەت جالعىز قالعانعا دەيىنگى جانە سودان كەيىنگى ۋاقىت.

داعدارىستى كەزەڭدەر ادەتتە پسيحولوگيا تىلىندە فرۋستراتسيا تۋدىرادى، ياعني العا قويعان ماقساتتىڭ ورىندالماۋىنان تۋعان پسيحولوگيالىق كۇي. فرۋستراتسيا كورىنۋىنىڭ كەڭ كولەمدە العاندا  ەكى ءتۇرى بار ەكەنى بەلگىلى. ول اگرەسسيۆتىك جانە رەگرەسسيۆتىك. اگرەسسيۆتىك فرۋستراتسيا باسقالارعا جەك كورىنىشپەن، اشىنعاندىقپەن ەرەكشەلەنسە، رەگرەسسيۆتىك فرۋستراتسياعا ءتان كوڭىل كۇي كەشۋشى ادام، بارلىق نارسەگە ءوزىن كىنالى سانايدى، تەرەڭ ىشكى كۇيزەلىسى ءوزىن كىنالاۋعا اۋەستىگىمەن ايقىندالادى. ماحامبەتكە بۇل كوڭىل كۇي ءتان دەپ ايتا المايمىز. بىراق ونىڭ ولەڭدەرىنەن اگرەسسيۆتىك فرۋستراتسيانىڭ ايقىن بەلگىلەرىن كورەمىز. ونىڭ اگرەسسياسى، ارينە، فرۋستراتسياعا كىنالى «اتا جاۋ» – جاڭگىرگە، جالپى حان تۇقىمىنا جانە ونىڭ اينالاسىنا باعىتتالعان. سوندىقتاپ ماحامبەت فرۋستراتسياسى – ول اۋەلى الەۋمەتتىك كونفليكتىدەن تۋعان داعدارىس. ءوزىنىڭ داعدارىستىق كۇيىن ول بىرنەشە نەگىزگى ۇعىمدار ارقىلى بەرەدى. ولار: «جالعىزدىق»، «مۇڭ»، «قۇسا بولۋ»، «سەرگەلدەڭ»، «جەتىم».

جاسقۇستاعى جاڭگىر حان

ىسىنەن بولدىم قۇسا - دەرت.

قۇسالىقپەپ ءوتتى عوي،

ماحامبەتتىڭ كوپ كۇنى

مىناۋ ماحامبەت سىندى جەتىمدى - اي،

قاڭعىرىپ  جۇرگەن قاراشىڭ.

ماحامبەتتەي زارىعىپ،

مۇڭدى بولعان قايدا بار؟

وسىلايشا الەۋمەتتىك فرۋستراتسيا ەكزيستەنتسيالدىق سيپات الادى. ال ەكزيستەنتسيالدىق فرۋستراتسيانىڭ اگرەسسيۆتىكپەن بايلانىسى تۋرالى اتاقتى امەريكا پسيحولوگى ۆيكتور فرانكل بىلاي دەيدى: «ەكزيستەنتسيالدىق فرۋستراتسيا جانە بارىنشا بويعا كەڭ تاراپ بارا جاتقان ماعىناسىزدىق سەزىمى اگرەسسيۆتىكتى قۋاتتايدى، ءتىپتى ونىڭ سەبەبى دەۋگە دە بولادى».

جالپى ماحامبەت ەكزيستەنتسياسى  ءوز الدىنا كۇردەلى ماسەلە،  ول  جونىندە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور گ.نۇرىشەۆانىڭ  «ادام ءومىرىنىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى» اتتى بەلگىلى ەڭبەگىندە جان - جاقتى زەرتتەلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.

ولىمگە  باسىبايلى بولۋ، باسقا جولدىڭ  جوقتىعىن ءبىلىپ، تارىعۋ دا وسى كەزەڭگە ءتان. («وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم»). بۇل دۇنيەدە ءبارى سالىستىرمالى، وتپەلى، ابسوليۋتتىك ەشتەڭە جوق دەپ ءتۇسىنۋ، قۇندىلىقتىق تۇرعىدان ءتۇڭىلۋ دە وسى تۇستاعى ولەڭدەرىنەن  ايقىن كورىنەدى: اي، كۇن، مۇسىلماندىق، داۋلەت، بيلىك، ەرلەر، قارىنداس، ءبارى ۋاقىتشا عانا، ءتىپتى قازاق مادەنيەتى ءۇشىن اسا قۇندى «تۋعان ۇلدان نە پايدا»  دەپ تارىعادى اقىن.

سونداي-اق اقىن قولدانعان «مۇڭ» ۇعىمى دا كونتسەپت رەتىندە كورىنىپ، وسى كەزەڭگە ءتان ىشكى دۇنيەلىك قانا ەمەس، بولمىستىق سيپاتقا يە، كوسموستىق كۇيدى بەينەلەيدى. العاشقى كەزەڭدەگى پافوسقا تولى ەرلىك جىرى باتىرعا جات مۇڭدى سارىنعا ۇلاسادى. فرۋستراتسياگا دەيىنگى كەزەڭگە ءتان «ەڭسەلىگى ەكى ەلى» دەپ اتالاتىن اۆتوپورترەتتەگى «جاۋدى كورىپ قۋانعان» (!) جىگىت پەن جىگىت ارەكەتىن رومانتيكالىق، دالالىق، باتىرلىق تۇرعىدان جىرلايتىن «جالعان دۇنيەدەگى» رومانتيكالىق سارىن ەندى جوق ەكەنىن كورەمىز. بۇرىنعى ولەڭدەر ەل سىيلايتىن ەر، ەلدىڭ سەركەسى «تەنتەكتى» جىرلايدى. «حالىققا تەنتەك اتانباي ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە»،-دەيدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، «تەنتەك» ۇعىمى ەكى ءتۇرلى ماعىناعا يە، تالاستى، پارادوكستى كورىنەتىن ۇعىم.

بىراق ماحامبەت ءۇشىن ول – ەلدىڭ سۇيىكتىسى، رومانتيكالىق بەينە، ءبىر جاعىنان بۇل بەينە الەۋمەتتىك تۇرعىدان  كۇمان شاقىرادى، تەنتەك وزىنە بيىك مۇراتتار قويا الا ما دەگەن سۇراق تۋادى. ارينە، تەنتەك – حالىقتىق قاھارمان وبرازى ەكەنى بەلگىلى. بىراق كەيىن حالىق قاتىناسىنىڭ باسقا پوليۋسكە اۋىسقانى دا تاريحي فاكت. بىراق كەيىنگى امانعاليدىڭ دا «ءبىر تەنتەك جۇرمەس پە ەدى ەل ىشىندە» دەۋى دە وسى بەينەدەن بۇزاقىلىعىنان كورى ەلدىڭ اقىلدى تەنتەگىنىڭ ەركىن سويلەيتىن، بىرەۋگە تاۋەلدىلىكتى ۇنايتپايتىن، بىربەتكەي تۇلعانى بىلدىرەتىنىن كورەمىز. كوپشىلىك ءوزى باتىلى بارىپ ىستەي المايتىن، شىنىن ايتقاندا، قورقاقتىق تانىتاتىن ءىس-ارەكەتتەردى تەنتەگىنىڭ ىستەگەنىنە ىشتەي سۇيسىنەدى. ول قاشان دا حالىقتىڭ قۇرباندىعى. ال بيلىك پەن تەنتەكتىڭ قارىم-قاتىناسى قاي زاماندا دا قايشىلىققا تولى. كەز كەلگەن بيلىك تەنتەكتى  ۇناتپايدى. بيلىك ءۇشىن ول قاشان دا بۇزاقى. سوندىقتان تەنتەك، ول، كولونيالدىق اكىمشىلىك «بۋنتوۆششيك» اتاعان ماحامبەت بولسىن، كەڭەس بيلىگى «باندى» اتاعان امانعالي بولسىن قاشاندا كەز كەلگەن بيلىكتىڭ جاۋى. سول سەبەپتەن جاڭگىردىڭ ساراي اقىنى – جانۇزاق حاندى «تەنتەگىن تىيدىڭ قازاقتىڭ، اعا سۇلتان تاعىڭدا»، -دەپ ماقتايدى.

بۋنت تابيعاتىن جاقسى زەرتتەگەن  ا.كاميۋ ونى مەتافيزيكالىق جانە يدەولوگيالىق دەپ بولگەنى بەلگىلى. مىنە، ماحامبەت – سونىڭ ەكەۋىنە دە كەلەتىن تۇلعا دەۋگە بولادى. (ارينە، شارتتى سالىستارمالى تۇردە).

جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، ماحامبەت ولەڭىنەن اگرەسسيۆتىك فرۋستراتسيانى كورەمىز. ول اسىرەسە، اتاقتى «مەن، مەن، مەن ەدىم»  دە (بايماعانبەت سۇلتانعا ايتقان ءسوز توپتاماسى) وتە جاقسى ءتىزىلىپ بەرىلگەن. ونىڭ ىشىنەن اگرەسسيۆتىك وشپەندىلىكتەن باسقا قىزعانىش ەلەمەنتىن دە بايقايمىز. بۇل جەردە قىزعانىش ەلەمەنتىنىڭ جەكە باستىق پەندەشىلىكپەن ۇلاسىپ جاتقانىن  دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. (وسى جەردە تاريحي زەرتتەۋلەر تۇرعىسىنان تارتىستى بولىپ كەلە جاتقان ماحامبەت جەكە ومىرىنە بايلانىستى سيۋجەتكە نازار اۋدارۋ قاجەت پە دەگەن وي تۋادى، سەبەبى ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز پسيحولوگيالىق تۇلعا رەتىندەگى ماحامبەت ەمەس پە؟). ولەڭنىڭ ون ءۇشىنشى بولىمىندە الەۋمەتتىك مۇراتتاردان («توعايعا ەل قوندىرۋ») باسقا دۇشپاننىڭ باسىن كەسۋ، زاتتىق قۇندىلىقتاردى (كەرەگەسىن، تۋىرلىعىن، ت.ب.) قيراتۋ، ايەلدەرىن يەلەنۋ، كيىمىن پايدالانۋ سياقتى پەندەشىلىك ارمانداردى كورەمىز. وسىلايشا، بۇل اتاقتى توپتامادا جاۋىنا ىستەر كەك جولدارىنىڭ ءبارى بەرىلەدى. فيزيولوگيالىق تۇرعىدان «قانىن اعىزۋ»، «جاۋدىڭ ەتىن جەۋ» سياقتى ەپيتەتتەر ءالى دە ماحامبەتتىڭ اگرەسسيالىق ەموتسياسىن تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مۇمكىن كىم بىلەدى، وسىنىڭ ءبارى جاس ماحامبەتتىڭ بويىندا سوناۋ حان سارايىندا، حان بالاسىنىڭ كۇتۋشىسى بولعان كەزدەن كادىمگى قاراپايىم كورە الماۋشىلىق پەن قىزعانىشتان باستالىپ، كەيىن الەۋمەتتىك قارسىلىققا اينالعان شىعار. ماحامبەت ولەڭدەرىندە جەكە باستىق جەك كورۋشىلىك موتيۆتەرىنىڭ قىلاڭ بەرەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قارا قازاق بالاسىنىڭ (تورە تۇقىمى «اردا قازاق» اتاعان) بويىندا حان سارايى سالتاناتى قانداي «كەمىستىك كومپلەكسىن»  تۋعىزعانىن كىم بىلەدى؟! وسى جەكە كومپلەكس كەيىن بۇكىل قارا قازاقتىڭ ۇجىمدىق قىزعانىشىنا ۇلاسقان شىعار دەگەن جورامال  جاساۋعا بولادى. وعان بەلگىلى وبەكتيۆتى فاكتىلەردىڭ دەم بەرگەنى، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ كوپ اسەر ەتكەنى ءسوزسىز. «قارا قازاق بالاسىن حان ۇلىنا تەڭگەردىك» دەگەن جولداردان وسىنداي ويلارعا كەلۋگە بولادى.  ياعني، كوپتەگەن جىلدار بويى تالاسسىز بولىپ كەلگەن دالاداعى تورەلەر بيلىگىنە قارسىلىق سانا - سەزىمى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك جاعدايىندا ويانا تۇسكەن بۇقارالىق سانا وسىنداي جەكە سانانىڭ ارقاسىندا كوتەرىلگەنى ءسوزسىز. وسىدان كەلىپ، جەكە سۋبەكتيۆتى كوزقاراس وبەكتيۆتى بۇقارالىق سانادان بەلگىلى ءبىر قولداۋ، دەمەۋشىلىك تاپتى ما دەگەن وي تۋادى. قاشان دا اۋىتقىمالى ەموتسيالىق بۇقارالىق سانا ءوزىنىڭ تىم پراكتيكالىق قاراپايىمدىلىعىمەن قاۋىپتى جاقتاسقا جاتادى. ماحامبەتتى دە قيىندىققا دۋشار ەتكەن وسى ەدى. ونىڭ تىم «سپارتاندىق» ءومىر سالتى، ءومىر قىزىعى مەن ءمانىن تەك جورىقتاعى ەركەكپەن، جاۋدان كەك الۋمەن بايلانىستىرۋى قاسىنا ەرتكەن قازاقتاردى شوشىتقانى ءسوزسىز. سەبەبى، ولاردا ءدال ماحامبەتتەگىدەي يدەيا مەن كەك ءۇشىن ولەرمەندىك جوق ەدى. سوندىقتان ماحامبەت يدەالىنداعى ەرلەر ۇعىمى كەيىن تەك  رومانتيكالىق ارمان وبرازعا اينالدى. ەشكىم دە ماحامبەتتەي جانكەشتىلىككە بارعىسى كەلمەدى، ياعني، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك، قازاقى كونبىستىك پسيحولوگيا ءوز دەگەنىن ىستەدى. سول پسيحولوگيا وسى، ءححى عاسىردا دا وزگەرمەگەن سياقتى، حالىق بىرەۋلەردىڭ بيلىككە نەمەسە ءبىر جاعدايعا بايلانىستى قارسى سويلەگەنىن ۇناتىپ تۇرادى، بىراق ناقتى ارەكەتكە كەلگەندە كوپشىلىك بۇعىپ قالادى دا، قازىرگى زاماننىڭ «ماحامبەتتەرى» قۋدالاۋ ازابىن كورەدى.

ەندى جوعارىداعى اگرەسسيۆتىك جونىندەگى پىكىرگە كەلەر بولساق، ءبارى ولەڭ تۇرىندە بەرىلگەن بۇل اگرەسسيانى «ۆەربالدى اگرەسسيا» دەۋگە بولادى. ماحامبەتتىڭ بۇل ارەكەتى دۇشپاننىڭ كوزىن جويا الماعاندىقتان، ياعني ماقساتىن فيزيكالىق-دەنەلىك تۇردە ىسكە اسىرا الماۋ شاراسىزدىعىنان تۋعان كومپەنساتسيالىق  اكت، ياعني،  مۇقاتۋ، قورلاۋ ءتۇرى. ەندىگى ونىڭ ماقساتى – جاۋعا پسيحولوگيالىق، مورالدىك نۇسقان كەلتىرۋ. ونىڭ جاڭگىرگە ايتقانىنان قارعىس ەلەمەنتىن كورۋىمىز دە وسىمەن بايلانىستى. سەبەبى، قارعىس – ادامنىڭ ءوز قولىنان كەلۋى مۇمكىن ەمەس نارسەلەردى باسقا ءبىر كۇشتەرگە سەنۋ ارقىلى ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلىسى. وزىنەن تىس كۇشتەرگە سەنىم، جالبارىنۋ جاسايتىن شاراسىزدىقتىڭ كۇيىن بىلدىرەدى. ارينە، مۇنداي سوزدەردى ايتۋدىڭ ءوزى ەرەكشە باتىلدىقتى تالاپ ەتەدى جانە ۆەربالدى قازاق مادەنيەتى ءۇشىن بۇل وتە اۋىر قورلاۋ ءتۇرى بولىپ سانالادى. وسىلايشا، مۇمكىندىكتىڭ شىندىققا اينالماۋىنان تۋعان وشتىك جىرلارىن كورەمىز. سوندىقتان يساتاي ولىمىنەن  كەيىن جالعاسپاي قالعان ءىس-ارەكەت جاڭا اگرەسسيۆتىك سيپاتقا يە بولدى دەپ تۇجىرىمدايمىز. اگرەسسيۆتىك – زەردەلەۋگە، رەفلەكسياعا باعىنبايتىن سەزىم وعان ءبىر جاقتى وي اۋرۋى، ايىرىلماس يدەيا (ناۆيازچيۆايا يدەيا) ءتان بولىپ كەلەدى. ارينە، بۇكىل دۇنيەنى دوس (ەر) پەن جاۋ وپپوزيتسياسى تۇرعىسىنان قابىلداۋ باسقا جولعا اكەلۋى دە مۇمكىن ەمەس، بۇل وتە تار جانە تۇيىق جول ەدى. كەك الۋ، حالىقتى قايتا كوتەرۋ سونداي ايىرىلماس يدەياعا اينالدى. بەلگىلى پسيحولوگ كەررول يزورد بايقاعانداي، اگرەسسيا ەرجۇرەكتىكتىڭ بەلگىسى بولسا، وندا بۇل  اكتى دە ماحامبەت بولمىسىنا ساي كەلەدى. اينالاسىنىڭ وزىنەن ءبولىنىپ كەتۋىن تۇسىنۋگە ۇمتىلماۋ، ءوزىنىڭ جىبەرگەن قاتەسىن مويىنداۋعا تىرىسپاۋشىلىق ستەرەوتيپتىك ۇستانىمنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. سونىمەن، داعدارىستان كەيىن بۇرىنعى ەردىڭ ءىسىنىڭ ورنىن ءسوز باسادى، ال ولەڭ سۋبليماتسيا تۇرىنە اينالادى. سونداي-اق ولەڭ كوكىرەك باسار («ولەڭ ايتىپ تولعادىم، كوكىرەگىمدى باسارعا») وزىندىك تەراپيا ءادىسى بولىپ شىعادى. ارينە، پوەتيكالىق تەراپيا كوپتان بەلگىلى، بىراق، بۇل جەردە ول «ليريكالىق» اۋرۋلاردى ەمەس، ەردىڭ دارمەنسىزدىگى مەن ىزاسىن باسار كاتارسيس قۇرالىنا اينالادى. وسى ىزا مەن دارمەنسىزدىك ماحامبەتتىڭ  اگرەسسيۆتىك پوەزياسىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ونىڭ  نەگىزىن: قورقىتۋ، لاعىنەتتەۋ، كۇيىنۋ، قارعاۋ قۇرايدى جانە بۇلار وتە كۇشتى ەموتسيالىق كۇيدەن تۋعان. سونىمەن قاتار ماحامبەتتە ليبەرتوفيلدىك تيپكە ءتان بۋنتارلىق، بىربەتكەيلىك  جانە باسقالاردىڭ مۇڭىن ءوز مۇڭىنا اينالدىرۋ بار. بۇل كەزەڭدە ول بۇرىنعى «مەن، مەن ەدىم»- ەگوفيلدىك پسيحولوگياسىنان باس تارتادى. ول ءوزىنىڭ جەكە «مەنىن»، ءوز مۇددەسىن باسقالاردىڭ مۇددەسىنەن تومەن  قويادى. بۇل پسيحولوگيالىق تيپ يەلەرىنە كادىمگى پەندەنىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭى جات، ول ونىڭ قالىبىنا سىيمايدى، ءوزىن ادامعا ءتان كۇندەلىكتى قۋانىشتار مەن قىزىقتان ايىرادى. وتكەن عاسىرداعى ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرىندە شىن رەۆوليۋتسيونەردە اعايىن دا، جانۇيا دا ياعني، جەكە ءومىر بولماۋى كەرەك دەگەن قاعيدا بولعان ەكەن. ماحامبەت سونداي جانكەشتىلەردىڭ «دالالىق» ءتيپى بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز. وسىنداي جانكەشتىلىك، اينالىپ كەلگەندە ءوزىن ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىسىن جويىپ الۋعا اكەلدى. وسىدان ءبىز بەلگىلى ءبىر پسيحولوگيالىق تيپتەردىڭ ءار حالىقتا مولدىعىن جانە ولاردىڭ ءوز ەلىندەگى تاريحي-الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي جاعدايعا ساي تراگەديالىق ءومىر كەشكەنىن كورەمىز. ماحامبەت وسى ماعىناسىندا قازاق قوعامى، ونىڭ ىشكى قايشىلىقتارى، دامۋ ديناميكاسى تۋدىرعان پسيحولوگيالىق تيپتىك تۇلعا. جاڭگىر بيلىگى حالىقتان قالاي الىستاسا، ماحامبەت ءىس-ارەكەتى دە سولايشا حالىقتىڭ قولداۋىن جوعالتتى. اينالىپ كەلگەندە ەكەۋىن دە تاريحي زاڭدىلىققا اينالعان ۇلى تۇلعالارعا ءتان حالقىنان الشاقتاۋ، ومىرلىك، قوعامدىق مۇراتتاردى ىسكە اسىرۋ جولىندا جالعىز قالۋ سياقتى تاعدىر اينالىپ وتپەدى.

ماحامبەت جىرى مەن ارەكەتى قازاق قوعامىندا ىشتەي تىنىپ كەلە جاتقان قارا قازاق پەن اقسۇيەك تارتىسىنىڭ شيەلەنىسكەن ءداۋىرى ەدى. ونىڭ ولەڭدەرى قازاق پسيحولوگياسى مەن يدەولوگياسىنىڭ جيناقتالىپ بەرىلۋى بولدى. جالپى ماحامبەت پەن جانگىر قازاق بولاشاعىن شەشۋدىڭ سول كەزدەگى ەكى جولى ىسپەتتى. بىتىمشىلدىكتى، قۋلىق ەسەپتى، ءبىلىم جولىن دامۋ مەن ساياسي ويىننىڭ ءتاسىلى رەتىندە تۇسىنە باستاعان العاشقى مەملەكەتتىك اكىمشىلىك وكىلى رەتىندە  جاڭگىر بولاشاق مەتروپوليامەن بايلانىستىڭ نەگىزىن سالدى. ال حالىقتىڭ قاق ورتاسىنان شىققان ماحامبەتتەر ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردان وڭاي ايىرىلعىسى كەلمەدى. وسى قايشىلىق كەڭەس  ۇكىمەتى كەزىندە جاڭا سەرپىلىس تاپتى. «اتا جاۋ» رەتىندە گەنەولوگيالىق سيپاتقا يە بولعان بايلار مەن حان، تورە تۇقىمىمەن كۇرەسۋ، حالىق جاۋلارىمەن كۇرەسۋ تۇرىندە جاڭا يدەولوگيالىق تىرەك، ساياسي دالەل تاپتى جانە ماحامبەت ماقساتتارى بۇل ماعىناسىندا ناقتى تۇردە تولىق جۇزەگە استى دەۋگە بولادى.

بيلىك ماسەلەسىن، جەر داۋىن، ەل داۋىن شەشۋدى ءتۇسىنۋدىڭ جاڭگىرلىك جانە ماحامبەتتىك جولى – ساياسات دەگەن قۇيتۇرقىلى فەنومەن مەن بۇقارالىق ەموتسيانىڭ اراسىندا بولاتىن ماڭگى بىتىسپەس تارتىستىڭ جولى.

قوعامدىق تارتىستى شەشۋدىڭ اقىل-ايلا جولى مەن  «اق نايزا» جولى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، كەيدە ءبىر-بىرىنەن باسىم ءتۇسىپ جاتۋى – تاريحي فاكتىلەردەن تۋعان  شىندىق. ماحامبەت سياقتى جاۋىنگەر اقىندار سول تارتىستاردىڭ قاشان دا قۇربانى ءارى قاھارماندارى. ماحامبەتتىڭ ءوز بالاسىن وقۋعا بەرۋگە تالپىنىسى مۇمكىن ءوزى ۇستاعان جولدىڭ تىعىرىقتىعىن ىشتەي مويىنسۇنۋدان تۋعان شىعار دەپ تە ويلاۋعا بولادى. ءارى بۇل حان تۇقىمىمەن تەڭەسۋدىڭ اق نايزالى ەمەس جولىنا تۇسۋگە بەتبۇرىس تا شىعار. بىراق سويىل سياقتى ءالسىز قارۋدىڭ ورنىنا قاعاز بەن قالام سياقتى سۇمدىق وركەنيەتتىك  قارۋ كەلگەندە ماحامبەت تيپتەس تۇلعالاردىڭ تراگەدياسى مەن  جالعىزدىعى ءبىر عاسىردان كەيىن بىرنەشە ەسە كوبەيدى. قارسىلاستارىنا ىمىراسىزدىق، بىربەتكەيلىك، زاماني قوعامدىق تەندەنتسيالاردى تۇسىنبەۋ، العا قويعان ماقساتتىڭ ايقىنسىزدىعى، اشۋ - ىزا سەزىمىنىڭ باسىمدىلىعى ماحامبەتتىڭ جەكە باسىنىڭ جانە جالپى كوتەرىلىس داعدارىسىنىن تۇپكى سەبەبى بولدى. وسىدان پسيحولوگتار ءجيى ايتاتىن ۇستانىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن كورەمىز. مۇمكىندىك پەن شىندىق اراقاتىناسىنان قارار بولساق، كوتەرىلىسشىلەردىڭ حان ورداسىن شاۋىپ العان جاعدايدان كەيىنگى ارەكەتىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇل پاتشالىق اكىمشىلىككە حان بيلىگىن ەرتەرەك جويۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ال بۋنتوۆششيكتەردى يتجەككەنگە ايداتىپ، ەكى قوياندى اتىپ الۋعا جاعداي جاسار ما ەدى. بىراق وسىنىڭ بارىنە دە قاراماستان ماحامبەت ەرەكشە پسيحولوگيالىق تيپ رەتىندە قايتالانباس تۇلعا. سوندىقتان ول  بەلگىلىك تۇلعا، سەبەبى وندايلار قاي مادەنيەتتە دە وزىندىك ورنى بار ينديۆيدتەر. ماحامبەت الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق سەبەپتەردىڭ توعىسۋىنان قاشاندا باسىنا ءوزى قاشىپ قۇتىلا المايتىن لاڭ ىزدەۋشى تيپتەردەن. بۇل - بۋنتارلىق تيپ، سوندىقتان ماحامبەت تەك تاريحي تۇلعا عانا ەمەس، وسىنداي پسيحولوگيالىق ءتيپتىڭ دارىندى وكىلى رەتىندە، نونكونفورميست تۇرعىسىندا پسيحولوگيالىق زەرتتەۋگە لايىق تۇلعا. ماقتاۋشىلار دارىپتەپ «بۋنتار»، جاۋلارى ىزامەن «بۋنتوۆشيك» اتاعان اقىن قالاي بولعاندا ا.كاميۋ جازعان ادىلەتسىزدىككە قارسى ماڭگىلىك بۋنتتىڭ وكىلى.

ماحامبەت ولەڭدەرى (سەبەبى كوتەرىلىس جاڭا تاريح اياسىندا ءوزىنىڭ اكتۋالدىلىعىن جويۋى دا مۇمكىن) ءالى دە تالايلاردىڭ بويىندا قان ويناتىپ، ەجەلگى كوشپەلى–باتىرلىق ارحەتيپتەردى، مىزعىپ جاتقان تىلسىم ينستينكتەردى وياتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل جاعىنان ماحامبەت ءتيپى حالىقتىق، توبىرلىق– كوپشىلىك يرراتسيونالدىق كۇشتەرگە كوپ ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.

پسيحولوگيالىق تيپ رەتىندە «ماحامبەتتەر» قاي زاماندا دا سونىسىمەن تۇلعالانادى.

ومىربەك بەكەجان

Abai.kz