ۇلتشىلدىق جايلى ماسەلە تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى قانشاما رەت كوتەرىلىپ، ونىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇستارى تۋراسىندا كوپتەگەن ماقالالار مەن ويتولعامدار جازىلسا دا وسى ماسەلەگە قاتىستى جايلار ءالى دە بولسا تالداۋدى تالاپ ەتۋدە. جالپى، ۇلتشىلدىقتىڭ ادامزات بالاسى ۇلتقا بولىنە باستاعان ۋاقىتتان بەرى بارلىق ۇلت وكىلدەرى اراسىندا ءوزىن-ءوزى ءسۇيۋ مەن قۇرمەتتەۋ تۋراسىندا  كەڭ تارالعان رۋحاني قاسيەت ەكەندىگى اقيقات.

تاريحي دامۋ ۇردىسىندە ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتتى جاۋلاپ الىپ وزىنە باعىندىرۋى، ءبىر اۋماقتا ءومىر ءسۇرۋشى ۇلتتاردىڭ ءوزارا كىرىگۋى سول ۇلتتاردىڭ اراسىندا ۇلتشىلدىق سەزىمدەرىنىڭ ءوربىپ، دامۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونداي-اق ناقتى ۇلتتىڭ تاريحتىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە باستان كەشىرگەن قيلى تاعدىرى سول حالىققا ءتان ۇلتشىلدىقتىڭ دا سيپاتىن ايقىنداپ بەرە الادى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ءارتۇرلى جاعدايلاردى باستان كەشىرگەن قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتشىلدىعىن ۇلتتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، قازاقتار اراسىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ورىن الۋ سيپاتى مەن مۇددەلىك باعىتىنا قاراي ءۇش ءتۇرلى سيپاتتا ء بولىپ قاراستىرا الامىز. بۇل ەڭ الدىمەن رەسەي بوداندىعى كەزەڭىندەگى ۇلشىلدىق، ەكىنشىدەن تاۋەلسىزدىكتى العاش العان كەزەڭدەگى ۇلتشىلدىق، ۇشىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرعان سوڭعى ۋاقىتتاعى نەو-ۇلتشىلدىق.

ۇلتشىلدىق جايلى ماسەلە تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى قانشاما رەت كوتەرىلىپ، ونىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇستارى تۋراسىندا كوپتەگەن ماقالالار مەن ويتولعامدار جازىلسا دا وسى ماسەلەگە قاتىستى جايلار ءالى دە بولسا تالداۋدى تالاپ ەتۋدە. جالپى، ۇلتشىلدىقتىڭ ادامزات بالاسى ۇلتقا بولىنە باستاعان ۋاقىتتان بەرى بارلىق ۇلت وكىلدەرى اراسىندا ءوزىن-ءوزى ءسۇيۋ مەن قۇرمەتتەۋ تۋراسىندا  كەڭ تارالعان رۋحاني قاسيەت ەكەندىگى اقيقات.

تاريحي دامۋ ۇردىسىندە ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتتى جاۋلاپ الىپ وزىنە باعىندىرۋى، ءبىر اۋماقتا ءومىر ءسۇرۋشى ۇلتتاردىڭ ءوزارا كىرىگۋى سول ۇلتتاردىڭ اراسىندا ۇلتشىلدىق سەزىمدەرىنىڭ ءوربىپ، دامۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونداي-اق ناقتى ۇلتتىڭ تاريحتىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە باستان كەشىرگەن قيلى تاعدىرى سول حالىققا ءتان ۇلتشىلدىقتىڭ دا سيپاتىن ايقىنداپ بەرە الادى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ءارتۇرلى جاعدايلاردى باستان كەشىرگەن قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتشىلدىعىن ۇلتتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، قازاقتار اراسىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ورىن الۋ سيپاتى مەن مۇددەلىك باعىتىنا قاراي ءۇش ءتۇرلى سيپاتتا ء بولىپ قاراستىرا الامىز. بۇل ەڭ الدىمەن رەسەي بوداندىعى كەزەڭىندەگى ۇلشىلدىق، ەكىنشىدەن تاۋەلسىزدىكتى العاش العان كەزەڭدەگى ۇلتشىلدىق، ۇشىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرعان سوڭعى ۋاقىتتاعى نەو-ۇلتشىلدىق.

رەسەي بوداندىعىنداعى كەزەڭدە قازاق ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ قالىپ، ازاتتىقتى الۋدى باستى ماقسات ەتتى، ەلىن ۇزاق ۋاقىت بويى باسىپ-جانشىپ وتىرعان باسقىنشىلاردىڭ تىرناعىنان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋدە، ءارتۇرلى كوتەرىلىستەر مەن باس كوتەرۋلەردە حالىق بىرىگىپ، تۇتاس كۇش رەتىندە جۇمىلا كۇرەسكە شىقتى. مۇنداعى «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس» ۇعىمى ۇلتشىلدىقتىڭ جويىلماي، قانشاما باسىپ-جانشۋلاردان سوڭ ورايى كەلگەندە قايتا جاندانۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ وتىردى. عاسىرلارعا سوزىلعان وتارشىلىق ساياساتىنىڭ قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ  رەسەيدەگى مەملەكەت نىسانى وزگەرىسكە ۇشىراعانىمەن جالعاسىن تابۋى  20-شى عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلتشىلداردىڭ بيىك شوعىرىن ومىرگە اكەلدى، بۇل ءوز كەزەگىندە حالىق اراسىندا ۇلتشىلدىق كوزقاراستاردىڭ كەڭ ەتەك الۋىنا الىپ كەلدى. بۇدان قاۋىپتەنگەن كەڭەستىك بيلىك رەپرەسسيا ارقىلى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ، كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ كوزى جويعانىمەن ۇزاق ۋاقىتقى ۇنسىزدىكتەن سوڭ 90-شى جىلدارداعى ساياسي جاعداي ۇلتشىلداردىڭ قايتا بوي كورسەتۋىنە ىقپال ەتتى. وسىلايشا، باسقىنشىلىققا قارسى كۇرەس، ۇلتتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالۋ مۇددەسى  قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ءبىر ساتكە دە باسەڭدەمەۋىنە اسەر ەتىپ وتىردى.

ال تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا قازاق ۇلتشىلدارى ۇزاق ۋاقىتتان سوڭ  قولى جەتكەن تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋدىڭ جولىن قاراستىردى، تاۋەلسىزدىكتى قولعا تيگىزگەنىمەن ءوز ەلىندە ازشىلىق قالپىندا قالعان قازاق ۇلتى ءۇشىن ونى ۇستاپ قالۋ ەڭ باستى ماقسات بولدى. سوندىقتان، ۇلتشىلدىق «تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندى بولۋى» لوزۋنگىسىنا باعىتتالدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇلتشىلداردىڭ باستى ماقساتى جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق بەت-بەينەسىن ايقىنداپ، وعان قازاق ۇلتىنىڭ سيپاتىن بەرۋ بولدى. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ۇلتتىق ءدىلدى قايتا جاڭعىرتۋ، اتا-بابادان كەلە جاتقان يسلام ءدىنىنىڭ حالىق اراسىندا كەڭ قولداۋعا يە بولۋىنا جاعداي جاساۋ، ۇلتتىق زاڭنامانى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جاساقتاۋ، جالپى قازاقستاندىقتارعا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى شەگىندە ورتاق ۇلتتىق يدەولوگيا جاساۋ، شەت ەلدەرمەن قاتىناستا مەملەكەت مۇددەسىنىڭ بارىنشا قورعالۋى، ۇلتتىڭ ءونىپ-وسۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتورلاردى جويۋ، شەتتەن قانداستاردى ەلگە كوپتەپ قايتارىپ، ولاردىڭ جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب. ماسەلەلەردى كوتەرىپ، سول باعىتتا جۇمىس جاسادى.

وسى تۇستا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ۇلتشىلدىق تاريحىنا توقتالۋ ارتىقتىق ەتپەيدى دەگەن پىكىردەمىز. قازاقتىڭ دەربەس ەل بولىپ، تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان ج.بابالىقۇلى، س.اقاتاي، ح.قوجاحمەت، ب.دارىمبەت جانە ت.ب. كوزى قاراقتى ۇلتشىل ازاماتتار ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىن قۇرىپ، ۇلتتىڭ جوعالعانىن قايتا جاڭعىرتۋدى، ەلدەگى مەملەكەتتىلىك پەن قۇقىقتىق جۇيەنى قازاقتىڭ مۇددەسىنە ساي جاساقتاۋدى ۇسىنعان ۋاقىتتاردا سول كەزدەگى قازاق قوعامىندا ۇلتشىلدىقتى تەرىسكە شىعارىپ، لەنيندىك تۇسىندىرمە بويىنشا ونى تەك جامان سيپاتتا كورسەتۋ ءۇردىسى بەلەڭ الدى. ۇلتشىلدىقتى تەرىستەۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ سول كەزدەگى ەلدەگى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ وزگە ۇلتتارمەن كىرىگۋىن ناسيحاتتايتىن يدەيالار دا العا تارتىلدى. مەملەكەتتەگى قازاقتاردىڭ اۆتوحتوندى ۇلت رەتىندەگى ءرولىن مويىنداماي، كەرىسىنشە، ساياساتتى كوپۇلتتى قازاقستاندىق حالىق باعىتىندا ءوربىتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىن بولدىرماۋدى ۇسىناتىن  ويلاردىڭ ءبىرى ن. ماسانوۆ تاراپىنان ۇسىنىلعان بولاتىن، «ۆسە س نەۋموليموي نەيزبەجنوستيۋ ۆەدەت ناس ليش ك ودنوي ەدينستۆەننوي التەرناتيۆە ەتوي پوليتيكي، ساموۋبيستۆەننوي پرەجدە ۆسەگو دليا مالوچيسلەننوگو كازاحسكوگو ەتنوسا. ەتو ەدينستۆەننوە – سپاسيتەلنايا پوليتيكا كومپروميسسا، راۆەنستۆا ي سۆوبودى ۆسەح ەتنوسوۆ ۆ رامكاح سپەتسيفيچەسكي كازاحستانسكوگو گوسۋدارستۆا. دەۆيزوم تاكوگو نوۆوگو دەموكراتيچەسكوگو پاتريوتيچەسكوگو دۆيجەنيا ميرا ي سوگلاسيا ۆسەح ەتنوسوۆ كازاحستانا موجەت بىت لوزۋنگ «ودنا زەمليا، ودنو گوسۋدارستۆو، ودنا سۋدبا. ەدينايا وبەدينەننايا ناتسيا».  تاك يلي يناچە، وپراۆداننىي ي پو-چەلوۆەچەسكي پونياتنىي ۆ پوستكولونيالنىي پەريود جەستكي كۋرس نا پوستروەنيە ەتنيچەسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ نوۆىح يزمەنيۆشيحسيا ۋسلوۆياح دولجەن بىت وتكوررەكتيروۆان. وسوبەننو ەتو كاساەتسيا بولەە پولنىح ي زاكونوداتەلنو وبەسپەچەننىح يازىكوۆىح گارانتي ي گراجدانسكيح پراۆ رۋسسكويازىچنوگو بولشينستۆا كازاحستانا» ( ن.ماسانوۆ، ن.امرەكۋلوۆ. پاتريوتيزم نە يمەەت وبششەگو س ناتسيوناليزموم. ەسلي ەتوت پاتريوتيزم – پودليننىي. كازاحستانسكايا پراۆدا. №270, 30.12.1993.).

رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ، كونفەدەراتسياعا بىرىگۋى جايلى يدەيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اقىن و. سۇلەيمەنوۆ تە 90-ى جىلدارداعى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ يدەيالىق ۇستانىمدارىن شوۆينيزمگە بالاپ، ول تۋراسىندا كەلەسىدەي پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن، «شوۆينيزم – ەتو ۆسەگدا پروياۆلەنيە نەۆەجەستۆا. يا پەروم بورولسيا س موگۋچيم روسسيسكو-گوسۋدارستۆەننىم شوۆينيزموم نا پروتياجەني 30 لەت سۆوەي پيساتەلسكوي دەياتەلنوستي. ناروجدايۋششيسيا كازاحسكي شوۆينيزم سچيتايۋ نە مەنەە وپاسنىم پرەجدە ۆسەگو دليا كازاحوۆ، يبو ون پروۆوتسيرۋەت شوۆينيزم درۋگيح ناتسي. نام نادو يسكات نوۆىح درۋزەي، نە تەريايا ستارىح. ا ۋ كازاحستانا منوگو يستيننىح درۋزەي ۆ روسسي. مى ەششە نە يسپولزوۆالي ەتوت موششنىي پوتەنتسيال درۋجبى. ك ەتومۋ پريزىۆايۋ ي ەششە راز ناپومينايۋ – تام، گدە پوبەجدايۋت ناتسيونال-راديكالى، پرويگرىۆاەت نارود» (و.سۋلەيمەنوۆ. چەم وپاسنى «پاتريوتى». كازاحستانسكايا پراۆدا. №176, 07.07.1993.).

 وسىلايشا، ۇلتشىلدىققا قارسى مايدان ءورشىپ، ەلدەگى ساياسي بيلىك ۇلتشىلدىقتان بويىن اۋلاق سالىپ، مەملەكەتتەگى نەگىزگى ورىندارعا ليبەرالدىق ۇستانىمداعى تۇلعالار كەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ الشاقتاپ، قوعام مەن بيلىكتىڭ اراسىنىڭ اجىراتىلۋىنا اسەرىن تيگىزدى.

قازاقستان تاۋەلسىز ەل رەتىندە الەمگە تانىلىپ، ءوز مەملەكەتتىك شەكارالارىن ايقىنداپ، ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋدىڭ جاڭا باعىتىن ايقىنداپ العان كەزدە ۇلتشىلدىقتىڭ قايتا جاندانۋىنا جاڭا ماسەلەلەر نەگىز بولۋدا. ۇلتشىلدىقتىڭ جاڭا قارقىنمەن ورشۋىنە قازاق ۇلتىنىڭ جاناشىرلارى اراسىنداعى تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندىلىعى جايلى ويلار اسەر ەتۋدە. ۇلتشىلدار ينتەگراتسيالانۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىكتى قايتا جوعالتپاۋدى العا تارتۋدا، مۇنى ءوز كەزەگىندە جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلگەن، جان-جاقتى، بايىپتى نەو-ۇلتشىلدىق دەپ ايتۋعا بولادى. نەو-ۇلتشىلدار ەلىمىزدە قالىپتاسقان جاعدايدى ءجىتى باعامداپ، ءوز پوزيتسياسىن ايقىن ۇستاپ، بيلىكتىڭ ۇلتشىلدار ۇسىنعان يدەيالارمەن قارۋلانۋىن باستى ماقسات ەتۋدە. نەو-ۇلتشىلدىقتىڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ ءوز مەملەكەتىنە قانداي دا ءبىر زيانى ءتيۋى مۇمكىن ءىس-ارەكەتتەردەن سانالى تۇردە باس تارتىپ، حالىقتى كوتەرىلىس نەمەسە باس كوتەرۋگە شاقىرماۋىندا. كەرىسىنشە، بيلىكپەن ديالوگ قۇرۋ ارقىلى، ونىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارۋىن، جاعدايدى ۋشىقتىرماۋىن تالاپ ەتۋىندە. نوە-ۇلتشىلدىقتىڭ باستى ۇرانى «قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ» بولىپ وتىر. بۇل تۇرعىدان العاندا، قازىرگى ۇلتشىلدار ءۇشىن باستى ماقسات كەدەندىك وداق پەن ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋدان بيلىكتى باس تارتۋعا ۇگىتتەۋ، وسى وداقتاردىڭ تيىمسىزدىگىنە قوعام مەن بيلىكتىڭ  كوزىن جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ماسەلەدەگى باستى ارگۋمەنت – كۇشتى مەملەكەت پەن ءالسىز مەملەكەتتىڭ ءوزارا تەڭ وداق قۇرا المايتىندىعى، باستاپقىدا كونفەدەراتسيا رەتىندە قۇرىلعان وداقتىڭ ۋاقىت وتە كەلە، ناقتى ورىن العان جاعدايلارعا بايلانىستى كۇشتى مەملەكەتكە بىرىككەن فەدەراتسيا كەيپىنە ەنۋ قاۋپى.

ەندى ۇلتشىلدىقتىڭ مانىنە ۇڭىلەر بولساق، جەكە ادامنىڭ ۇلتشىلدىعىن، ونىڭ ءوز جەكە مۇددەسىنەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويا ءبىلۋى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ياعني، قانداي دارەجەدەگى ادام بولماسىن، ءوز ءومىرىن، ءوز جەكە باس مۇددەسىن، وزىنە قاتىستى بارلىق نارسەنى ۇلت جولىنا قۇربان ەتە ءبىلۋى. بۇگىنگى كۇنگى كوزبەن قاراعاندا ادامنىڭ اتاق پەن لاۋازىمدى، بيزنەس پەن بايلىقتى ۇلت مۇددەسى جولىندا قۇربان ەتىپ، كەزى كەلگەندە ۇلتقا قاتىستى جاسالىنىپ جاتقان قىساستىقتاردى اشىق سىنعا الىپ، ءوز ۇستانىمىندا قالا ءبىلۋى. ۇلتشىلدىقتىڭ جارقىن كورىنىسى - ادامنىڭ ءوز تۇلعالىق قاسيەتىن ساقتاي وتىرىپ ۇلت مۇددەسى جولىندا ەشكىمنەن دە تايسالماي، جەكە باسىنا ۇپاي جيناۋدى، ورىن العان جاعدايدى ءوز پايداسىنا شەشۋدى كوزدەمەي ارەكەت ەتۋى. ارينە، ادامدى وسىنشالىق دارەجەدە ۇلتىن سۇيەتىن حالگە جەتكىزۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ول ءۇشىن ۇلكەن يدەولوگيالىق كۇرەس جۇرگىزىلىپ، سول مايداندا جۇرگەن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى  ارقىلى ءتىرى مىسال كەلتىرىلۋى ءتيىس. قازىرگى كەزدە قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق قازاقتاردىڭ مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەولوگياعا وزگە ۇلتتاردىڭ مۇددەلەرىن كىرىكتىرۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلا الادى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ۇلتشىلدىقتىڭ وڭ سيپاتتا دامۋىنا مەملەكەتتە نىق ورىن العان ۇلتتىق يدەولوگيا اسەر ەتە الادى، ول يدەولوگيا قازاق مۇددەسىنە ساي جاسالسا، وزگە ۇلتتاردىڭ دا سول يدەولوگياعا نەگىزدەلۋىنە جاعداي تۋادى.

ۇلتشىلدىق تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا پاتريوتيزمگە توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس، پاتريوتيزم مەن ۇلتشىلدىق ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرۋشى ۇعىمدار، پاتريوتيزم ەلدى، مەملەكەتتى سۇيۋگە ۇندەسە، ۇلتشىلدىق ناقتى ءبىر ۇلتتى ءسۇيۋ ارقىلى مەملەكەتكە قورعان بولۋدى ناسيحاتتايدى. پاتريوتيزم مەملەكەت ءومىرىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە ناسيحاتتالاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى، ال ۇلتشىلدىق بولسا تاريحي دامۋدىڭ كەي كەزەڭدەرىندە كولەڭكەدە قالۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، جاۋلاپ الۋشى ۇلتتار پاتريوتيزمگە بارىنشا ءمان بەرىپ، تەك ۇستەم ۇلتتىڭ ۇلتشىلدىعىنىڭ بۇركەمەلەنە دامۋىنا جول بەرىپ، بۇراتانا حالىقتاردىڭ ۇلتشىلدىعىن جانشىپ-جويىپ وتىرادى.

جوعارىدا ايتىلعاندار نەگىزىندە ۇلتشىلدىقتىڭ ءورىس الۋىنا مەملەكەت ارقىلى قالىپتاستىرىلعان ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى دا توقتاۋ سالا المايتىندىعىنا كوز جەتكىزەمىز، وعان ۇلت ءۇشىن ماڭىزى زور ماسەلەلەرگە قاتىستى ارمان-مۇراتتار مەن كوزقاراستاردىڭ، يدەيالاردىڭ تىكەلەي اسەر ەتە الاتىندىعىن كورە الامىز، ەڭ باستىسى ۇلتشىلدىق سەزىمىنىڭ تەز ارادا جاندانۋىنا ناقتى ورىن العان وقيعانىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولارى ءسوزسىز. تاعى ءبىر ءمان بەرەتىن جاعداي، ۇلتشىلدىقتىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋعا دەگەن تالپىنىسى، تاۋەلسىزدىك الۋعا ۇمتىلىسى نەمەسە تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلىپ قالۋ قاۋپى تىكەلەي اسەر ەتە الادى. دەگەنمەن، ۇلتشىلدىقتىڭ مەملەكەتتەگى بيلىكتەن باستاۋ الۋى، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەت مۇددەسىن استاستىرا ءبىلۋى، ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋى وڭ ۇلتشىلدىقتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.

ۇلتشىلدىق ادام پسيحولوگياسىنا تاۋەلدى قۇبىلىس بولعاندىقتان ونىڭ ءارتۇرلى باعىتتا دامۋ مۇمكىنشىلىگى بار، مەملەكەتتىڭ ۇستاناتىن ساياساتىنا، ساياسي ليدەردىڭ ۇلتقا بايلانىستى ۇستانىمدارىنا جانە ت.ب. فاكتورلاعا سايكەس ۇلتشىلدىق  وڭ باعىتتا نە تەرىس باعىتتا ءورىس الۋى مۇمكىن. ۇلتشىلدىقتىڭ تەرىس باعىتتا ءورىس الۋى ونىڭ ناتسيزمگە، فاشيزمگە، شوۆينيزمگە، ۇلتشىل-ەكسترەميزمگە  ۇلاسۋىنا جول اشۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتاۋدا وزگە ۇلتقا وشپەندىلىكتى، جەك كورۋشىلىكتى، ۇلتتىڭ وزگەلەردەن ارتىقشىلىعىن جانە ت.ب. دارىپتەۋگە بولمايدى.

قوعامداعى ۇلتشىلدىق جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەندە ول تۋىستاس حالىقتارعا دەگەن وڭ كوزقاراستار مەن تۋىستاس حالىقتار بىرلىگى يدەياسىنا ۇلاسادى. 20-شى عاسىر باسىنداعى م.شوقايدىڭ ۇلكەن تۇركىستان يدەياسى، عاسىر سوڭىنداعى «ازات» قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ «تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرلىگى» يدەياسى وسىعان مىسال بولا الادى. قازىرگى كەزدە دە قازاق ۇلتشىلدارى ورتا ازيالىق وداق يدەياسىنىڭ قولداۋشىلارى بولىپ تابىلاتىندىعى  بارشاعا ايان.  

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ۇلتشىلدىققا قارسى يدەولوگيالىق شابۋىلدىڭ ناتيجەسىندە ۇلتجاندىلىق ءسوزى قولدانىسقا ەنگىزىلدى، كوپتەگەن اۆتورلار ۇلتجاندىلىقتى ۇلتشىلدىقتان ءبولىپ الىپ، ونى جاعىمدى سيپاتتاپ، ال ۇلتشىلدىقتى تەرىسكە شىعاردى. ال، شىندىعىندا ۇلتجاندىلىق،  ۇلتشىلدىقتىڭ باسەڭ سيپاتى، ءپاسسيۆتى ۇلتشىلدىق.  س.اقاتايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ۇلتجاندىلىق - تۇپتەپ كەلگەندە قوس جاستىقتى شىنتاققا باسىپ قويىپ، قايماق قاتقان قارساق جون كۇرەڭ شايدى سوراپتاپ ءىشىپ، سارى ساماۋرىننىڭ جانىندا بايبىشەسى مەن بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىن ويىپ وتىرىپ، ۇلت تۋرالى، قازاق حالقىنىڭ ارمان- مۇددەسى تۋرالى ءسوز باستاۋعا الدە ءساندى بوتەلكە تولعان داستارحان باسىنداعى بەيپىل اڭگىمەگە  سايادى، ۇلت ءۇشىن اسا كەرەك ناسيحات، ۋاعىز ەشكىمنىڭ باسىن اۋىرتپايتىن كۇڭكىلگە اينالادى. ساياسي ارەكەتپەن استاسپاعان، ءوزىنىڭ ۇلتى ءۇشىن، ەلى مەن جەرى ءۇشىن، بالا-شاعاسى ءۇشىن ەشقاشان ساياسي ارەكەتكە باستاماعان ادام ۇلتجاندىلىق سيپاتتا عانا قالادى» (اق اتاي. ۇلتسىزدىق، ۇلتشىلدىق ءھام ۇلتجاندىلىق.// قازاق ادەبيەتى، 10 ءساۋىر، 1998.).

ۇلتشىلدىقتى ونىڭ ادام ساناسىنداعى دەڭگەيلىك سيپاتىنا قاراي ءۇش دەڭگەيگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى، باسەڭ ۇلشىلدىق، ورتا دەڭگەيدەگى ۇلتشىلدىق جانە جوعارعى دارەجەدەگى شىنايى ۇلتشىلدىق. باسەڭ ۇلتشىلدىق دەڭگەيىندە ادام ۇلتتىق مۇددە جولىندا ەشقانداي ارەكەتكە بارمايدى، ۇلتقا قاتىستى بارلىق نارسەنى ءۇستىرت ءتۇسىنىپ، تەرەڭىنە بويلاي المايدى. ياعني، ادامنىڭ ناقتى ءبىر ۇلتتىڭ مۇشەسى ەكەندىگىن ءبىلۋى، سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن بويىنا ءسىڭىرۋى بىراق، ۇلت ءۇشىن ارەكەت ەتۋگە قۇلشىنىسىنىڭ بولماۋى.

 ورتا دەڭگەيدەگى ۇلتشىلدىقتا ادام ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلى ەكەندىگىن مويىنداپ قانا قويماي سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق قۇندلىقتارىن بويىنا سىڭىرەدى، ءوزىنىڭ سول ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىن ماقتان تۇتادى. ەگەر ۇلتقا قاتىستى ناقتى ءبىر ماسەلە تۋىنداپ جاتسا سول ماسەلەنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ پايداسىنا شەشىلۋىن قالاپ، سوعان اتسالىسادى. كەي كەزدەرى ورتا دەڭگەيدەگى ۇلتشىلدىق ادامنىڭ ناقتى ءبىر جاعدايلاردا ۇلكەن ەرلىك جاساۋىنا، كەيدە ءتىپتى قىلمىسقا بارۋىنا دا نەگىز بولا الادى.

جوعارى دەڭگەيدەگى شىنايى ۇلتشىلدىق ادامنىڭ ءوزىن، ءومىرىن ۇلت جولىنا ارناۋى. قانداي دا بولماسىن ۇلتقا بايلانىستى ماسەلەدە ويلانىپ، جان-جاقتى پىكىرلەسىپ سوڭعى شەشىمنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە قابىلدانۋىنا ىقپال ەتۋى. كەز-كەلگەن ماسەلەدە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جەكە مۇددەسىن قۇرباندىققا شالىپ، كەرەك دەسە جانىن دا بەرۋگە دايار بولۋى. قازاقتا جوعارعى دەڭگەيدەگى شىنايى ۇلتشىلدىقتىڭ كورسەتكىشى بولا العان تۇلعالار ارعى تاريحتا كوپ بولسا دا، كەيىنگى كەزەڭدەردەگى مىسالدار از. سول از تۇلعالاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى جاعدا بابالىقۇلى دەپ ايتۋعا بولادى، بۇكىل ءومىرىن ۇلت بولاشاعىنا ارناعان، ۇلت ءۇشىن اتقارعان قىزمەتىن بالدەنىپ، وزگەلەردەن ەشنارسە تالاپ ەتپەگەن بۇل تۇلعانى قانشا ماداقتاسا دا ورىندى دەگەن پىكىردەمىن.

ناقتى ءبىر ۇلتتىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ءورىس الىپ، ونىڭ وڭ باعىتتا دامۋىنا كوپتەگەن فاكتورلار ءوز اسەرىن تيگىزەدى، ءار حالىقتىڭ ۇلتشىلدىعى ونىڭ تاريحي باستان كەشىرگەندەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان ءبىز قازاق ۇلتشىلدىعىنا قاتىستى ءسوز قوزعاعىمىز كەلەدى. ەڭ الدىمەن قازاق اراسىندا ۇلتشىلدىقتىڭ دامۋىنا وڭ ىقپالىن تيگىزەتىن فاكتورلارعا توقتالۋدى ءجون كوردىك، ناقتى قازاق ۇلتشىلدىعى ءۇشىن ەڭ باستى فاكتور مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن اۆتوحتوندى ۇلت مۇددەسى شەڭبەرىندە ايقىنداپ، جۇزەگە اسىرۋىن ايتۋعا بولادى، سوندا عانا قاراپايىم قازاق ازاماتى ءوزىنىڭ قازاق ەلىنىڭ ازاماتى ەكەندىگىن سەزىنىپ، ءوز ۇلتىن ماقتان تۇتا الادى، بۇل ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ جەكە باس مۇددەسىن ورتاق مۇددەگە باعىتتاۋىنا اسەر ەتە الادى;

ەكىنشىدەن، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن (ونەر، سپورت، ادەت-عۇرىپ، مادەنيەت، تاريح، ادەبيەت، ءدىل، ءدىن، ءتىل) دارىپتەۋ ارقىلى سول ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ ءوزىنىڭ «مەنىن» تانۋىنا ىقپال جاساۋ. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالعان اقاپارات بەرۋ، اسىرا ماداقتاۋ، جالعان تاريحي مالىمەتتەر مەن اقپارلاردى بەرۋدەن باس تارتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بوياماسىز قالپىندا ناسيحاتتاۋدى جولعا قويۋى قاجەت;

ۇشىنشىدەن، ەلدەگى قازاق سانىنىڭ ارتۋىنا جاعداي جاساۋ، ول ءۇشىن تەك تابيعي وسىمگە عانا يەك ارتپاي، سىرتتاعى قانداستاردىڭ كوپتەپ ورالۋىنا جاعداي جاساپ، ولاردىڭ قازاق از ورنالاسقان اۋماقتارعا ورنالاسىپ، تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋ. ءوز ەلىندە ادامنىڭ ءوزىن وزگەلەرمەن تەڭ سەزىنۋى ونىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ماقتانىش سەزىمىن ورىستەتەرى ءسوزسىز. وسى  تۇستا شەتتەگى قازاقتىڭ كوپتەپ ەلگە ورالۋىنا ەڭ باستى كەدەرگى بولىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ولاردىڭ اراسىندا دا ۇلتشىلدىقتىڭ باسەڭدەۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن، سەبەبى، كوپتەگەن قانداستار قازاق ەلىنە كەلگەندەگى كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتاردان قورقىپ ات باسىن ىركىپ قالۋدا. سوندىقتان، مەملەكەت قولداۋىمەن شەت ەلدەگى قانداستاردى ەلگە قايتۋدى ۇگىتتەيتىن شارالار وتكىزىلىپ، ولاردىڭ ەلگە قايتقان سوڭعى الدىنان كەزدەسەتىن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى جويۋ جولعا قويىلۋى ءتيىس;

تورتىنشىدەن، ءدىننىڭ بىرىڭعايلىلىعى، ياعني ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ تەك ءبىر ءدىندى بولۋى ۇلتتىڭ بىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋشى فاكتوردىڭ ءبىرى. سەبەبى، ءبىر ۇلت وكىلى بولا تۇرا ءارتۇرلى دىنگە باس ۇرعان ادامدار ناقتى ءبىر جاعدايدا ۇلتتىق مۇددەنى ءدىن جولىنا جىعىپ كەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان، ەلدە قازاققا ءتان ابۋ حانيفا مازحابىنىڭ كەڭ ءورىس الىپ، وزگە دىندەر مەن ءدىني اعىمداردىڭ، سەكتالاردىڭ  ەركىن ارەكەت جاساۋىنا توسقاۋىل قويىلۋى ءتيىس;

سونىمەن قاتار، ۇلتشىلدىققا تەرىس اسەرىن تيگىزەتىن فاكتورلارعا دا توقتالىپ وتۋگە بولادى، ول ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى، ياعني ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ دارىپتەلمەۋى، ۇلتتىڭ ۇلت رەتىندە دامۋ جولدارىنىڭ ايقىندالماۋى، ۇلتتىق سانانىڭ ورىستەۋىنە جول بەرمەۋ ۇلتشىلدىق سەزىمىنىڭ دە جەكەلەگەن تۇلعالار ساناسىنان وشىرىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى;

ەكىنشىدەن، بيلىك باسىنداعى مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ بولماۋى، حالىق بارلىق كەزدە دە باسشىلارعا قاراپ بوي تۇزەيتىنىن ەسكەرسەك، باسشى قىزمەتتە جۇرگەن ادامداردىڭ ۇلتقا قاتىستى ءسوزى مەن ءىسىنىڭ ءبىر ارنادا توعىسپاۋى، حالىق اراسىندا ولارعا دەگەن نارازىلىق پەن جەك كورۋشىلىك سەزىمدەرىنىڭ تۋىنداۋى، سايكەسىنشە، ادام ساناسىنداعى ۇلتتىق مۇددەنىڭ شەتكە ىعىستىرىلۋى;

ۇشىنشىدەن، قازىرگى كەزدە دە، بۇرىن دا قازاقتىڭ باسىنىڭ بىرىگۋىنە كەرى اسەر ەتكەن رۋشىلدىق پەن جۇزشىلدىكتى قوسۋعا بولادى. س. وزبەكۇلىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاقتىڭ ءپاتريوتيزمى رۋ، تايپا، ءجۇز دەڭگەيىنەن ۇلتتىق ساتىعا كوتەرىلمەگەن. قازاق ۇلتتىڭ جەتىستىگى مەن جەڭىسىن رۋ مەن ءجۇزدىڭ تابىسى دەپ قابىلدايدى. ۇلت ساناسىنا دەرت بولىپ جابىسقان جامان قاسيەتتىڭ ءبىرى – رۋشىلدىق، ول بيلىك پەن ساياساتقا ىقپال ەتىپ وتىر» (س.وزبەكۇلى. قازاق ءپاتريوتيزمى مەملەكەتتى نىعايتۋدىڭ ىرگەتاسى www.massagan.com/news.php?mod=news&id=2338&catid=9‎). رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك، جەرلەسشىلدىك سەكىلدى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ تەك تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قالىپ قويماي بيلىكتىڭ بيىك ساتىلارىندا كورىنىس تابۋى، كاسىبيلىلىك قاعيداسىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەملەكەتكە تيەسىلى مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردا قاپەرگە الىنباۋى، كەڭ ەتەك العان سىبايلاس جەمقورلىق، ساناسى تاياز، «باكەنە باستىقتاردىڭ» كوبەيۋىنە، ال ءوز-وزىنە سەنىمدى، ۇلتقا بەرەرى مول ازاماتتاردىڭ شەت ەلدىك كومپانيالار مەن كاسىپورىن، مەكەمەلەرگە جۇمىسقا تۇرۋىنا، ءتىپتى كەيبىرىنىڭ شەت ەل اسۋىنا ىقپال ەتۋدە.

تورتىنشىدەن، ۇلتشىلدىقتىڭ حالىق اراسىندا كەڭ ءورىس الۋىنا تىكەلەي ىقپال جاسايتىن نەگىزگى كۇش ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى ىرگەلى عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، باتىل تۇردە ۇلتقا قاتىستى تىڭ ويلارمەن بولىسپەۋى، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىندا تايسالماي وي قوزعاماۋى. بۇل ءوز كەزەگىندە  قارا حالىقتىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمدەرىنىڭ باسەڭسۋىنە ىقپال جاساي الادى. سوڭعى جىلدارداعى قازاقتان شىققان كوزى قاراقتى ازاماتتاردىڭ ۇلت ماسەلەسىنە، ۇلتتىڭ باسىنداعى جاعدايعا ءمان بەرۋدەن قاراعاندا ءوز باسىنىڭ اتاق، ابىرويى، ماتەريالدىق جەتىستىكتەر مەن لاۋازىمعا قول جەتكىزۋى ءۇشىن اشىق تۇردە جاعىمپازدىق پەن جالباقايلىقتان جارىسقا ءتۇسۋى قاراپايىم حالىقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ۇعىمىنا كۇمانمەن قاراۋىنا الىپ كەلدى. قازاقتىڭ ءار سالادا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن كوزى اشىق ۇل-قىزدارىنىڭ مۇنداي كۇيگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى  جايلى ع. ەسىموۆتىڭ  پىكىرى ۇتىمدى بەرىلگەن، «ۇلتتىق سانا دا، ۇلتشىدىق تا كوبىنەسە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا قاتىستى ايتىلادى. ارينە، ارتىق ايتسام كەشىرىم وتىنەمىن، قازاقتىڭ وقىعان قاراتاياقتارى كوپ، بىراق ولار ۇلت ينتەلليگەنتسياسى بولىپ قالىپتاسپاعان. ولاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق يدەياعا نەمقۇرايلىلىقپەن قارايتىندار از ەمەس. بۇل ءۇش عاسىر جۇرگىزىلگەن وتارشىلدىقتىڭ، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ سالدارى بولسا كەرەك. زاڭ جۇزىندە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتتى، بىراق، ماسەلە تۇبەگەيلى وزگەرگەن جوق. ۇلتتىق نيگيليزم بويىمىزعا دەرت بولىپ ەنىپ كەتكەن» (ع.ەسىموۆ. ۇلتتىق سانا جانە ۇلتشىلدىق تۋرالى. اقيقات، №6, 1992.).

بەسىنشىدەن، ۇلتتىڭ ءدىني بەيبەرەكەتسىزدىككە ۇرىنۋى، ياعني ءبىر عانا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلدا كوپتەگەن دىندەرگە، ءدىني اعىمدارعا، سەكتالارعا بوي ۇرۋى، ءار ءدىني ۇيىمنىڭ تالاپ-تىلەكتەرى بويىنشا ءوز ومىرلەرىن وزگەرىسكە ۇشىراتۋى، جاقىن ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە جات بولۋى. ءتىپتى، جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ ءدىن جولىندا قۇربان بولۋى ۇلت بويىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىلىپ، قازىرگى كەزدە، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءدىني نەگىزدە ءبىر-بىرىمەن سوعىسقا شىعۋعا دايار ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى.

ويىمىزدى قورىتىندىلار بولساق، ۇلتشىلدىق تەك قانا ۇلت ەمەس سول ۇلت نەگىزىن قالايتىن مەملەكەتتىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى. ۇلتشىلدىق بولماعان جەردە قوعامنىڭ دا مەملەكەتتىڭ دە العا جىلجۋى، دامۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، تەك ۇلتشىلدىق قانا جەكە تۇلعانىڭ ورتاق مۇددەگە بوي ۇرىپ، جالپى قوعام ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن ءتيىمدى ارەكەت جاساۋىنا ىقپال ەتە الادى. جەكە ادامداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ ورتاق مۇددە جولىنا قىزمەت ەتۋىنە ولاردىڭ پسيحولوگياسىنا تەرەڭدەي ەنىپ، باعىتتاۋشى كۇشكە يە بولاتىن ۇلتشىلدىق سەزىمى قاجەت. سول سەبەپتى، مەملەكەت ۇلتشىلدىقتى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن ساياسات جۇرگىزۋگە مىندەتتى.

Abai.kz