6.

مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كوڭىل كىربىڭىمەن ارالاسا ءجۇرىپ ازاماتتىق قاسيەتتەرگە جىعا نەگىزدەلگەن. ولاردىڭ شاعىمدى ساتتەردە جەكە باستارىنىڭ رەنىشىنەن حالىقتىڭ، ونەردىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋعا داتتەرى جەتكەن. وكپەگە قيسا دا وشپەندىلىككە قيماعان. وسى حاتتان كەيىن ولاردىڭ ءوزارا تۇسىنىسكەنى اڭعارىلادى. «اشىق جاۋلاسۋعا» ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ قاسىرەتى دە مۇمكىندىك بەرمەگەنى انىق. سونىڭ ءبىر ايقىن مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ لەنينگرادتان عابيت مۇسىرەپوۆكە جازعان حاتىنداعى:

«وزىڭە بەلگىلى – 1943 جىلى ورتالىق كوميتەت ماعان تاعى دا جازۋشىلار وداعىن باسقار دەپ ۇسىنعاندا، مەن جالعىز عانا تىلەك قويدىم، ونىم، سو جىلعا دەيىن «سۋديموسى» موينىندا جۇرگەن مۇحتاردان بۇل لاعىنەت قامىتىن ءتۇسىرۋ»,– دەگەن پىكىرى.

ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ بۇل ۋادەسىن دە ورىندادى. جازۋشىلار وداعىنا كەلە سالىسىمەن مۇحتار اۋەزوۆكە تاعى دا ءوتىنىش جازدىردى. ءىستىڭ بەتى تۇزەلگەنىنە سەنىمى ارتقان مۇحتار ءوتىنىش پەن ءومىربايانىن قايتالاپ ءوز قولىمەن جازىپ شىقتى. الدىڭعى ءوتىنىشتىڭ بىرەر ءسوزىن قايتالاعانى بولماسا، مۇندا ءوزىنىڭ ىشكى ءىلحامىن جەتكىزە بايانداعان.

«قازاق سسرجوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنا

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ازامات مۇحتار اۋەزوۆتەن

6.

مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كوڭىل كىربىڭىمەن ارالاسا ءجۇرىپ ازاماتتىق قاسيەتتەرگە جىعا نەگىزدەلگەن. ولاردىڭ شاعىمدى ساتتەردە جەكە باستارىنىڭ رەنىشىنەن حالىقتىڭ، ونەردىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋعا داتتەرى جەتكەن. وكپەگە قيسا دا وشپەندىلىككە قيماعان. وسى حاتتان كەيىن ولاردىڭ ءوزارا تۇسىنىسكەنى اڭعارىلادى. «اشىق جاۋلاسۋعا» ءجۇرىپ جاتقان سوعىستىڭ قاسىرەتى دە مۇمكىندىك بەرمەگەنى انىق. سونىڭ ءبىر ايقىن مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ لەنينگرادتان عابيت مۇسىرەپوۆكە جازعان حاتىنداعى:

«وزىڭە بەلگىلى – 1943 جىلى ورتالىق كوميتەت ماعان تاعى دا جازۋشىلار وداعىن باسقار دەپ ۇسىنعاندا، مەن جالعىز عانا تىلەك قويدىم، ونىم، سو جىلعا دەيىن «سۋديموسى» موينىندا جۇرگەن مۇحتاردان بۇل لاعىنەت قامىتىن ءتۇسىرۋ»,– دەگەن پىكىرى.

ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ بۇل ۋادەسىن دە ورىندادى. جازۋشىلار وداعىنا كەلە سالىسىمەن مۇحتار اۋەزوۆكە تاعى دا ءوتىنىش جازدىردى. ءىستىڭ بەتى تۇزەلگەنىنە سەنىمى ارتقان مۇحتار ءوتىنىش پەن ءومىربايانىن قايتالاپ ءوز قولىمەن جازىپ شىقتى. الدىڭعى ءوتىنىشتىڭ بىرەر ءسوزىن قايتالاعانى بولماسا، مۇندا ءوزىنىڭ ىشكى ءىلحامىن جەتكىزە بايانداعان.

«قازاق سسرجوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنا

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ازامات مۇحتار اۋەزوۆتەن

مەن 1930 وگپۋ مەكەمەسى تاراپىنان قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ءىسى بويىنشا تەرگەۋگە تارتىلىپ، تەرگەۋ بىتكەنشە تۇرمەدە وتىردىم، تەرگەۋ اياقتالعاننان كەيىن ءۇش جىلعا شارتتى تۇردە كەسىلىپ، بوساتىلدىم. ۇكىمنىڭ كۇشى 1933 جىلى اياقتالدى.

ءوزىمنىڭ وتكەندەگى ۇلتشىل قاتەلىگىمدى مويىنداي وتىرىپ، تەرگەۋ ورىندارىنان مەنى كەڭەس مادەنيەتىنىڭ سەنىمدى قايراتكەرلەرىنىڭ، جازۋشىلاردىڭ ورتاسىنا ورالۋعا مۇمكىندىك جاساۋىن، ءسويتىپ قازاقستاننىڭ پارتيا-كەڭەس جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ ءسوزىمنىڭ شىن جانە ناقتى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن مادەنيەت مايدانىنداعى شىنايى دا تاباندى ەڭبەگىممەن دالەلدەۋگە مۇمكىندىك بەرۋىن ءوتىندىم. 1932 جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ورتاسىنا قايتىپ ورالدىم. سودان بەرى جازۋشى رەتىندە دراماتۋرگيا، پروزا جانرىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. سوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ قۇرىلىسىنا ارنالعان قازىرگى تاقىرىپتى قامتيتىن ونشاقتى پەسا جازدىم. سونداي-اق قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى جەتىستىگى رەتىندە اتالىپ وتكەن بىرنەشە تاريحي پەسانىڭ دا اۆتورىمىن. وسى جىلدارى «اباي» رومانى سياقتى پروزالىق شىعارمامەن قاتار زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە جازىلدى.

ءومىرىمنىڭ بىردەن ءبىر ماقساتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىنداعى ءوزىمنىڭ سوتسياليستىك وتانىما قىزمەت ەتۋ ەكەنىن كورىپ تە، سەزىنىپ تە ءجۇرمىن. مەن جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنان مەنەن «سوتتالعان» دەگەن ايىپتى الىپ تاستاۋدى، سول ارقىلى مەنىڭ ازاماتتىق ارىما تۇسكەن داقتى كەتىرۋدى وتىنەمىن.

جازۋشى م.اۋەزوۆ.1943 ج.، 25-اقپان».

بۇل وتىنىشتەن م.اۋەزوۆتىڭ قوعامدا ءوزىنىڭ جوعارى ورىنى بار ەكەنىنە سەنىمى انىق اڭعارىلادى. سونىمەن قاتار قارالاتىن ىسكە جازۋشىنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان «م.اۋەزوۆتىڭ ءومىربايانى» دا قوسا تىركەلگەن. قالامگەردىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ءار ءومىربايانى قۇندى. سونداي-اق مۇندا كەيبىر سونى ومىرلىك دەرەكتەر دە بار. سوندىقتان دا تۇگەلدەي كەلتىرەمىز.

«مەن 1897 جىلى 28 قىركۇيەكتە سەمەي وبلىسىنىڭ شىڭعىس بولىسىندا (قازىرگى اباي اۋدانى) كوشپەلى شارۋا وتباسىندا تۋدىم. مەنىڭ اتام اۋەز (مەن سول كىسىنىڭ اتىن الىپ ءجۇرمىن) جانە اكەم ومارحان اراب ءالىپبيى بويىنشا كىتاپشىل-ساۋاتتى ادامدار ەدى. اكەم ومارحان 1909 جىلى قايتىس بولعان سوڭ مەن بۇتىندەي قاسىمبەك اعامنىڭ قامقورلىعىنا كوشتىم. ەكەۋمىز دە جەر باسقارماسىنىڭ ستيپەندياسىمەن وقىدىق. 1915 جىلى قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ مەن سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا ءتۇستىم.

العاشقى ادەبي تاجىريبەم ولەڭنەن باستالدى. بىراق ولار سول كەزدە دە، كەيىن دە باسپا بەتىندە جاريالانعان ەمەس. 1917 جىلى «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن جازدىم. 1918-19 جىلدارى «اباي» جۋرنالىندا ادەبي-سىن ماقالالارىم جاريالاندى، سونداي-اق «ەل اعاسى» («پوپەچيتەل نارودا»), «بايبىشە-توقال» (جەنا-سوپەرنيتسى») پەسالارىن جازدىم. ەكەۋى دە قولجازبا كۇيىنشە ەل اراسىندا كەڭ تارالدى، اسىرەسە سوڭعىسى توڭكەرىستىڭ باستاپقى جىلدارىندا قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا، سەمەيدە، شىمكەنتتە جاستاردىڭ دراما ۇيىرمەسىندە قويىلدى. وندا تەاتر جوق بولاتىن، سوندىقتان دا بۇل ۇيىرمەلەر وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق كۇشىمەن جانە رەپەرتۋارىمەن قازاق دراما تەاترىنىڭ نەگىزىن قالادى. ءسويتىپ، 1926 جىلى تۇڭعىش قازاق دراما (كەيىننەن اكادەميالىق دراما تەاترى دەپ وزگەرتىلگەن) تەاترىنىڭ شىمىلدىعى مەنىڭ «بايبىشە-توقال» (ناعىندا «ەڭلىك-كەبەك» – ت.ج.) پەساممەن اشىلدى.

1919 جىلى سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرىسىمەن، سول جىلدىڭ اياعىندا باتىس سىبىردە (سەمەي قالاسىندا) كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن مەن ءوزىمنىڭ العاشقى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىمدى باستادىم. گۋباتكومنىڭ قازاق ءبولىمىن باسقاردىم. 1922 جىلعا دەيىن مەن سەمەي گۋباتكومىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى جانە گۋباتكومنىڭ توراعاسى، قازاتكومنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى (ورىنبوردا) سياقتى جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردىم. رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا قىزمەت ىستەۋدىڭ قيىنشىلىقتارى مەن سول كەزدەگى پارتيا-كەڭەس اپپاراتتارىنداعى ءار ءتۇرلى ۇلتشىل توپتار ماعان كەرى ىقپالىن تيگىزدى. جاۋاپتى قىزمەتكەر رەتىندە قالىپتاسپاي جاتىپ ۇلتشىلدىقتىڭ ىقپالىنا ءتۇستىم، ءسويتىپ، 1922 جىلى ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەرىم مەن پارتيالىق ءتارتىپتى ساقتاماعانىم ءۇشىن مەنى پارتيادان شىعاردى.

1922 جىلى كۇزدە مەن ءوزىمنىڭ اياقتالماعان ءبىلىمىمدى جالعاستىردىم. 22/23 جىلى قىستا تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدىم، سول جىلى كۇزدە لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە (ول كەزدە ەتنولوگو-لينگۆيستيكا، كەيىننەن يامفاك دەپ اتالدى) اۋىستىم. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن 1928 جىلى ءبىتىردىم، تاشكەنتكە اۋىسقاننان كەيىن شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا ءبىلىمىمدى ودان ءارى جالعاستىردىم، تاياۋ شىعىس ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا مامانداندىم.

ۋنيۆەرسيتەتتە ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ نەگىزىمەن تانىسۋىم (1926-27 جىلداردان باستاپ) مەنىڭ بۇرىنعى ۇلتشىل قاتەلىكتەرىمدى جەڭىپ، ودان ارىلۋعا ىقپال جاسادى، 1932 جىلى راپپ تاراتىلعاننان سوڭ ءوزىمنىڭ بۇرىنعى يدەيالىق ۇستانىمدارىمدى باتىل سىناپ، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ قاتارىنا ءوتتىم. سودان بەرى «وكتيابر ءۇشىن»، «تارتىس»، «ايمان-شولپان»، «تۇنگى سارىن»، «تاس تۇلەك»، «الما باعىندا»، «شەكارادا»، «اق قايىڭ»، «اباي» پەسالارىن جازدىم. «تۇنگى سارىن»، «ايمان-شولپان»، «شەكارادا»، «اباي» جانە ەرتەرەكتە جازىلعان «ەڭلىك-كەبەك» پەسالارى قازاقستاننىڭ بارلىق ورتالىق جانە بارلىق وبلىستىق تەاترلارىندا ۇزبەي قويىلىپ كەلەدى. 1932 جىلدان باستاپ قازىرگى كەڭەستىك قازاقستان تۋرالى اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جازدىم.

سونىمەن قاتار قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسامىن. قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارنالعان بىرنەشە وقۋ قۇرالدارى جازىلدى. قىرعىز ەپوسى «ماناس» تۋرالى زەرتتەۋلەرىم بار. سوڭعى جىلدارى اسا ءىرى تۇلعا، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي قۇنانباەۆ تۋرالى كولەمدى رومان جازۋدامىن. بۇل روماننىڭ العاشقى كىتابى قازاق تىلىندە 1942 جىلى جارىق كوردى.

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى «سىن ساعاتتا»، ابىشەۆپەن بىرگە «نامىس گۆاردياسى» اتتى پەسالار جازدىم. بۇل پەسالاردا ءوزىنىڭ سوتسياليستىك وتانىن قورعاعان قازاقستان جاۋىنگەرلەرىنىڭ باتىرلىق ەرلىكتەرى كورسەتىلەدى، ولار دا قازاق تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتىر.

م.اۋەزوۆ (قولى)».

ءيا، مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىن ولەڭنەن باستاپتى. بۇل بۇرىن ايتىلماعان دەرەك.

مىنە، وسى ارادا ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ ۋادەسىن ورىنداۋعا رەسمي تۇردە كىرىسەدى. «1943 جىلى 4 ناۋرىزدا قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەزيديۋمى بەكىتكەن سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى جولد. اۋەزوۆ مۇحتار ومارحانۇلىنا مىنەزدەمە» بەردى. كەيبىر ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرى جانە جالپى مازمۇنى قايتالانعانىمەن دە مۇنداعى پىكىرلەر «تاپتىق، پارتيالىق پرينتسيپپەن» جازىلعاندىقتان دا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«1932 جىلى جولد. اۋەزوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي قاتەلەرىن اشىق مويىنداپ، ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇلتشىل كوزقاراسىنان تۇبەگەيلى باس تارتاتىنىن، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىن كەڭەس جازۋشىسىنىڭ اۋانىنا لايىقتايتىنىن مالىمدەدى.

سودان باستاپ ول قازىرگى تاقىرىپتا مىناداي پەسالار جازدى:

1. «وكتيابر ءۇشىن»، وندا قازاقستانداعى ازامات سوعىسى كەزىندەگى تاپ تارتىسىن بايانداعان، ۇلتشىلداردى كەلەكە ەتەدى، بولشەۆيكتەردىڭ وسكەلەڭ كۇشىن كورسەتەدى.

2. «شەكارادا»، ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ شەكاراسىن بۇزۋشىلارمەن كۇرەسكەن شەكاراشىلار مەن شەكارالىق كولحوزداردىڭ تاپتىق كۇرەسىن كورسەتكەن.

3. «سىن ساعاتتا»، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى مايدان مەن تىلدىڭ بىرلىگىن كورسەتەدى.

4. «نامىس گۆاردياسى»، ءا.ابىشەۆپەن بىرىگىپ جازعان، پانفيلوۆ اتىنداعى سەگىزىنشى ديۆيزيانىڭ داڭقتى ەرلىكتەرى سۋرەتتەلەدى.

اتالعان پەسالاردان باسقا اۋەزوۆتىڭ قالامىنان شىققان، بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا ارنالعان «تاستۇلەك»، «الما باعىندا»، «اق قايىڭ» پەسالارىندا ساياسي قاتەلىك جوق، بىراق كوركەمدىگى تومەن تۋىندىلار.

اۋەزوۆ تاريحي تاقىرىپتا تومەندەگى پەسالاردى جازدى:

1. «ايمان-شولپان»، وسى اتتاس داستاننىڭ نەگىزىندە، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ەڭ جاقسى ايەلدەردىڭ اقىلى مەن قابىلەتى باياندالادى.

2. «بەكەت»، ءحىح عاسىرداعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ بىرەۋى تۋرالى.

3. «تۇنگى سارىن»، 1916 جىلعى ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى.

4. «اباي»، ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي قۇنانباەۆتىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىگى تۋرالى.

تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان جوعارىداعى پەسالارىنىڭ ءبارىن دە اۋەزوۆ كەڭەستىك جازۋشى رەتىندە جازعان، حالىقتى قاناۋشىلاردى اشكەرەلەگەن، قالىڭ بۇقارانىڭ بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىن بەينەلەگەن.

تاياۋدا عانا جارىق كورگەن «اباي» رومانى ء(بىرىنشى ءبولىمى) ونىڭ تاريحي تاقىرىپتاعى تۇجىرىمدى ەڭبەگى بولىپ تابىلادى، مازۇنى جاعىنان دا، فورماسى جاعىنان دا كەڭەستىك وقىرمانداردى قاناعاتتاندىرادى.

جازۋشىلار وداعى تاپسىرعان قوعامدىق تاپسىرمالاردى اۋەزوۆ ادال ورىندايدى، بەلسەندىلىك تانىتادى جانە جاۋاپتى ءارى تىڭعىلىقتى قارايدى.

قازاق سسر كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى – س.مۇقانوۆ (قولى). ء5/ىىى-43 ج.».

مىنە، بۇل «مىنەزدەمەنىڭ» جولى بولدى.

«اسا قۇپيا. «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءى شاقىرۋىنىڭ جابىق كەڭەسىنىڭ حاتتاماسى جانە ونىڭ قوسىمشالارى. 1943 جىلى 17-اقپان كۇنى باستالىپ 12-كوكەك كۇنى اياقتالدى. 1943 جىلعى 2-ناۋرىز كۇنگى قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جابىق ءماجىلىسىنىڭ №30 حاتتاماسى.

توراعا – ا.قازاقپاەۆ. قاتىسقاندار – قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ورىنباسارلارى – ي.ك. لۋكيانەتس، ش.ەرماعامبەتوۆا، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەلەرى – ن.ا.سكۆورتسوۆ، م.وماروۆ، قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى – ن.وڭداسىنوۆ، قك(ب)پ وك حاتشىسى – ج.شاياحمەتوۆ، شاقىرىلدى – م.اۋەزوۆ».

قابىلداۋ بولمەسىندە ۇسىنىس جاساپ، كەپىلدىك بەرۋشى مەكەمەنىڭ توراعاسى رەتىندە ءسابيت مۇقانوۆ، جاۋاپكەر رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى قاتار وتىرعانى انىق. ونسىز ماسەلە قارالمايدى. سوندا ەكەۋى بەت-بەت وتىرعاندا وتكەن ومىرلەرىن، سونىڭ ىشىندە وسىدان ەكى جىل بۇرىن جازىلعان حاتتى جانە وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى ەستەرىنە الىپ، قانداي ويعا كەلدى ەكەن؟ بۇرىنعى قارالاۋشى – اقتاۋشىعا، «سوتتالعان قىلمىستى» – تولىق قۇقىلى ازاماتقا اينالىپ، قاس-قاعىم ساتتەن كەيىن ەكەۋىنىڭ دە قۇقى تەڭەلمەك. بۇدان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىلبىر ۇشى ۇزارىپ، تۇلعالار تالقىسىندا مىسى باسىڭقى تارتا بەرمەك.

ءيا، تۇلعالار ءوز تاعدىرىن وزدەرى تالقىعا سالعان شاعىمدى شاق ەدى بۇل.

سول وتىرىستا قابىلدانعان قاۋلىنىڭ ءماتىنى مىناداي:

«ءوزىنىڭ سوتتالعانى تۋرالى ۇكىمدى الىپ تاستاۋ تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشى قارالدى.

«1930 جىلى قىركۇيەك ايىندا پپ وگپۋ-ءدىڭ قاز سسر-دەگى وكىلدىگىنىڭ شەشىمى بويىنشا «الاشورداشىل قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ» ىسىنە بايلانىستى ۇلتشىلدىق ارەكەتى ءۇشىن (58 باپتىڭ 7, 10, 11 تارماقتارى بويىنشا) تەرگەۋگە تارتىلىپ، 1932 جىلدىڭ كوكەك ايىندا – 1930 جىلدىڭ قازانىنان باستاپ ءۇش جىلعا شارتتى كەسىممەن ۇكىم شىعارىلعان، ول ۇكىمنىڭ كۇشى 1933 جىلى قىركۇيەكتە اياقتالعان مۇحتار اۋەزوۆتەن سوتتالعانى تۋرالى ۇكىمدى الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس قارالدى.

اۋەزوۆ مۇحتار ومارحانۇلى 1897 جىلى سەمەي وبلىسى شىڭعىستاۋ بولىسىندا (قازىرگى اباي اۋدانى) كوشپەلى قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن، جوعارى ءبىلىمدى، الەۋمەتتىك جاعدايى – قىزمەتكەر. 1932 جىلى قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ قاتارىنا وتكەن، 20 جىلدان استام ۋاقىت ادەبيەت سالاسىندا جازۋشى دراماتۋرگ، پروزايك جانە ادەبيەت تاريحشىسى رەتىندە ەڭبەكتەنىپ كەلەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتەن سوتتالعانى تۋرالى ۇكىمدى الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستى قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى اسا جاعىمدى مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ قولدايدى.

مۇحتار اۋەزوۆتەن سوتتالعانى تۋرالى ايىپتى الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس قاناعاتتاندىرىلسىن جانە ودان «سوتتالعان» دەگەن ايىپ الىنسىن.

قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى – ا.قازاقپاەۆ (قولى).

پرەزيديۋمنىڭ حاتشىسىنىڭ ورىنىنا – ح.بايۇزاقوۆ (قولى)».

وسى قاۋلى ارقىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بارلىق ازاماتتىق قۇقى قالپىنا كەلتىرىلدى. سودان كەيىن بارىپ مەملەكەتتىك، لەنيندىك سىيلىقتارعا ۇسىنىلۋعا، دەپۋتاتتىققا، اكادەميكتىككە سايلانۋىنا جول اشىلدى. ول تۋرالى 1957 جىلى ءسابيت مۇقانوۆ لەنينگرادتان عابيت مۇسىرەپوۆكە جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ باستى ماقساتى:

«... سو جىلعا دەيىن «سۋديموسى» موينىندا جۇرگەن مۇحتاردان بۇل لاعىنەت قامىتىن ءتۇسىرۋ. بۇل تىلەكتى وكىمەت پەن پارتيا قابىلدادى دا، جوعارى سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىنە بۇكىل پرەزيديۋم بوپ جينالىپ، ازاماتتىڭ بەتىندەگى قارا كۇيەنى ءسۇرتتى»,– دەپ جازدى.

بۇل – ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جاساعان ازاماتتىق پارىزى مەن مارتتىك مىنەزى ەدى. ەندىگى قادام جاساۋدىڭ كەزەگى مۇحتار اۋەزوۆكە كەلەتىن. سول قادام، وكىنىشكە وراي، جاسالماي قالدى.

كۇن بار جەردە – كولەڭكە تۇسپەي تۇرمايدى. تەك، سونىڭ بارلىعىنا ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. سوندا عانا ادام ءومىرى ماعىنالى وتپەك. سابەڭ مەن مۇحتاردىڭ، ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءبىر تاعىلىمى وسى بولسا كەرەك.

7.

بىراق تا بۇل تاعىلىمنىڭ استارىندا دا تۇلعالاردىڭ پەندەلىك تارتىسى جاتتى جانە ول بوپسا بۇرىنعىدان دا ىعىرلانا بەردى دە، جانجۇيە جانىعىنا ۇلاسىپ وتىردى. يدەولوگيانىڭ ءوزى كۇدىك پەن كۇمانعا قۇرىلعان مەملەكەتتىك ماشينا جانە ونىڭ جاندايشاپتارى تۇلعالاردىڭ تاتۋلىعىن جاقتىرمادى. ولاردىڭ اراسىنداعى قىجىردى ۇنەمى ۇيكەپ، جانىپ، جانىقتىرىپ وتىردى. بۇعان قاراما-قارسى ەكى يدەيانىڭ ەكى وكىلىنىڭ ومىرلىك جانە كوركەمدىك ۇستانىمدارىنىڭ تۇيسىك تانىمى دا توعىسا بەرمەدى. يدەولوگيانى بىلاي قويعاندا، كەز-كەلگەن ءىرى تالانتتاردىڭ اراسىنداعى دۇنيەنى كوركەم تانۋ، كوركەم قابىلداۋ، كوركەم ويلاۋ، كوركەم بەينەلەۋ جۇيەسى تۋدىراتىن قايشىلىقتاردىڭ ءوزى «تاتۋدى اراز، دوستى جات قىلۋعا» (اباي) تولىق جاراپ جاتاتىن.

ال «جالعاندىقپەن جالعانعان كوڭىل ءجىبىن» (اباي) ۇزۋگە سونىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلاتىن. مۇحتاردىڭ بەتىنە جاعىلعان «قارا كۇيە» (س.مۇقانوۆ) الىنىپ تاستالعان سول ءبىر جەلپىنىستى كۇندەردە، 1943 جىلى 27 كوكەكتە «قارا قىپشاق قوبىلاندى» پەساسى تالقىلاندى. بۇل م.اۋەزوۆ ءۇشىن – جاۋىنگەرلىك تاقىرىپقا ارنالعان وزەكتى شىعارما، كەشىرىمگە جاسالعان جاۋاپ رەتىندە قابىلدانۋى ءتيىس تۋىندى بولاتىن. ارينە، باتىرلاردىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، ۇرانداتىپ جاتقاندا قوبىلاندىعا قارسى شىعا قوياتىنداي ءلام تابىلا قويمايتىن. سويلەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا كوكىلاننىڭ بەينەسىن سىنعا الدى. ال م.اۋەزوۆتىڭ دراماتۋرگيالىق شىعارمالارىنىڭ بارلىعىنداعى ەڭ سۇيىكتى ادەبي ءتاسىلى – ميفتىك بەينەلەر، پسيحولوگيالىق ەلەستەر بولاتىن. تالقىلاۋدى س.مۇقانوۆ باسقاردى:

س.مۇقانوۆ: «پەسانى ءبىر وقىعاندا ويدا قالمايدى ەكەن، بىرنەشە رەت وقىعاندا عانا تۇسىنىكتى، ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىنشىلىك بولاتىنى راس ەكەن. مىسالى اناداعىداي ەمەس، قازىرگى وقىعاندا ءبىراز ويلاندىردى. كەمشىلىگىن كورسەتە ايتساق وعان اۆتور رەنجىمەس دەيمىن. ويتكەنى انادا ابىشەۆتىڭ پەساسىن وقىعاندا ءبىز تەاترعا ۇسىنساق تا، ارتىنان جوعارعى ورىن الىپ تاستادى عوي. سوندىقتان بۇدان بىلاي قاتتىراق قاراماساق بولماس، جولداستار. وسى پەسادا ويىنى كوپ كىسى – كوكىلان. سىيقىرشى كەمپىر كوكىلاندى ۇيىقتاتۋعا ەشبىر (سەبەپ) جوق سياقتى. فانتازيا اتىمەن بولماسىن دەمەيمىن، بىراق كوكىلاننىڭ ءرولى كوبەيىپ كەتكەن، ويلانۋ كەرەك. سونىمەن قاتار قۇرتقانى كوكىلاننىڭ قىزى دەۋگە قيمايدى كىسى. قوبىلاندىنىڭ بىتوۆوي جاعى، ماحاببات جاعى كورىنسە دە، گەرويچەسكي جاعى ءالى ەركىن بەرىلمەگەن. پاتريوتيزم دەگەندە، ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن كۇرەسۋ جوق، جەتپەي جاتىر. وسىنى دالەلدەۋ كەرەك. مۇندا كۇرەس وتە جىڭىشكە الىنعان سياقتى. وتان ءۇشىن كۇرەستى كوتەرىڭكىرەۋ كەرەك».

تالقىلاۋدا العاشقى ءسوزدى عالي ورمانوۆ الىپ، قوبىلاندىنىڭ تاريحي تۇلعاسىنا توقتالدى. بۇدان كەيىن:

ق.جۇماليەۆ: «كوكىلاندى مۇلدەم الىپ تاستاۋ كەرەك. باسى ارتىق. كوكىلان الىنىپ تاستالماسا، پەسانى ساحناعا جىبەرۋگە بولمايدى. يدەولوگياعا قارسى;

ع.مۇستافين: ءبارىن ءبۇلدىرىپ تۇرعان كوكىلان;

ش.قۇسايىنوۆ: كوكىلان زيانسىز كەيىپكەر، جۇرە بەرسىن;

ە.يمسايىلوۆ:جاراسىپ تا تۇر، جاراسپاي دا تۇر. رەجيسسەر شەشەتىن ماسەلە;

ءا.ابىشەۆ: وقيعا قۇرتقادان باستالىپ، قۇرتقامەن اياقتالادى. ءىشىنارا وڭدەلگەنى ءجون. داۋدى ازايتۋ ءۇشىن كوكىلاندى قىسقارتۋ كەرەك. سونداي-اق يران ءسوزىن سىزىپ تاستاۋ كەرەك;

س.مۇقانوۆ: جولداستار، دراماتۋرگيامىزعا ءبىر جاڭا نارسە كەلگەن سياقتى، وعان ءسوز جوق. مەنىڭ ۇسىنىسىم “قوبىلاندىنى” اۆتور ءالى دە ايتىلعان كەمشىلىكتەردى ەسكە الا وتىرىپ، رەجيسسەرمەن بىرگە ىستەپ بولعان سوڭ، تاعى پرەزيديۋمدا قاراساق، سونان كەيىن تەاترعا ۇسىنساق دەيمىن.

تاجىباەۆ: وسى پەساسىنىڭ وقىلۋى جەتكىلىكتى بولدى. نەگىزىنەن العاندا پەسا جامان ەمەس، قاي جاعىنان الساق تا. سوندىقتان اۆتورعا رەجيسسەرمەن بىرىگىپ ىستەۋدى تاپسىرىپ، تەاترعا ۇسىنساق دەيمىن.

م.اۋەزوۆ: پەساداعى گەرويلار ءالى دالەلدەنبەگەن. كوكىلاندى باسقاشا كورسەتۋ كەرەك، يران ماسەلەسىن الىپ تاستاۋ كەرەك، – دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلدى. دراماتۋرگيانىڭ زاڭى بويىنشا ءبىر تىتىركەندىرۋشى جەلى بولۋى ءتيىس. مەن بۇل ارادا كوكىلاندى سول تۇتاستاندىرۋشى بەينە رەتىندە الدىم. ونى الىپ تاستاسا، پەسادان ەشتەڭە قالمايدى. بۇل ۇسىنىسپەن مۇلدەم كەلىسپەيمىن جانە گەرويزمدى كۇشەيتۋ قاجەت – دەدى سويلەگەن جولداستار. وسىلاردىڭ بارلىعىن پەسانى قابىلداپ الا وتىرىپ، قوسىمشا ايتۋ كەرەك ەدى. وزدەرىڭىز جازۋشىسىزدار، دراماتۋرگسىزدەر، قاي ۋاقىتتا بولسا دا جازۋشىلار ۇيىمى پەسانى وكونچاتەلنو رەداكتسياسىمەن المايدى عوي. پەسا ساحناعا قويىلعان سوڭ بارىپ الىنادى. وقيعانى كۇشەيتۋ دە تەاترمەن ىستەسكەندە جوندەلەدى. پەسا جونىندە سىزدەرمەن داۋلاسامىن. بۇل پەسا تاريحي ەمەس. بۇل ەپوس – دراما. بىزدە بۇلاي جازۋ بۇرىن بولعان جوق، ءبىز سونى جازۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ادام بالاسىنىڭ مادەنيەتىن الاتىن بولساڭىزدار ەپوستان جوعارى ادەبيەت جوق. ەپوستا رەاليستيچەسكي ەلەمەنت كوپ. وسى پەسادا ماحاببات، دوستىق، ارازدىق ءبارى بار. سونىمەن قاتار بۇگىنگى كۇنگە ساي نارسە دەيمىن. مەن بۇل جونىندە عابيتتىڭ قارسى پىكىرلەرى وتە ءارى ەمەس دەيمىن. ءبىز دۇنيە ءجۇزىنىڭ ادەبيەتىن وقۋىمىز كەرەك. پۋشكين باتىس ادەبيەتىن وقىدى، اباي ورىس ادەبيەتىن وقىدى. سولاي بولاتىن بولسا مەن شەكسپيردەن باستاپ گوگولدى، بۇگىنگى جامبىلعا دەيىن وقىدىم.

كوكىلاندى كوپ ايتتىڭىزدار. ونداعى ماقسات سول زاماننىڭ ءتىلىن كورسەتۋ عوي. سىزدەر قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىنداعى تاريحي دەيسىزدەر، ول دۇرىس ەمەس دەيمىن. جولداستار، مەن بۇل پەسادا جاڭالىق ىزدەدىم. بۇل شىعارمام پاتريوتتىق شىعارما. مەنىڭشە تاريحقا اۋدار دەگەن ءسوز، ول جازبا دەگەن ءسوز. تەاتردا وقىعاندا پەسانى جاقسى دەپ ەدىڭدەر، ەندى وتۆەرگايت ەتىپ وتىرسىڭدار. شىنىندا جازۋشىلار ۇيىمىندا وقىعىندا سوڭعى رەداكتسياسى بولمايدى عوي. سوندىقتان ايتىلعان زامەچانيالاردى تەاترمەن، رەجيسسەرمەن تۇزەۋگە تاپسىرىپ، پەسانى نەگە قابىلدامايسىزدار؟ كوكىلاندى تۇزەيمىن، قۇرتقانى دا قارايمىن. قوبىلاندىنىڭ ءرولىن كۇشەيتىڭكىرەيمىن.

ۇسىنىس: جولداس اۋەزوۆتىڭ “قوبىلاندى” اتتى پەساسىنداعى كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەر تاعى دا تۇزەتۋدى كەرەك ەتكەندىكتەن، تەاترمەن ىستەسىپ قاراپ شىعۋ اۆتورعا تاپسىرىلسىن. سودان كەيىن جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ پرەزيديۋمىندا قارالاتىن بولسىن»,– دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى (ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجاي، جازۋشىلار وداعىنىڭ قورى،194 ءىس).

ال وسى حاتتامانىڭ 1943 جىلى 27 كۇنى كوكەك ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا «قوبىلاندى باتىر» پەساسىنىڭ سيۋجەتى مەن ءتىلىن ماقۇلداي كەلىپ، جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ پرەزيديۋمى تۋىندىنىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ساپاسىن تومەندەتەتىن مىنا كەمشىلىكتەردى اتاپ ءوتتى:

ا) قازاق حالقىنىڭ ەڭ سۇيىكتى باتىرى قوبىلاندى باتىر ليريكالىق-تۇرمىستىق سيپاتتا سۋرەتتەلگەندىكتەن دە ونىڭ ءوز ۇلتىن قورعاعان ەرلىگىنە نۇقسان كەلگەن;

ب) ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇنەمى ءوزارا قاقتىعىسا بەرۋىنىڭ قوعامدىق شىندىعى اشىلماعان، تەك ايەل ءۇشىن ارپالىسقا قۇرىلعان، سوندىقتان دا وتاندى جاۋدان قورعاۋ يدەياسى اشىلماعان.

ۆ) ەپوستىق باتىرعا ءتان ەمەس ميفتىك بەينە كوكىلاندى ەنگىزۋى جانە ونىڭ بۇكىل سيۋجەتكە تىكەلەي ارالىسىپ وتىرۋى باتىرلىق جىردىڭ قۇنىن تۇسىرگەن. جازۋشىلار ۇيىمىنىن پرەزيديۋمى مۇنى دۇرىس ەمەس دەپ شەشتى.

گ) قىپشاق پەن يران اراسىنداعى شايقاستى عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان دۇشپاندىق رەتىندە كورسەتىلۋىنىڭ قاجەتتىگى جوق دەپ ەسەپتەيدى.

د) قوبىلاندىنىڭ سۇيىكتى ايەلى قۇرتقانىڭ باقسى كەمپىر كوكىلاننان تۋى، ات پەن قارۋ-جاراقتى حالىقتىڭ قولىنان ەمەس، ديۋانادان الۋى شىندىققا جاناسپايدى.

ە) درامالىق شىعارما رەتىندە وراق باتىردىڭ، قارلىعاشتىڭ، قۇرتقانىڭ بەينەلەرى سولعىن شىققان، كوبىكتىنىڭ، الشاعىردىڭ، قازاننىڭ قوبىلاندىمەن كۇرەسى ءبىرسارىندى بوپ شىققان.

جازۋشىلار ۇيىمىنىن پرەزيديۋمى م.اۋەزوۆكە: «قوبىلاندى باتىر» پەساسىنا جوعارىدا ايتىلعان ەسكەرتپەلەرگە ساي تۇزەتۋ ەنگىزىپ، قايتادان تالقىلاۋعا ۇسىنسىن – دەگەن شەشىم قابىلدادى».

بۇل قاراما-قايشى شەشىمدەردىڭ قايسىسى دۇرىس؟ ساحنادا قويىلعان سپەكتاكلگە قاراتىلعان پىكىرلەرگە جانە جازۋشىنىڭ قولجازباسىنا جۇگىنسەك، بۇل باعىتتا ەلەۋلى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلمەگەنى بايقالادى. ارالارى جاڭا عانا جونگە كەلىپ، سوتتالعاندىعى تۋرالى ايىپتاۋ ۇكىمى الىنىپ تاستالعان وسىناۋ كەزەڭدە س.مۇقانوۆتىڭ تورالقا شەشىمىن قاداعالاماۋى دا مۇمكىن.

دەگەنمەن دە وسى ارادا ءبىر كىلتيپان بار.

ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى كوڭىل جىقپاس جىلى لەپتىڭ بارلىعى 1943 جىلى 22 قاراشا كۇنى وتكەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ءىى پلەنۋمىنداعى سوزدەرىنەن اڭعارىلادى. مۇندا بۇرىنعىداي تۇيىلگەن استارلى قاباقتان كورى اشىلا باستاعان كوڭىل كىربىڭى اڭعارىلادى. سكۆورتسوۆ، شاياحمەتوۆ سياقتى رەسپۋبليكا باسشىلارى قاتىسقان پلەنۋمدى س.مۇقانوۆ كىرىسپە سوزبەن اشتى.

م.اۋەزوۆ جۋىردا وتكەن اقىندار ايتىسى تۋرالى تولعانا سويلەي كەلىپ:

«مۇقانوۆ پروزا سالاسىندا تاماشا وبرازدار جاسادى. ونىڭ وزىندىك بايانداۋ مانەرى بار، قازاق پروزاسى ءۇشىن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى، الايدا ونىڭ نەگىزگى تابىسى پوەزيادا. سوندىقتان دا مەن وعان قينالىپ جازاتىن پروزادان كورى پوەزياعا باسا كوڭىل اۋدارۋدى ۇسىنار ەدىم. ىشكى دايىندىعى ءپىسىپ جەتىلمەگەن سوڭ رومانداردىڭ كوبى ءۇستىرت جازىلادى. سوندىقتان دا ىشكى يىرىمدەرى تانىس پوەزيا وڭتايلى بولماق. پۋشكين دانىشپان سياقتى پوەزيانى دا، پروزانى دا، دراماتۋرگيانى دا كەرەمەت يگەرگەن تالانتتار سيرەك كەزدەسەدى. پروزاعادا قالام تارتقان دۇرىس، الايدا مۇقانوۆتىڭ وزەكتى تاقىرىپقا ارناعان شىعارمالارىنىڭ كوپتەگەن بەتتەرىن قايتا قاراپ، جازىپ شىعۋدى قاجەت ەتەدى. شاشىلىپ، جايىلىپ كەتۋگە بولمايدى. مۇنداي جايلىپ كەتۋشىلىك تاجىباەۆ تا دا بار. تەك ورمانوۆ پەن جاروكوۆ قانا ءبىر جانردى نىقتاپ ۇستانىپ وتىر...»,– دەپ سيپاي قامشىلاپ ءوتتى.

بۇعان جاۋاپ رەتىندەسابيت مۇقانوۆ سول مىنبەدەن «اباي» مەن «ەڭلىك-كەبەكتى» جوعارى باعالاي كەلىپ، كەيىپكەرلەر دايىن كۇيدە ساحناعا شىعادى، ايەلدەر وبرازى السىزدەۋ دەي كەلىپ:

«مۇحتار، مەنىڭ بىلۋىمشە، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي تۇسىنىسپەستىك جوق سياقتى. مەن ءسىزدى جازۋشى، ۇلكەن تالانت يەسى، مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە سىيلايمىن، بىراق، دراماتۋرگياداعى جاڭا تاقىرىپتى يگەرە الماي جاتقاندا، ال بۇل اسا ۇلكەن ماسەلە، ول اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ءىلىنىپ تۇرعاندا، قاشان جاڭا تاقىرىپتى قامتيتىن شىعارما جازعانشا، بۇل بىزگە، اسىرەسە، وقيعانى جاقسى قۇرا الاتىن، جاقسى بەينەلەر جاسايتىن، ءتىلى تۇششىمدى دراماتۋرگ ساعان كەشىرىم جوق. ءتىل جونىنە كەلسەك، سەن ماعان كوپتەگەن سىن-ەسكەرتپەلەر ايتتىڭ، بۇل جاعىنان العاندا سەنىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا ارناپ جازعان پەساڭنىڭ وقيعاسى دا، ونداعى ادامداردىڭ بەينەسى دە، ءتىلى دە وتە جۇتاڭ. بۇل رەتتە مۇسىرەپوۆتىڭ جەتىستىگى بار. بىراق ءسىز «ورىس ادامدارى» مەن «مايدان» سياقتى پەسالاردىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوقسىز. ويتكەنى بۇل پەسالار «ورىس ادامدارى» مەن «مايدان» سياقتى ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىزدىڭ ۇلگىسى بولىپ سانالمايدى. ال سول تاقىرىپتاس پەسالاردىڭ ءتىلى جۇتاڭ بولىپ كەلەدى (بۇدان كەيىن قازاقشاعا كوشەدى). «اباي» پەساسى ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا جاقسى ورىن الاتىن پەسا. مۇندا مۇحتار بايشىل جازۋشىلاردى نەگىزدى ادام ەتىپ المايدى... سون سوڭ مۇحتاردا شارىقتاپ كەتۋشىلىك جوق. ۇلكەن ادامداردىڭ كەسكىنى جاڭا (تاقىرىپقا ارنالعان) پەسالاردا كورىنبەيدى. قىسقاسى، مۇحتاردا بەس-التى پەسا بار. بىراق كوپ جاساي المايدى (جازباي ءجۇر)... مۇحتاردىڭ تاريحي پەسالارى ءتىل جاعىنان شالقىپ جاتادى، قازىرگى (تاقىرىپقا ارنالعان) پەسالارى تىلگە ناشار، كەدەي. ماعان مۇحتار: ءتىلىڭ ناشار،– دەدى. مەن ونى قارسى الامىن. بىراق مۇحتاردىڭ ءوزى دە وڭىپ تۇرعان جوق-اۋ دەيمىن. ويتكەنى، مۇحتاردىڭ پەسالارى بايگە العاندا، مەنىكى دە (مەنىڭ دە پەسام بايگە) الدى. سوندىقتان دا قاتارلاسپىن عوي دەيمىن (كۇلكى)»،– دەپ تىنىس الىپ بارىپ، سودان كەيىن – «بىراق تا وتكەندەگى ۇلتشىلدىق سانانى جەڭە الماي ءجۇرسىز»,–دەگەندى (سوندا، №198 ءىس، 87-بەت)قىستىرىپ قويدى.

سول كۇننەن باستاپ س.مۇقانوۆ م.اۋەزوۆتى ماقتاي، جاقتاي سويلەگەن سوزدەرىنىڭ ءوزىن دە وسىعان ساياتىن پىكىرمەن تۇيرەي وتىرىپ ءسوزىن اياقتايتاۋدى ادەتكە اينالدىردى. قالجىڭ دا ازايا بەردى.

سول ءبىر جىلىلىقتى ق.سيرانوۆ جاساعان دراماتۋرگيا تۋرالى قوسىمشا بايانداما سۋىتىپ جىبەردى. ول ادەبيەت پەن تەاترداعى بارلىق كەمشىلىكتى تۇيدەكتەتە توكپەلەي كەلىپ:

«كەيبىر جازۋشىلار ەكىنشى ءبىر قاتەلىككە ۇرىندى. ولار تار شەڭبەردىڭ شىرماۋىنا شىرماتىلىپ الىپ، وزدەرى الديلەي ارداقتايتىن تاريحي تاقىرىپتىڭ اينالاسىنان شيىرلاپ شىعا الماي ءجۇر. مىسالى، اۋەزوۆ جولداس اباي تۋرالى تالانتتى شىعارما جازدى. وكىنىشتىسى، اباي – بۇل جازۋشىنىڭ كوپ جىلدان بەرگى جالعىز عانا تاقىرىبى بولىپ كەلەدى. ول «اباي» پەساسىن، «اباي» رومانىن، «اباي» ستسەناريىن، وپەرا ءۇشىن «اباي» ليبرەتتوسىن جازدى. ال م.اۋەزوۆ جولداس قازىرگى تاقىرىپقا ارناپ ەشتەڭە دە جازعان جوق. ونىڭ «شەكارادا»، «تاس تۇلەك»، «نامىس گۆاردياسى» پەسالارى جالاڭ ۇرانعا، سحەماعا قۇرىلعان، وقيعاسى سەندىرمەيدى»,– دەپ بارىپ توقتادى.

 بۇعان قاراماستان 1943 جىلعى قازاقستان جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمى مۇراعاتىنىڭ ءىس قاعازىندا «اباي» رومانى تۋرالى» دەگەن ءبىر جارىم بەتتىك ورىس تىلىندە جازىلعان حاتتاما جاتىر. وندا روماننىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك، تاپتىق سيپاتتارىنا توقتالىپ، اباي مەن زەرەنىڭ وبرازىنا باسا كوڭىل اۋدارا كەلىپ:

«بۇل رومان بۇكىل كەڭەس ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ 1942 جىلعى ۇلكەن تابىسى، سوندىقتان دا قازاق كەڭەستىك جازۋشىلار وداعانىڭ پرەزيديۋمى ونى ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنادى»,– دەلىنگەن (سوندا، №78 ءىس، 189-بەت).

بۇدان انىق بايقالاتىن جاي مىنالار: «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى سىيلىققا ۇسىنىلۋعا دايىندالعان. الايدا ول تەك نيەت كۇيىندە قالىپ قويعان. ونىڭ سەبەبى: بىرىنشىدەن، بۇل ۇسىنىستى سول كەزدەگى پرەزيديۋم توراعاسى ءابدىلدا تاجىباەۆ جالپى جينالىستا داۋىسقا سالماعان. ەكىنشىدەن، روماننىڭ ءالى ورىس تىلىنە اۋدارىلماعانى سىنىققا سىلتاۋ بولعان. بۇدان باسقا ەشقانداي توسقاۋىلدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. انىقتامانىڭ دايىندالۋى – دايىندالعان دا، ءتيىستى قولداۋ تاپپاعان. ويتكەنى ول تۋرالى مالىمەت ءبىر دە ءبىر حاتتاماعا تۇسپەگەن. ءسويتىپ، تارتپادان شىعىپ، ارحيۆ سورەسىنە جونەلتىلگەن.

مۇنىڭ باستى ءبىر سەبەبى، وسىنىڭ الدىندا عانا 1943 جىلى 11 مامىردا «اباي» رومانى تۋرالى «اباي جانە رومان» دەگەن تاقىرىپتا ۇلكەن تالقىلاۋ وتكەن بولاتىن. وندا «ادەبيەتتىڭ دامۋ جولىنداعى روماننىڭ ماڭىزى»، «اباي» رومانى – ءحىح عاسىرداعى قازاق تاريحىنىڭ ايناسى ما؟»، «قۇنانباي مەن اباي»، «روماننىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى تۋرالى»، «اباي» رومانىمەن بايلانىستى كەيبىر مىندەتتەر» دەگەن تاقىرىپتا ە.ىسمايىلوۆ، م.اقىنجانوۆ، ع.مۇستافين، ع.مۇسىرەپوۆ بايانداما جاسادى. بۇل تالقىلاۋداعى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ:

«اباي» تاريحي-قوعامدىق تارتىستارعا قۇرىلعان، شىن ماعىناسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءبىر داۋىردەگى شىن ءومىرىن، ەلدىگىن تۇگەل كورسەتە الاتىن رومان. ەل ءومىرىن كورسەتەم دەگەن ەڭبەكتەر، قاي ءداۋىردى السا دا، وسىنداي تەرەڭ، وسىنداي شىن، وسىنداي اقىلدى، وسىنداي نازىك سەزىممەن جازىلاتىن بولسىن. قازاقتىڭ ءار جازۋشىسى «اباي» ارقىلى ادەبيەتىمىز جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرىلگەنىن ەسكەرىپ، قولىنا قالام العاندا، سول ساتىعا كوتەرىلۋدى، سول ساتى ارقىلى ودان دا جوعارى كوتەرىلۋدى ارمان ەتسە ەكەن دەيمىن!»,– دەگەن قورىتىندى ءسوزى «اباي» رومانىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورىنىن عانا ەمەس، الداعى ۋاقىتتاعى تاعدىرىن دا انىقتاپ بەردى.

(بۇل تالقىلاۋ ءبىزدىڭ «قۇنانباي» اتتى مونوگرافيامىزدا بارىنشا كەڭ تالدانعاندىقتان دا جانە نەگىزگى تاقىرىبىمىز ساياسي تالقىعا ارنالعاندىقتان دا، تەك اتاپ وتۋمەن عانا شەكتەلەمىز).

ال تاۋسىلمايتىن ساياسي ناۋقاندار تالانتتارعا ءتان تابيعي تالقىنى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ، كوزقاراستاردىڭ قاقتىعىسىندا جاقتاستار ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ويتكەنى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي ول تۇستاعى سىنشى شەشەندەر ءوزىنىڭ تالداۋىن:

«شىعارمادان باستاپ، اۆتوردىڭ جەكە باسىنا» اڭگى تاياق ويناتا جونەلەتىن «جانە ءسوزىنىڭ سوڭى مىندەتتى تۇردە اۆتورعا قىلمىستىق ايىپ تاعۋمەن اياقتايتىن».

سوندىقتان دابۇل مايداندا جەڭىلىپ قالۋعا بولمايتىن، جەڭىلگەن ادام جەنتەكتەلىپ قانا قويمايدى، تۇرمەگە قاراي بەت الاتىن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz