ءبىز كوبىنە پەندەشىلىكپەن بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە كەتىپ، قىز-كەلىنشەكتەر ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىندىعىن ەستەن شىعارىپ الامىز. نە بولماسا، ەرلەرمەن تىركەستىرىپ، وسىلاردى دا ءبىر ەلەپ ەسكەرۋ كەرەك سىقىلدى  دەگەن كوڭىل جىقپاستىقپەن قوساق اراسىندا اتاي سالامىز. ايەلدەر ادەبيەتى – داۋ-دامايعا تولى ادەبي فاكتى، ادامزاتتىڭ اسىل  نەگىزى انالاردىڭ قولىمەن  جازىلعان ءماتىن ءسوز ونەرىنىڭ دەربەس سالاسى بولۋعا قۇقىلىعى جايىندا پىكىر الا قۇلالىعى جەتىپ ارتىلادى.

ايەلدەن ادەبيەتشى شىقپايدى ما؟

ءبىز كوبىنە پەندەشىلىكپەن بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە كەتىپ، قىز-كەلىنشەكتەر ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىندىعىن ەستەن شىعارىپ الامىز. نە بولماسا، ەرلەرمەن تىركەستىرىپ، وسىلاردى دا ءبىر ەلەپ ەسكەرۋ كەرەك سىقىلدى  دەگەن كوڭىل جىقپاستىقپەن قوساق اراسىندا اتاي سالامىز. ايەلدەر ادەبيەتى – داۋ-دامايعا تولى ادەبي فاكتى، ادامزاتتىڭ اسىل  نەگىزى انالاردىڭ قولىمەن  جازىلعان ءماتىن ءسوز ونەرىنىڭ دەربەس سالاسى بولۋعا قۇقىلىعى جايىندا پىكىر الا قۇلالىعى جەتىپ ارتىلادى.

ايەلدەن ادەبيەتشى شىقپايدى ما؟

ءبىز قازىر دانىشپان دا، كەمەڭگەرگە بالايتىن اقىلماندار ايەلدەردىڭ شىعارماشىلىعىنا ۇركە قاراۋشى سەكەمشىل پىكىردە بولعاندىعىن اڭدايمىز.  ف. نيتسشە ءۇشىن جازۋشى ايەل:  «ايەل-ادەبيەتشى، قاناعاتتانباعان، تىنىمسىز، جەمىسسىز جۇرەك پەن ماۋەسىز ويدىڭ يەسى»[سۋمەركي كۋميروۆ، يلي كاك فيلوسوفستۆۋيۋت مولوتوم // نيتسشە ف. ستيحوتۆورەنيا. فيلوسوفسكايا پروزا. سپب.، 1993. س. 598.]. و. ۆەينينگەر ءوز كەزەگىندە XX  عاسىرداعى ايەلدە جان دا، ورەلىك تە، ادامگەرشىلىك سەزىمى دە جوق دەگەن سىڭايداعى: «كوپتەگەن ايەل جازۋشىلار بار، بىراق، وسى ءبىر ايەلدەردىڭ قالامىنان شىققاندارىنان ەشبىر ورەلى ويدى ەمگە تابا المايمىز» [پول ي حاراكتەر. روستوۆ-نا-دونۋ، 1998. س.273.] اتتى «ۇلى  جاڭالىعىن» اشىپ ايدى اسپانعا بىراق شىعاردى.

بۇعان قاراما قارسى فەمينيستىك پىكىردەگى سىنشى عالىمدار يۋ. كريستەۆا، ل. يريگارەي، ە. سيكسۋ ءوز كەزەگىندە كەرىسىنشە، «ايەلدەر ادەبيەتىن» ادەبي پروتسەستەن تۇتاستاي ءبولىپ الىپ، ونىڭ «ناعىز» اتانۋىنا قۇقىعى زور ەكەندىگىن الەمگە پاش ەتىپ ۇلگەردى. ولار ايەلدەر شىعارماشىلىعىنا يكەمدىلىك، پوليۆالەنتىلىك، بەيزورلىق ءتان بولىپ كەلەدى دەپ ءوز دايەكتەرىن العا تارتادى. 

ال، بىرقاتار سىنشىلار ادەبيەت سوعىرلىم سولعىن بولعان سايىن «ەر» جانە «ايەل» دەپ بولىنۋشىلىك ورىن الادى دا، ادەبيەت ءوزىنىڭ جوعارى اڭسارلى ماندىلىگىنە جەتكەن تۇستا الەمدىك ءسوز ونەرى تاريحى جىنىستىق «الاقۇلالىلىقتى» جوققا شىعارىپ، ادامزات پروزاداعى «اسىل» مەن «تاتىمسىزدى»  ءوزى-اق ەكشەپ الادى دەگەن ورىندى پكىرىلەرىن تۇيىندەيدى.

ءيا، باعىمىزعا قاراي قازاق پروزاسى «ەركەك» جانە «ايەل» دەپ ەش بولىنگەن ەمەس، تەك «جاقسى» جانە «جامان» بولىپ سارالانىپ كەلەدى. بىراق تا، ادەبي پروتسەستە وزىندىك ورنى بار قازاق پروزاسىنىڭ ساڭلاقتارى  ءشاربانۋ قۇماروۆا، ايگۇل كەمەلباەۆا، روزا مۇقانوۆا، گۇلزات شويبەكوۆا ت.ب. ءبىر تۇتاستىقتا الىنىپ قاراستىرىلىپ، ارنايى زەرتتەۋ نىشاناتىنا اينالۋعا ءتيىس. ءبىز قازاقتىڭ قالام ۇستاعان ايەلدەر قاۋىمىن بولشەكتەمەي، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن ەرلەرمەن بىرلىكتە الىپ، تۇتاستىرا قاراستىرار بولساق، قازىر باتىس ادەبيەتىندە شاتىسىپ-بىتىسىپ جۇرگەن الاكۇبى ويدان ادەبيەتتانۋ عىلىمىن اراشالاپ الار ەدىك. 

قازاقتا جىنىسقا بولىنبەيتىن  پوزا – الاش پروزاسى

قازاقتا جىنىسقا بولىنبەيتىن الاش پروزاسى عانا بار. ءبىز قازىر سونىڭ كوسەگەسىن ءوزىنىڭ ميستيكالىق رەاليزمىمەن كوگەرتىپ جۇرگەن ءسوز اسىلىنىڭ بايبىنا بارىپ، مايەگىنە قانىپ جۇرگەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى – گۇلزات شويبەكوۆانىڭ «ۇلتابار» حيكاياتىنىڭ (اۆتور – ءوزى پوۆەست دەپ اتايدى) نەگىزىندە ويىمىزدى ءوربىتىپ، پىكىرىمىزدى تۇيىندەمەكپىز. بۇگىندە ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ العان ءلازىم. اۆتورلار كوبىنە ادەبيەتتانۋشىلار كەلىسە قويمايتىن جانرلىق ۇعىمداردى قولدانۋعا اۋەس، روماننىڭ نەمەسە مينيروماننىڭ شارتىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن شىعارمانى پوۆەست دەپ اتاۋعا بوي الدىرادى دا، زەرتتەۋشىسىن دال قىلادى. كەيدە شاعىن اڭگىمە قالامگەرىنىڭ ءسوز سيقىرىن جەتە مەڭگەرۋىنىڭ ارقاسىندا حيكاياتتىق قۇدىرەتكە يە بولادى. ءبىز «ۇلتاباردىڭ» باسپا بەتىنە شىققان ىقشامدالعان نۇسقاسى مەن  قولجازبالىق نۇسقاسى بويىنشا تالداما جاساۋعا وقتالعان تۇستا بۇل تۋىندىنىڭ جانرارالىق تەككە جاتاتىن شىعارما ەكەندىگىن بايقادىق. روماننىڭ جۇگىن ارقالاعان ءماتىندى شارتتى تۇردە ءوز تاراپىمىزدان حيكايات دەپ اتاپ وتىرمىز. بۇلاي دەۋىمىزگە، الاش ادەبيەتىندەگى ادەبي پارادوكس  تايىر جومارتباەۆتىڭ وتكەن عاسىر باسىنداعى تۇڭعىش ساتيرالىق ەرتەگىلىك رومانى –  «قىز كورەلىك» مىسال بولا الادى. گۇلزاتتىڭ بۇل تۋىندىسىن ەندى-ەندى ورىستەپ كەلە جاتقان قازاق ادەبي پروتسەسىندەگى مينيرومانداردىڭ كورىنىس بەرۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى دەمەكپىز.

اۆتور الاش اناسىنىڭ يدەالدى بەينەسىن: «Iشiمە ادام ايتسا نانعىسىز جانتالاس كiردi. «اناۋ «مايمىلدىڭ ميىن» جازعان بiردەمە... سكي كiم؟ مىنا «سىڭار اياقتى» جازعان سiردەمە...بەكوۆ كiم؟ مەن كiم؟ مەن قازاقپىن! ەركiندiكپiن، ازاتپىن! قالماعىڭ مەن ورىسىڭ ءۇش ءجۇز جىلدان قوينىنا قولىن سالسا دا قۇپياسىن بiلە الماعان عاجاپپىن! ءور كەۋدەلi مەن قازاقتىڭ قىزىمىن! دەمەك، ۇلتىمنىڭ نامىسىمىن، ارىمىن! قازاق اتامنىڭ ۇرپاعى مەنiڭ نامىسىمنان ءنار الىپ، مەنiڭ ارىممەن ادىمىن تۇزەيدi. مەن نەگە وسال بولۋعا تيiسپiن. كورسiن الەم، قازاق قىزىنىڭ كiم ەكەنiن» دەپ قاپىسىز سومدايدى. وعان قارسى پىكىر: «ايەلدەن ونەر-عىلىم شىقپايدى» دەپ جۇرگەن عانيىم سول ايەلدەن ۇرلىق ەمەس، بارىن تارتىپ الىپ زورلىق جاساپ تۇرعانى قالاي» دەلىنىپ، نيتسششەلىك ورايدا بوي كوتەرىپ، ءوزىنىڭ ۇستانىمدىق شالاجانسارلىعىن تانىتىپ الادى.

بىردەن اڭعارىلاتىن ءبىر جايت قالامگەردىڭ بۇل شىعارماسىن ۇلتتىق ارحەتيپسىز قابىلداي المايتىندىعىمىز. جانە قالامگەر ءوز ادەبي دەربەستىگى مەن شىعارماشىلىق ستيلدىك ەرەكشەلىگىن تاپقان پروزايكتەرىمىزدىڭ قاتارىنان. قازاق ادەبيەتىنە قازىر ەكسپوزيتسياسىز بىردەن تۋىندىنى اۆتورلىق مونولوگپەن باستاپ كەتۋ جانە «مەن-سەن»-«سەن-مەن» مونولوگتىق نارراتسياسى دەندەپ ەندى. قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءسوز ساپتاۋى سان الۋاندانا ءتۇستى. كەزىندە تىلشىلەر قازاق ادەبيەتتانۋىنا زورلىقپەن ەنگىزگەن 1 جانە 3 جاقتان بايانداۋ دەيتىن قيسىنسىزدىق وسىلايشا زەردەلى دە، ىزدەمپاز ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ بال جيعان اراداي تىنىمسىز شىعارماشىلىق ەڭبەكتەنۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ۇلت ادەبيەتىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، الەم ادەبيەتىمەن بىرگە قارىشتاي قادام باسۋعا جەتەلەپ وتىر.

ءيا، «ۇلتابار» ءوز بويىنا كوركەمدىك جاڭاشىلدىعى مەن الاشتىڭ ءميستيتسيزمىن سىيدىرعان حيكايات ەكەندىگىن ءوزىنىڭ العاشقى جولىنان-اق تانىتادى:

«ەي، مەنiڭ جانىمنىڭ، جاراتىلىسىمنىڭ بiر بولشەگi  بولعان تۇستەرiم، ماعان نەنi تۇسiندiرگiلەرiڭ كەلەدi?!

ەي، مەنiڭ الدەقاشان جەر قوينىنا كەتكەن جاقىندارىم، مەنى نەگە سارساڭعا سالىپ، مەنەن نە كۇتەسiڭدەر؟!

ەكi دۇنيەنiڭ اراسى تىم جاقىن، تىم ۇزاق، ...قۇردىم، بىراق وسى قۇردىم بiزگە كەدەرگi مە؟!

بiزدەر كەزدەيسوقتىققا بالاپ جۇرگەندەرiمiزدiڭ بارلىعىن بiز دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ بiر قۇدiرەتتiڭ جاساپ قويعاندىعىن، ول جولدان، ول باعدارلامادان تۇتاستاي ءبولiنiپ شىعىپ كەتە المايتىنىمىزدى، ءوز قالاۋىمىزبەن ءومiر ءسۇرiپ ءجۇرمiز دەگەننiڭ وزiندە سول قۇدiرەتتiڭ شەڭبەرiنiڭ iشiندە، سول قۇدiرەتتiڭ قالاۋىمەن ءومiر ءسۇرiپ جاتقانىمىزدى مەنەن دە جاقسى بiلەسiزدەر عوي. ولگەندەر، ناعىز تiرi – سiزدەرسiزدەر! كۇش-قۋات، قۇدiرەت سiزدەردە. بiزدەر ورىنداۋشى، باعىنۋشى، شاراسىز پەندەمiز».

ارحەتيپ – دەگەنىمىز ادام قابىلداۋىنداعى الدەبىر امبەباپ وبراز ەكەندىگىن اۋەلى ايارلىقپەن ز. فرەيد ەنگىزىپ، الدىمەن ونىڭ زىمياندىعىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، كەيىن ودان ىرگەسىن اۋلاقتاتقان پىكىرلەسى، ورىنسىز دارىپتەلگەن عىلىمداعى الاياق اۆستريالىقتىڭ ەشبىر نەگىسىز اۋا جايىلعان ەشبىر ءداستۇرلى ءدىن قابىلمايتىن بەيادەپ قاتەلىگىن بەتىنە باسىپ، شىنايى ارحەتيپتىڭ نە ەكەندىگىن عىلىمعا ەنگىزگەن ك. گ. يۋنگ، كەيىنىرەك فيلوسوفياداعى پسيحواناليتيكالىق باعىتتىڭ وكىلى ج. لاكان ءوز ەڭبەكتەرىندە  اتاپ ءوتتى. ك. گ. يۋنگشە، بۇل وبرازدار ادام ساناسىن بيلەپ-توستەپ، «بارلىق ادامدار بويىندا اركىمنىڭ جان الەمىنىڭ ورتاقتىق نەگىزىن تۇزەتىن  جەكەشىلدىك (سۆەرحليچنىي) تابيعاتىنا يە بولۋ» ۇجىمدىق سانسىزدىقتىڭ باستى مازمۇنى بولىپ تابىلادى. 

مىنە، وسىنىڭ ءبارى حيكاياتتىڭ نارراتتىق باستامالىعى مونولوگتىك «مەن-سەن»-«سەن-مەن» ارقىلى وقىرمان ساناسىنا جول تارتادى. قانى قازاق، جانى قازاق وقىرمان مەن الاش اۆتورى اراسىندا سۇحباتتاستىق اۋانى قالىپتاسادى. «ادامزات تiرشiلiك ەتiپ كەلە جاتقان جەر-دۇنيە – بۇكiل قۇپيا الەمنiڭ قاينار ورتاسى جانە نە iزدەسەڭ تابىلاتىن الەمدەردiڭ جانناتى. مەنiڭ حالقىم – تۇلا بويىندا تۇنىپ تۇرعان تەكتiلiگiن باعالاي الماي وزگەگە تەلمiرۋمەن كەلە جاتقان اڭعال دا داراقى. ال مەن وسى حالىقتىڭ بiر تامشى قانىنان جاراتىلا تۇرا، بiلگەنiن ەشكiمگە ۇيرەتۋگە تىرىسپاعان – ءارi نادان، ءارi زالىممىن. سiزدەردەن يiلiپ  كەشiرiم سۇراي وتىرىپ، بiر قىزىق جايدى بايان ەتەيiن».

ءبىز تارانسمادەني كەزەڭدەرگە بوي ۇرىپ، ءماتىننىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ، باعزى قازاق تىرلىگىنە قۇلاش ۇرىپ قالاي قويىپ كەتكەنىمىزدى وزىمىزدە اڭعارماي قالامىز. بۇل ارادا ءبىردىڭ اتىنان مىڭنىڭ ويىن سىرتقا لىقسىتۋ مەن مىڭنىڭ اتىنان ءبىردىڭ پىكىرىن جۇرتقا جايۋ ورىن الادى. «سانا اعىمى» گۇلزات قالامى قۇدىرەتىمەن ۇلتتىق جيىنتىق وبراز – الاش اناسى ارحەتيپىن جادىمىزدا ورنىقتىرادى.

تمد-لىق زەرتەۋشىلەر ە.پەتروۆا، ۆ.شيشكيندەر  ك. گ. يۋنگتىڭ ەڭبەكتەرى بويىنشا: كولەڭكە ارحەتيپى (ارحەتيپ تەني), انيما ارحەتيپى (ارحەتيپ انيمى), انا نەمەسە جان ارحەتيپى (ارحەتيپ ماتەري يلي دۋشي), ابىز ارحەتيپى (ارحەتيپ مۋدرەتسا), انيمۋس ارحەتيپى (ارحەتيپ انيمۋسا), ءسابي ارحەتيپى (ارحەتيپ رەبيونكا) سياقتى التى نەگىزگى ارحەتيپى اتاپ كورسەتەدى.  گ.شويبەكوۆا انا نەمەسە جان ارحەتيپى جانە ءسابي ارحەتيپى ارقىلى وزىندىك شىعارماشىلىق الەمىن ومىرگە اكەلە ءبىلدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

«بالا جاستان مەنi قورشاعان بiر قۇپيا الەم بار. ونىڭ سىرىن انام عانا بiلەتiن. ول باقيلىق بولىپ كەتكەلi مەن جالعىزبىن. وزەگiمدi جارىپ بارا جاتسا دا ول جايلى تiس جارىپ تiرi جانعا ايتا الماعان ەدiم. بۇگiن امالسىزدان اقتارىلعالى وتىرمىن. ول سىر – مەنiڭ ءتۇس كورگiشتiگiم. ءتۇس كورمەيتiن ادام بولمايدى دەرسiز. ماعان قورقىنىشتىسى – كورگەن تۇستەرiمنiڭ اينا قاتەسiز ومiردە ورىندالاتىندىعى».

وسى باعىتتا ۇلتتىق ساناسىزدىق «ءتۇس كورۋ» ميفتەمەسى ءماتىن قۇرىلىمىنا دەندەپ ورنىعىپ، «ۇلتاباردىڭ» لەيتموتيۆىن قۇرايدى. قازاق ەرتەگىلىك جانە ەرتەگىلىك ەمەس پروزاسىنداعى ارحەتيپتىك نىشان-بەلگى سيۋجەتتىك جەلىنىڭ وربۋىنە سەپتەسىپ، قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى وقىرمانعا تانىتا تۇسەدى.

«تۇسiمدە اكەمدi كورiپپiن. قاراڭعىدا  جول تاپپاي كەلە جاتىر ەكەنمiن. الىستان جارىق كورiنەدi. جانىنا بارسام – جاپ-جاسىل باقتىڭ ىشىندە توبەسi جابىق، جان-جاعى اشىق، جازدىق بiر لاشىق سياقتى ساكiدە اكەم وتىر. وتىرعان جەرi دە، اينالاسى دا جاپ-جارىق، ەرەكشە نۇرعا بولەنگەن. اكەم مەنi كوزi شالىسىمەن  ورنىنان اتىپ تۇرىپ قۇشاقتايدى. مەن دە اكەمدi قۇشاقتاپ جىلاپ قويا بەرەمiن.  كوز جاسىما شىلانىپ تۇرىپ:

–  اكە، اكە، ءۇيiم قاشان بولادى!  ابدەن  توزىپ كەتتiم عوي، مىنا بالالارىمدى تازا  جەردە وسiرگiم كەلەدi, –  دەيمiن.

– سەنiڭ تiلەۋiڭدi تiلەپ ءجۇرمiن عوي، – دەپ ارقامنان قاعىپ اكەم دە قوسىلا جىلايدى. – بۇل جاققا نەگە اسىعا بەرەسiڭ؟ بۇل جاقتا ەشقانداي دا قىزىق جوق. ودان دا سەندەر جاققا اسىعىپ وتىرعان «عاجاپ بالا» بار، سونى قارسى الىڭدارشى. بiراق ول بالا وعان سەن ريزا بولساڭ عانا بارادى، – دەيدi».

 م. مارك پەن ك. پيرسوندار قالامگەر ءوز كەزەگىندە ەكى ءتۇرلى امال-ءتاسىل (ينديۆيدۋمنىڭ دامۋ كەزەڭى مەن ۋاجىلدىكتىڭ قالىپتاسۋى) ارقىلى ءاربىر ادامعا پسيحولوگيالىق ءتيپى جانە مىنەز-قۇلىعىنا وراي ءوزىنىڭ پسيحيكاسىن بەلگىلى ءبىر اقپاراتتى قابىلداۋ بەيىمدىلىگىن دامىتۋ ءۇشىن ءوز شىعارمالارى بويىندا تۇلعالىق ارحەتيپتەر (ارحەتيپى ليچنوستەي), ەكزيستەنتسيالدى مازمۇنداعى ارحەتيپتەر (ارحەتيپى ەكزيستەنتسيالنوگو سودەرجانيا), ءومىرتۇزۋشى ارحەتيپتەر (ارحەتيپى جيزنەۋسترويتەلنىە), ۋاقىتتىق ارحەتيپتەردى (ارحەتيپى ۆرەمەني) ورەلىكپەن ۇسىنادى دەگەن ورىندى پىكىر ايتادى. ءبىز گۇلزاتتاعى ءماتىن بويىندا ۇشىراساتىن تۇلعالىق ارحەتيپتەردى جوعارىدا ءسوز ەتىپ كەتتىك. ەندى، جازۋشىنىڭ ەكزيستەنتسيالدى مازمۇنداعى ارحەتيپتەرىنە كەلەتىن بولساق: كولەڭكە ارحەتيپى نەمەسە سىڭار ارحەتيپى (ارحەتيپ دۆوينيكا) جانە ءومىر ارحەتيپىن جاتقىزا الامىز.

باعزىقازاقتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەر: ءتۇس كورۋ

ەندى ماتىنگە ءسوز كەزەگىن بەرەيىك: «ءتۇس كورگiشتiك قابiلەت بiرگە تۋعان سىڭارىم ساعيرادا دا بار. بiز ەگiز ەدiك. ەگiز دەپ اتالىپ، بiردەي كيiم كيگەنiمiزبەن دەنە بiتiمiمiز دە، ءتۇر-تۇلعامىز دا، تiپتi مiنەز-قۇلقىمىز دا بiر-بiرiمiزگە ۇقسامادى. ۇقساماق تۇگiلi ەكەۋمiزدi   بiرگە تۋىلعان اعايىندى دەۋگە كەلمەيتiن ايىرماشىلىقتا ەدiك. وسىنشاما ايىرماشىلىق، كەرەعارلىقتىڭ iشiندە ەكەۋمiزدi جاقىنداتىپ، بايلاپ-ماتاپ قويعانداي اسەر ەتەتiن جالعىز-اق نارسە بولاتىن. ول – ەكەۋمiزدiڭ بiردەي ءتۇس كورەتiندiگiمiز ەدi. ساعيرا الدەكiمنەن ءزابiر كورگەندە جانە تۇسiنەن شوشىعاندا عانا باۋىرىما تىعىلىپ، مەنiمەن بiرگە تۋىلعانى ەسiنە تۇسكەندەي پانا iزدەيتiن. باسقا كەزدەردە مەنiڭ ءولi-تiرiم وعان اسەر ەتپەيتiن. ال ول دەگەندە مەنiڭ شىعارعا جانىم بولەك ەدi. ەسەيە كەلە ساعيراداعى ءتۇس كورۋ قابiلەتi كومەسكiلەنiپ جوعالا باستادى دا، كەرiسiنشە مەنiڭ سانامداعى الدەبiر تۇمان سەيiلiپ، قۇپيا الەمنiڭ سىرى ايقىندالىپ كەلە جاتتى.

ءتۇس كورۋدiڭ ەڭ قورقىنىشتى جەرi – ونى كورiپ جاتقان ءسات ەمەس، كورiپ بولعاننان كەيiنگi ءسات. اۋزىڭا ءوز دەنە سالماعىڭنان دا اۋىر قۇلىپ كەرەك.

ءتۇس عايىپتان كەلiپ سەنiڭ ساناڭا ەنگەن ساتتە بالقىعان بiر بەينەدە اۋادا قالىقتاپ تۇراتىن سەكiلدi. اۋزىڭدى «ا» دەپ اشىپ جورىدىڭ ەكەن، ول ءاپ-ساتتە-اق سول بەينەگە ەنiپ، ادام  ومiرiندە وقيعا تۇرiندە ورىن الادى.

ۇنەمi بولماسا دا اراگiدiك ساعيرانىڭ دا كورگەندەرi كەلiپ تۇراتىن. كەيدە جۇزدەسكەن، حابارلاسقان ساتتەرiمiزدە «ءتۇس كوردiڭ بە، اپامنىڭ، اكەمنiڭ جاعدايى قالاي ەكەن؟» دەۋ بiزگە ۇيرەنشiكتi جاعداي. ولار  بiراز ۋاقىت تۇسiمiزگە ەنبەي كەتسە كادiمگiدەي الاڭدايمىز».

وسىلايشا باعزىقازاقتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەردى ورىلتكەن قالامگەر قالامى ۇلتتىق «ءتۇس كورۋ» ميفتەمەسىن تەمىرقازىق ەتە وتىرىپ، ءومىرتۇزۋشى ارحەتيپ: ميفولوگيالىق سيمۆول «ۇلتابارعا» وقىرمانىن باستاپ الىپ كەلىپ، الاشتىڭ مادەني قۇندىلىعى اياسىندا ۇلتىن ميلەتشىلدىكپەن ۇلىقتاۋعا كوشەدى.

«جاڭا جەردەگi جاڭا ەمحانا، بەيتانىس دارiگەرلەر. ماعان تاعى دا «ۇلتابارىڭ اۋىرادى» دەگەن انىقتاما بەرiلدi. بiر قۇدiرەت مەنi قايدا بارسام دا ۇلتابارعا قاراي يتەرە بەردi. بiرنەشە بولمەدەگi تەكسەرۋلەردەن ءوتiپ، سوڭعى ەسiكتiڭ الدىندا تۇرمىن».

سوڭعى كەزدە قازاق پروزاسىنداعى ءونىمدى جاڭاشىلدىق كىرىستىرمە نوۆەللانى كەڭىنەن قولدانۋشىلىقتىڭ ورنى الۋى وقىرمان رەتىندە ءبىزدى قاتتى قۋانتادى. «ۇلتابارداعى» «دارىگەردىڭ اڭگىمەسى» اتتى كىرىستىرمە نوۆەللالار شوعىرى حيكاياتتىڭ ءارىن كىرگىزىپ، اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق ماقساتىنا قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاق ۇعىمىنداعى اڭ مەن قۇس، وسىمدىك الەمى مەن ۇلتىق ويۋ-ورنەك تە، رۋلىق تاڭبالار دا ارحەتيپتىك سيمۆوليكاعا يە دەي الامىز. وسىنىڭ ءبارى ۇجىمدىق ساناسىزدىقپەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بويىندا قاي تىلدە جازباسىن مادەني كودتانۋ ارقىلى شىعارماشىلىق پروتسەسس ۇستىندە كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. وسى ارحەتيپتىك سيمۆوليكامىزدىڭ ءبىرى – «ۇلتاباردى» قالامگەر ءتۇرلى قىرىنان تامسىلدەيدى، كەيدە ەشكىم ويلامايتىن جەردەن سونىلىقپەن تاپسىرلەيدى. وسى جولدا اۆتور «– ماعان ۇلتاباردىڭ ورىسشاسىن ايتىپ بەرiڭiزشi, دارiگەرسiز عوي، – دەدiم بەينە بiر ۇلتاباردىڭ ورىسشاسىن بiلسەم بۇكiل سىرقاتىمنان سول ساتتە-اق ايىعىپ  كەتەتiندەي.

– نەگە؟ – دەدi دارiگەر كوزi شاراسىنان شىعا تاڭدانىپ، – ونىڭ ورىسشاسىن نە iستەيسiز؟

– نە iستەيتiنiمدi ءوزiم دە بiلمەيمiن، ايتەۋiر وسى ۇلتابارى قۇرعىر مەنi ابدەن شارشاتتى»... شىعارماشىلىق ادامى اعيلا مەن ادام جانىنىڭ اراشاسى دارىگەر عالىم نۇرجان نۇرعاليۇلى اراسىنداعى دانەكەر بايلانىسقا كۋا بولامىز.

«بiر سالادا قىزمەت ەتسەڭ دە بiلمەيتiن مەديتسينالىق جۇمباقتار كوپ قوي. سوزدەن ءسوز تۋىپ، ونكولوگتار ءوز سالاسى بويىنشا بiرiنiڭ ءسوزiن بiرi iلiپ اكەتiپ دابىرلاسىپ وتىرعان. كەنەت ولار  ايەل جاتىرىنداعى ونكولوگيالىق iسiكتەردiڭ وپەراتسيا كەزiندە  تابىلماي قالاتىنىن، قاشىپ باسقا اعزاعا ەمەس، تۋرا ۇلتابارعا بارىپ جاسىرىناتىنىن ايتىپ قالدى. ال ۇلتابارداعى iسiكتەر جاتىرعا...

– ۇلتابار مەن جاتىردىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ – دەپ مەن جۇلىپ العانداي سۇراق قويدىم. – ۇلتابار اس قورىتۋ ورگانى، ال جاتىر جىنىس مۇشەسiنە جاتپاي ما؟!

– بiلمەيمiز، – دەستi ولار، – بiلمەيمiز. اللانىڭ بiر قۇدiرەتi!».

ءيا، ول قۇدىرەت قازاققا قانا تانىلعان دەپ ويىن تۇيىندەگەن قالامگەر كەيىپكەر اۋىزىنا ءبىر كەزدە الەمدىك يمپەريا قۇرعان ۇلتتىڭ بۇگىنگى وكىنىشىن بىلايشا سالادى: «كەي حالىقتاردى ۇلى حالىق دەيدى. ولاردىڭ ۇلىلىعى نەدە؟ ۇلىلىعى – عىلىمدا. عىلىمنىڭ سان-سالالى تاراۋلارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، زەرتتەپ، عىلىمي دالەلدەۋىندە. عىلىمى وزىق ەلدىڭ    ءىسى دە، ءسوزى دە وزىق. ولار ومىردەگى تىرشىلىك اتاۋلىعا عىلىم كوزىمەن قارايدى. ال ءبىز الەمگە ورىستىڭ تەرەزەسى ارقىلى سىعالايمىز... قولىمىزدا تۇرعان عىلىمدى ەلەمەي بىرەۋ سىرتتان اكەلىپ كورسەتسە تاڭ-تاماشا بولامىز. عىلىم تەك شەت ەلدە دالەلدەنۋ كەرەك سياقتى الدەبىر كوكجيەككە كوز تالدىرا جاڭالىق كۇتەمىز. بىزگە سالعىرتتىقتان، بويكۇيەزدىكتەن جىلدام ارىلعانىمىز ءجون.

مەن ۇلتاباردى عىلىمي دالەلدەپ شىققان كۇندە دە مەنىڭ قازاعىم ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ «راسىندا وسىنداي ءسوز بار ەدى عوي، مىنانىڭ عىلىمى راس پا ەكەن، جالعان با، قازاق    اتامنىڭ ىرىم-جورالعىسىنىڭ استارىندا شىنىندا دا شىندىق بولعانى ما؟» دەپ داۋرىعىپ جۇرگەندە الگى ۇلى حالىقتار ونى جۇزەگە اسىرىپ، پاتيەنتىن يەلەنىپ تە قويادى. ءبىز تاعى دا الدانىپ، قويدىڭ ۇلتابارىن جەپ قالا بەرەمىز»...

ۇجىمدىق ساناسىزدىق تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ك. گ. يۋنگ زامانا ادامىنىڭ ساناسىنىڭ از عانا بولىگى ءوز ءداۋىرىنىڭ ءونىمى بولسا، قالعانى كونە داۋىردەن مۇراعا سەميوتيكالىق مۇراعات، وندا ويلاۋ ارحەتيپ پەن سيمۆول ارقىلى تاڭبالانعان دەپ ەسەپتەيدى.  ك. گ. يۋنگكە سالساق، ەڭ كونە وبرازعا «ءسابي ارحەتيپىن» جاتقىزامىز. ول تۋرالى دەرەك كوزى ميفولوگيالىق، فولكلورلىق، ءدىن ارقىلى تارامدالادى.  ك. گ. يۋنگ ارحەتيپتىك مازمۇننىڭ كورىنىس تابۋىنىڭ قيىندىعىن اۋىزعا الا وتىرىپ، سيمۆوليكالىق كەيىپتەنگەن ءسابي وبرازىنىڭ ءتورت نەگىزگى ءموتيۆىن اتاپ كورسەتەدى. ولار: شەكسىز مۇمكىندىك جاسىرىنعان بولاشاقتىڭ الەۋەتى; الەم مەن مادەنيەتتىڭ تۇمسا كەزىن تانىتاتىن تاڭىرشە (بوجەستۆا), ميفتىك قاھارماننىڭ ساكرالدى سيمۆولى; جىنىستىق نىشانى ايقىندالماعان بەيۋاقىتتىڭ، بولشەكتەنبەگەن الەمنىڭ بەيدۇنيەلىك ءتارتىبىنىڭ سيمۆولى; بەيراتسيونالدى باستاۋ كوزدىڭ كەيىپتەنىپ، ءومىردى بەيكۇنالىكپەن قابىلداۋ.

«اراعا ءۇش جىل سالىپ بوساعاسىن اتتاپ تۇرمىن.  اكەم ءۇشiن، عاجاپ بالا ءۇشiن جانە بويىمىزدا بۇلكiلدەي اعىپ جاتقان قانىمىز ءۇشiن... ءالسiن-ءالسiن باياعى عاجاپ بالانى ويلاپ قويامىن. ونى قارسى الۋعا ەشقايسىمىز دايىن بولماعانىمىز با؟ ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ بەرگەلi تۇرعان سىيلىعىن قابىلداماۋ – نەتكەن ناداندىق، نەتكەن قاتىگەزدiك... ول – عاجاپ بالا! ول دۇنيەگە كەلۋگە تيiستi. مەن ونى قالايدا دۇنيەگە اكەلەمiن! تiپتi ءوزiم بۇل دۇنيەنi كورمەي كەتسەم دە...» دەگەن جولداردان ءبىر پەرزەنت ءۇشىن نەگە دە بولسىن باراتىن قازاق اناسىنىڭ جان كەشتىلىگىن تۇستەپ تانىپ، انا ۇلىلىعىنا باس يەمىز. تىلىمىزدە ۇلى دەگەن جاراتقانعا ءتان ەپيتەت تەك الاش اناسى سوزىمەن عانا قوساقتالادى.

سوندىقتان، قالامگەرلەرىمىزدەگى بالا كەيپى ساناسىزدىقتىڭ سپوتاندى، سينكرەتتى، وبرازدى تابيعاتىن تانىتادى. گۇلزاتتاعى «ماڭگىلىك بالا» بەينەسى «عاجايىپ بالا» بەينەسىنە اينالىپ، الاشتىڭ باقيلىق ارحايكاسى مەن «تاڭىرلىك» جانە «پەندەلىك» الەمىنىڭ ارقاۋىن جالعاستىرادى. وسى «عاجايىپ بالا» ءموتيۆىن العاش قازاق ادەبيەتىنە اكەلگەن جازۋشى مارال سقاقباەۆتىڭ جەكە باستىق پەندەلىك دراماسىن، ودان ءارى جۇتىندىرىپ، جالپىۇلتتىق دراماعا اينالدىرعان شىعارمانىڭ كەيىپكەرى اعيلانىڭ ۇلى جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىمەن تىنىستاعان تىلسىمدى حيكاياتتىڭ سوڭعى بەتىن جابامىز.

Abai.kz