ەرماك اتاۋى قالاي قويىلدى؟ داۋلەتباي مولدابايتەگىنىڭ اقسۋ قالالىق «اقجول» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى، 28 قاڭتارداعى №4 سانىندا جاريالانعان ماقالاسىنا ۇڭىلسەك، ءبىراز جايعا قانىعامىز.

كەڭەس بيلىگىنىڭ باسشىلىعىنا ن.س. حرۋششەۆ كەلگەن تۇستا  قۇرامىندا مولوتوۆ، كاگانوۆيچ، شەپيلوۆ، مالەنكوۆ بار انتيپارتيالىق توپ اشكەرلەنىپ، بۇلاردىڭ اتىنداعى جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن وزگەرتۋ جونىندەگى ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلعان. سوعان سايكەس  1957 جىلدىڭ 5 اقپانىندا كاگانوۆيچ اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سارسەنوۆ قامزا باستاعان

اۋداندىق پارتاكتيۆ جينالىسىندا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ توتەنشە پلەنۋمىنىڭ شەشىمى وقىلىپ، وبكوم وكىلىنىڭ ءسوزى تىڭدالدى.  بۇدان سوڭ كاگانوۆيچ اۋدانىنىڭ اتاۋىن ەرماك اۋدانىنا وزگەرتۋ ماسەلەسى قارالعان.

ەرماك اتاۋى قالاي قويىلدى؟ داۋلەتباي مولدابايتەگىنىڭ اقسۋ قالالىق «اقجول» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى، 28 قاڭتارداعى №4 سانىندا جاريالانعان ماقالاسىنا ۇڭىلسەك، ءبىراز جايعا قانىعامىز.

كەڭەس بيلىگىنىڭ باسشىلىعىنا ن.س. حرۋششەۆ كەلگەن تۇستا  قۇرامىندا مولوتوۆ، كاگانوۆيچ، شەپيلوۆ، مالەنكوۆ بار انتيپارتيالىق توپ اشكەرلەنىپ، بۇلاردىڭ اتىنداعى جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن وزگەرتۋ جونىندەگى ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلعان. سوعان سايكەس  1957 جىلدىڭ 5 اقپانىندا كاگانوۆيچ اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سارسەنوۆ قامزا باستاعان

اۋداندىق پارتاكتيۆ جينالىسىندا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ توتەنشە پلەنۋمىنىڭ شەشىمى وقىلىپ، وبكوم وكىلىنىڭ ءسوزى تىڭدالدى.  بۇدان سوڭ كاگانوۆيچ اۋدانىنىڭ اتاۋىن ەرماك اۋدانىنا وزگەرتۋ ماسەلەسى قارالعان.

قۇركول اۋىلى متس-ءىنىڭ مەڭگەرۋشىسى وسپانبەكوۆ تەگىنباي بار-جوقتى جاسىرماي، تۋرا شىندىقتى ايتاتىن، سوزگە شەشەن، ۇستارىنىڭ جۇزىندەي وتكىر جىگىت بولاتىن. ءبىر كەزدە مىنبەگە كوتەرىلىپ، بىلاي دەگەن: «ەرماكتىڭ تاريحتان الار ەش ورنى جوق. جەر-سۋ، ەلدىمەكەننىڭ زاڭدى تاريحي اتاۋلارى بولادى. سول زاڭدىلىق ساقتاۋلى كەرەك. كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي بۇل ارا «قىزىل شىرپى» ەمەس. وسى التىنشى اۋىل مەن «قىزىل قۇراماعا» دەيىنگى اقسۋ بويىندا جاعالاي ۇيەڭكى، تەرەك، تالمەن قاتار توبىلعى تۇستەس شىلىك وسەدى. سول سەبەپتى بۇل جەردى بۇرىن «قىزىل شىلىك» اتاعان. ال شىرپى سوزىنە كەلسەك، ونىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى – تامىزىق رەتىندە وتقا جاعىلاتىن اعاشتىڭ ءتۇرى. جەكە ءوزى وتىن بولىپ جارىتپايدى. ەكىنشىسى – سىرىڭكەنىڭ ءشيى. بۇنىمەن وت تۇتاتىلادى. ەكەۋى دە ءىزسىز جوعالىپ كەتەدى. ال ءىزسىز كەتەتىن نارسەمەن قازاق ەشقاشان جەرىن اتامايدى. ەندەشە، بۇل جەردىڭ ناقتى اتاۋى –  «قىزىل شىلىك»، سونى قايتارۋىمىز كەرەك!».

 ىلە  «ەرماك» پەن «قىزىل شىلىك» اتاۋلارى داۋىسقا سالىنعان. بىراق اتاماننىڭ اتى وزىپ، اۋدان «ەرماك» اتالىپ، اۋدان ورتالىعى «ەرماك» سەلوسى بولدى، بۇل مەكەن 1961 جىلى قالا مارتەبەسىن يەلەندى. ال تەگىنباي «ۇلتشىل» اتانىپ،  كوپ ۇزاماي، شاماسى جارتى جىلعا جەتپەي اۋداننان الاستاتىلدى.

...بۇرىنعى ەرماك اۋدانىنىڭ اكىمى قۋات ەسىمحانوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «ەرماك ەسكەرتكىشىن قالاي الدىق؟» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا  اتامان ەرماكتىڭ قاندى جورىعىنىڭ كارتاسى ارقىلى ونىڭ وسى وڭىردە بولماعانىن دالەلدەپ بەرگەنىن جازادى. بۇعان قوسىپ ايتارىم،  الگى جورىقتىڭ كارتاسىن جەكە ادامنىڭ مۇراجايىنان تاۋىپ، اقسۋدىڭ ولكەتانۋ مۇراجايىنا تابىس ەتكەن مەن ەدىم. كارتا وتكەن عاسىردىڭ بەل ورتاسىندا مقك-ءنىڭ (كگب) باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىققان. وندا 1582 جىلى جورىعىن باستاعان اتامان ەرماكتىڭ 1585 جىلى، تامىز ايىنىڭ 6-سىنا قاراعان ءتۇنى سۋعا كەتكەن جەرى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن.

ال تۇعىرىندا «پوكوريتەليۋ سيبيري وت بلاگورودنىح پوتومكوۆ» دەپ جازىلعان ەرماك ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جونىندەگى قاۋلىنى مۇراعاتتاردان ىزدەگەنىممەن، تابا المادىم. ءسىرا، ەش قۇجاتسىز ورناتىلسا كەرەك. ول كەزدە زاڭ دا، زامان دا باسقا ەدى عوي.

بىراق ەسكەرتكىشتى الۋ تۋرالى قاۋلى شىعارىلعانى انىق. ول قۇجاتتا بىلاي دەلىنگەن:

«ۋچيتىۆايا سلوجيۆشۋيۋسيا سيتۋاتسيۋ، كوتورايا وبوستريلاس ۆوكرۋگ سكۋلپتۋرى ەرماكا، ا تاكجە يسحوديا يز نەۋدوۆلەتۆوريتەلنوگو تەحنيچەسكوگو سوستويانيا سكۋلپتۋرى، سوگلاسنو پروتوكولۋ زاسەدانيا ەكسپەرتنوگو سوۆەتا پاۆلودارسكوي وبلاستنوي ورگانيزاتسي سويۋزا حۋدوجنيكوۆ كازاحستانا وت 17.10.1991 گ. رەشيلي:

1.دەمونتيروۆات سكۋلپتۋرۋ ەرماكا. (ۆتورىم پۋنكتوم نازۆانى ورگانيزاتسي، كوتورىم پورۋچالوس ۆىپولنيت وپەراتسيۋ)

2.دليا وبەسپەچەنيا بەسپەرەبوينوي رابوتى گورودسكوگو ترانسپورتا ۆ رابوچەە ۆرەميا ي بەزوپاسنوستي ۆەدەنيا رابوت دەمونتاج سكۋلپتۋرى پرويزۆەستي ۆ نوچ س 12 نا 13 مارتا 1992.

گلاۆا ەرماكوۆسكوي گورودسكوي ادمينيستراتسي

ۆ.ي. شوكارەۆ

پرەدسەداتەل يسپولكوما گورسوۆەتا د/ترۋدياششيحسيا

ا.ۋ. مەندىبەكوۆ»

مىنە، وسىلايشا، ەرماك قالاسى مەن اۋدان باسشىلارى: ۆلاديمير شوكارەۆ، قۋات ەسىمحانوۆ، قالالىق، اۋداندىق ماسليحات حاتشىلارى: امانگەلدى مەندىبەكوۆ پەن مادەنيەت ومارعاليەۆتىڭ بىرلەسكەن باتىل شەشىمى ارقاسىندا ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشى الىندى.

ۇلتى ورىس بولا تۇرا، اتاماننىڭ تاس تۇلعاسىنا تاسباۋىرلىق تانىتقان ۆ.ي.شوكارەۆ دەگەن كىم؟ ۆلاديمير يليچ شوكارەۆ جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ قالاسىندا، جۇمىسشى وتباسىندا تۋعان. ءبىلىمى جوعارى. الماتى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. اقسۋ تەمىر-بەتون بۇيىمدارى زاۆودى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، اقسۋ قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ ىستەگەن. كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى وكىلى، 1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ەكونوميكا، قارجى جانە بيۋدجەت جونىندەگى تۇراقتى كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولعان.

اتاماننىڭ ءمۇسىنى الىناتىن كەزدە قوعامدىق ءتارتىپتى باقىلاۋ ەرماك قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باستىعى  تەمىر جامەكوۆكە تاپسىرىلدى.  ول 1980 جىلى ماسكەۋ وليمپياداسىندا قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىنا قاتىسقان قازاقستاندىق ميليتسيا توبى قۇرامىندا بولعان، بۇلاردى جەرگىلىكتى باسبۇزارلار «پانفيلوۆشىلار» اتاعان ەكەن.   ميليتسيا پولكوۆنيگى تەمىر حاميتۇلى جامەكوۆ وتىز جىل ىشكى ىستەر قىزمەتىندە ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىقتى. قازىرگى كەزدە كەرەكۋ قالاسىندا تۇرادى، جۇبايى ساليمامەن بىرگە نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن كورۋدە.

«اقجولدىڭ» تۇڭعىش رەداكتورى قايىر بايتەنۇلى جۇنىسقالي سول  گازەتتىڭ ءبىرىنشى سانىنان باستاپ ۇلت نامىسىن وياتۋعا، تاريحي ادىلدىكتى ورناتۋعا ايانباي جۇمىس ىستەدى. بىردەن «ەرماك» اتىنا اۋىز سالدى.   

ال ەرماك اتاۋى مەن ءمۇسىنىنىڭ الىنۋىنا ىقپال ەتكەن قوعامدىق كۇشتەر اراسىندا  «قازاق ءتىلى» قوعامى، «ازات»، «اتتان»، «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىستارىنىڭ بەلسەندىلەرى ايتارلىقتاي ءرول اتقاردى.  «سول جىلى جيدەلەر كوپ گۇلدەدى» – دەمەكشى، سول كەزەڭدە  حالىق اراسىنان ۇلتجاندى ازاماتتار   كوپ شىقتى.

ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان سۆەتلانا قابيدوللاقىزى قوندىكەروۆانى اقسۋ ءوڭىرىنىڭ قاھارمانى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. قازىر ول «قازاق ءتىلى» قوعامى وبلىستىق ۇيىمنىڭ باسقارما مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ پاۆلودار وبلىسى بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى.

قابدىراحمان بايكەنۇلى سەيىلعازين 1998-2004 جىلدارى قالا اكىمدىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەدى، 2004-2005 جىلدارى «نۇر وتان» پارتياسى اقسۋ قالالىق فيليالى حاتشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى.

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جانە «ۇلت تاعدىرى» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ اقسۋ قالالىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى، قوعام بەلسەندىسى نابيەۆ قاناتبەك قۇرمانعاليۇلى 1990 جىلدارى «اتتان، قازاقستان!» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ ەرماك (اقسۋ) قالالىق-اۋداندىق ۇيىمنىڭ باسشىسى بولدى.

ايتەنوۆ تولەۋبەك ايتەنۇلى 1990 جىلى «ازات» قوزعالىسىنىڭ اقسۋ قالالىق ۇيىمىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. ءوزى ەڭبەك ەتەتىن فەرروقورىتپا زاۆودىندا 20 جىل بويى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باستاۋىش ۇيىمىن باسقارۋدا. ەلباسى العىس حاتىنىڭ يەگەرى، 2011 جىلى وعان «قازحروم» تنك اق ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى اتاعى بەرىلدى.

1990-1994 جىلدارى  سۆەتلانا قوندىكەروۆا باستاعان جەرگىلىكتى ۇلتشىل ازاماتتارمەن قاتار  «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق ۇيىمىنىڭ ء تورايىمى بيكەش ورحانقىزى ءدۇرمانوۆا، بەلسەندىلەرى   مەيرام مەن ماقسۇت قاليەۆتەر، قاماتاي باتتالوۆ ت.ب.   ەرماك قالاسىنداعى ەرماككا قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ الىنۋىنا، قالانىڭ اتىن «اقسۋ» دەپ اۋىستىرۋعا زور ىقپال ەتتى.   ب.و. ءدۇرمانوۆا 1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ورال قالاسىندا كازاكتاردىڭ رەسەي پاتشاسىنا قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىل تولۋىن سالتاناتتى مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتۋ شاراسىنا توسقاۋىل قويعان قوعامدىق كۇشتەرگە كەرەكۋلىك ۇلتشىلداردى باستاپ بارىپ، قولداۋ كورسەتكەن ەدى.

...تاۋەلسىز ەل بولۋ باقىتىنا قول جەتكىزبەس بۇرىن حالقىمىز تالاي قان مەن تەر توگىپ، قانشاما قاجىر-قۋاتىن سارپ ەتتى. ەندىگى باستى ماقسات – وسى باق قۇسىنداي ەركىندىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزدى ۇزاعىنان باياندى ەتۋ. وسى ورايدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان مەملەكەتشىل ازاماتتار اسا ايتۋلى ىستەر تىندىردى. بۇل شاقتا قازاق ەلى تورتكۇل دۇنيەگە تانىلدى. ەگەمەندى ەلدىڭ ىرگەسىن نىعايتۋعا قاتىستى ءبىراز شارۋانىڭ شەتى قايىرىلدى.  

ايتسە دە، باسقانى قۇدايداي سىيلايتىن قازاق وزىنە كەلگەندە تىم ىنجىر-اق. ءوزىن-ءوزى سىيلاماۋشىلىق پەن پاتريوتتىق سەزىمنىڭ جەتىسپەۋى – ءبىزدىڭ ەلەۋلى كەمشىلىگىمىز. ەشقانداي جاڭساقتىعى جوق، حالقىمىزدىڭ ءبىراز بولىگى باسقا جۇرتقا قانشالىقتى ەلىكتەگىش بولسا، ءوزىن-ءوزى باعالاي بىلۋگە كەلگەندە سونشالىقتى تارتىنشاق. قازاق جارىقتىقتىڭ وزىمەن بىرگە كورگە تۇسەتىن دەرتتەرىنىڭ ءبىرى  – كورە الماۋشىلىق سياقتى...

ۇلت تاريحىن بىلمەگەن ادامنان بالەندەي جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. وكىنىشتىسى، بۇگىنگى كۇنى ەلىنىڭ تاريحىن، ءوزىنىڭ تەگىن بىلمەيتىن ۇرپاقتىڭ جاڭا لەگى ءوسىپ كەلەدى. «ەڭ قورقىنىشتىسى، ۇلت تاريحىن بىلمەيتىن ادام وتانىن دا سىيلامايتىن بولادى»  – دەيدى  مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىز.

اقسۋ قالاسىنداعى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايدىڭ ەستەلىك تاقتاسىنا جوعارىدا اتى اتالعان ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ەسىمدەرىن، ەرلىكتەرىن تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ نەگە جازىپ قويماسقا!  بۇل – ءسىز بەن ءبىزدىڭ تاريحىمىز. كەشەگى ەرلىك – بۇگىنگى تاريح، ونى  جازباساق، تاريح ءبىزدى كەشپەيدى.

وكىنىشكە قاراي، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاندىبالاق اتامانى ەرماكتىڭ تاس تۇلعاسىنىڭ تاس تالقانىن شىعارعان رەۆوليۋتسيالىق رۋحتاعى جاستاردىڭ ەرلىگى  بۇگىن قايتالانباۋدا. پاۆلودار اتاۋى مەن سول قالاداعى ەرماك كوشەسىنىڭ مۇرتى سىنباي تۇرعانى وسىنىڭ ايعاعى.

قايىر جۇماجانوۆ،

 ق.ر. ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ ارداگەرى،

ق.ر. ىشكى ىستەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەرى،

كسرو-ىشكى ىستەرىنىڭ ميليتسيا ۇزدىگى.

اقسۋ قالاسى.