پاي- پاي، تەمىرحان تەبەگەنوۆ-اي، پروفەسسور، اكادەميك، لاۋرەات دەگەن اتاقتارىڭىز بار ەكەن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دەگەن كىسى قولى جەتە بەرمەيتىن لاۋازىمىڭىز بار سونشاما ۇساقتالىپ، نە بولدى سىزگە؟ قارا ءيتتى قانشا سابىنداپ جۋسا دا اعارمايتىنىن بىلمەدىڭىز بە؟  تەپسە تەمىر ۇزەتىن الپىس جاسىڭىزدا، اقىل ويىڭىز تولىسقان شاعىڭىزدا باتىرلىقتى ساتقىندىقتان اجىراتا الماعانىڭىزعا نە جوسىق؟ «پرەزيدەنت جانە حالىق» دەگەن گازەتتىڭ وسى جىلدىڭ 13-ءشى ماۋسىم كۇنگى سانىنان «سىپاتاي باتىر» دەگەن ماقالاڭىزدى ىزدەتىپ، تاۋىپ وقىپ، قانداي باتىرلىعىن ايتىپ ماقتاندى ەكەن دەپ كوز جۇگىرتىپ شىقتىم. تەبىڭگىڭىزدەن تەر شىققانشا كوسىلىپ سىپاتايدى ماقتاپ، ءبىر ۇتىرگە ايالداپ ونىڭ باتىرلىعىن، بيلىگىن، اقساقالدىعىن كورسەتۋگە ءتىلىڭىز جەتپەپتى، قايتەيىن! ادامنىڭ باتىر اتاعى جاۋگەرشىلىك سوعىستا ساربازدارىن العا باستاپ ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن، جەكپە جەكتەگى جەڭىسىمەن شىقپاۋشى ما ەدى؟ ءسىز جازعان ماقالادان ونداي باتىرلىقتى وقي المادىم. سىپاتايشىلار ءسىزدىڭ اتاق داڭقىڭىزدى، لاۋازىمىڭىزدى پايدالانىپ كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەككە سۋ ىشكىزىپ سىپاتايدى «زاكازنوي باتىر» جاساتىپ جازعىزىپ وتىر. ويتكەنى ولار سىپاتايدى  بىردە ءبىر شايقاسقا، بىردە ءبىر قالانى، بىردە ءبىر ەلدى مەكەندى بوساتۋعا قاتىستى دەپ ايتا المايدى.

پاي- پاي، تەمىرحان تەبەگەنوۆ-اي، پروفەسسور، اكادەميك، لاۋرەات دەگەن اتاقتارىڭىز بار ەكەن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دەگەن كىسى قولى جەتە بەرمەيتىن لاۋازىمىڭىز بار سونشاما ۇساقتالىپ، نە بولدى سىزگە؟ قارا ءيتتى قانشا سابىنداپ جۋسا دا اعارمايتىنىن بىلمەدىڭىز بە؟  تەپسە تەمىر ۇزەتىن الپىس جاسىڭىزدا، اقىل ويىڭىز تولىسقان شاعىڭىزدا باتىرلىقتى ساتقىندىقتان اجىراتا الماعانىڭىزعا نە جوسىق؟ «پرەزيدەنت جانە حالىق» دەگەن گازەتتىڭ وسى جىلدىڭ 13-ءشى ماۋسىم كۇنگى سانىنان «سىپاتاي باتىر» دەگەن ماقالاڭىزدى ىزدەتىپ، تاۋىپ وقىپ، قانداي باتىرلىعىن ايتىپ ماقتاندى ەكەن دەپ كوز جۇگىرتىپ شىقتىم. تەبىڭگىڭىزدەن تەر شىققانشا كوسىلىپ سىپاتايدى ماقتاپ، ءبىر ۇتىرگە ايالداپ ونىڭ باتىرلىعىن، بيلىگىن، اقساقالدىعىن كورسەتۋگە ءتىلىڭىز جەتپەپتى، قايتەيىن! ادامنىڭ باتىر اتاعى جاۋگەرشىلىك سوعىستا ساربازدارىن العا باستاپ ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن، جەكپە جەكتەگى جەڭىسىمەن شىقپاۋشى ما ەدى؟ ءسىز جازعان ماقالادان ونداي باتىرلىقتى وقي المادىم. سىپاتايشىلار ءسىزدىڭ اتاق داڭقىڭىزدى، لاۋازىمىڭىزدى پايدالانىپ كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەككە سۋ ىشكىزىپ سىپاتايدى «زاكازنوي باتىر» جاساتىپ جازعىزىپ وتىر. ويتكەنى ولار سىپاتايدى  بىردە ءبىر شايقاسقا، بىردە ءبىر قالانى، بىردە ءبىر ەلدى مەكەندى بوساتۋعا قاتىستى دەپ ايتا المايدى. باتىرلىعىنىڭ سيقى ا.نىسانالين جازعانداي «ورىس اسكەرىنىڭ قارۋ جاراعىن ارتىپ سىپاتاي، قۇدايبەرگەن بايەتۇلى باستاعان ەكەۋى مىڭ تۇيەمەن قازداي ءتىزىلىپ اتقا قونىپ تۇيەمەن كىرە تارتقانى». «سىپاتايدىڭ ازات باسى بۇعالىقتان  بوساماي، كىرىپتارلىق كۇن كەشتى. اعايىندار اراسىنا سىيماي ارىستانداي الاسۇرىپ، جولبارىستاي جان جاراقاتىن جالادى». ءسويتىپ جۇرگەن ادام ءتورت دۋلاتتى قويىپ قالايشا قاڭلى، شانىشقىلارعا بيلىك ايتادى، پروفەسسور مىرزا؟ سامەن باتىردىڭ بالاسى قاپسلانمەن بىرگە ءجۇردى دەيسىز. سىپاتاي 1781 جىلى تۋىپ 6 جاستا بولسا، قاپسالان 1788 جىلى 57 جاسىندا ولەدى. سوندا ولار سىپاتايدىڭ وزىمەن، اعاسى انداسپەن قالاي بىرگە جۇرەدى؟ قيسىنسىز وتىرىككە قالاي باردىڭىز؟ ءوز پىكىرىڭىزدى قوسىپ اقيقاتىن نەگە جازبادىڭىز. ەرتەرەكتە، قۋانىش سۇيىنىشقىزى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (№24. 17.06.2011 ج.) «سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى» جانە ايان نىسانالين «ايقىن» گازەتىندە (№55. 31.03.2011 ج.) «جۇرەكجۇتقان» دەگەن ماقالالارىندا دا ءسىزدىڭ كەيىپكەرىڭىزدىڭ باتىرلىعىن، بيلىگىن، اقساقالدىعىن كورسەتىپ بەرە الماعان. «قازاق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، ءوزارا بىرلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن» سىپاتاي نە ىستەدى؟ «…سىپاتاي  قاسىندا شىمىر-بايزاق داتقا، قۇدايبەرگەن، بورمەن داتقا، شۇبىرتپالى اعىبايلار جولدا كەلە جاتىپ تالاستاعى قىرعىزدارعا «ءبىراز ءتيىسىپ» بىشكەككە كەلگەندە ەسقوجا، قانايدىڭ كۇمبەزىنە قويىلعان ولىكتەردى اشىپ، جۇكتى قاتىن بولسا ىشتەرىن جارىپ، بالاسىن باۋىزداپ، سىرىققا ءىلىپ كەتكەن» دەگەندى جازاسىز. ونى كىم جاسادى؟ جوعارىداعى اتى اتالعاندار ما؟ ونىڭ اراسىندا اعىباي باتىر قالاي ءجۇر؟ سوندا كەنەسارى، ناۋرىزبايلاردىڭ تالقانداعانى وتىرىك بولىپ شىقتى ما؟ سىپاتايدىڭ بار باتىرلىعى باقتىيار ءابىلدانىڭ جازعان وتىرىگىن قايتالاپ «وزىنە اتىلعان جولبارىستى سەلەبە پىشاعىمەن جايراتىپ سالدى» دەپ سىپايىلايسىڭ. «تەرىس قاراپ تۇرعان جولبارىستىڭ ىشىنە پىشاعىمەن قولىن  تىعىپ جىبەرىپ بۇيرەگىن  سۋىرىپ الدى» دەپ جازىپ ەدى باقتىيار مارقۇم. وسى ەكى ماقالاعا قارسى مەنىڭ «سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى – ساتقىندىق» «سىپاتايدا نە قۇن بار»، «ارۋاقتارمەن ەمەس، اقىماقتارمەن ارپالىستىم» دەگەن ماقالارىم گازەتكە دە ينتەرنەتكە دە جاريالاندى. وقىعىڭىز كەلسە، ينتەرنەتتەن وڭاي تابىلادى.

سىپاتايعا ارنالىپ جاسالعان مەركەدەگى عىلىمي كونفەرەنتسيا-تويعا  ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميك، پروفەسسور ناعاشىبەك قاپالبەكوۆ، عاريفوللا ەسىم، ت.ب. قاتىسىپ، سول كونفەرەنتسيادا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ساتتار ماجيتوۆ ءوزىنىڭ جاساعان باس بايانداماسىندا «توناۋدان قورىققان ۇلى ءجۇز سۇلتانى رۇستەم مەن سىپاتاي كەنەسارى قوزعالىسىنا قوسىلسا دا، ۇرىس بولاتىن كۇنى تۇندە كەنەسارى جاساعىن تاستاپ كەتىپ قالدى» دەپ جازدى دەيدى ە. بەكماحانوۆتىڭ تىرناعىنىڭ استىنان كىر ىزدەگەن پروفەسسور ساتتار ماجيتوۆ. سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى بۇدان ارتىق قالاي جازىلادى. كۇنى بويى سوعىس كەڭەسىنە قاتىسىپ، كەنەسارىنىڭ وي پىكىرىن ءبىلىپ، سوعىس تاكتيكاسىن ەستىپ ونى قىرعىز جاعىنا جەتكىزدى. 12 مىڭ ۇلى ءجۇز جىگىتتەرىن الىپ بايزاق داتقانى دا تاستاپ، مۇمكىن كەنەسارىنىڭ بولەسى بولعاندىقتان بولىنە جارىلماي قاسىندا قالعان شىعار. سىپاتايشىلار «كۇن شىققانشا ارعى بەتكە وتەتىن وتكەل ىزدەپ، مىقان سۋى ماڭىندا تۇرىپ قالادى. سول كەزدە «قىرعىز اسكەرلەرى بايقاپ قالىپ، شابۋىل جاسايدى. ارتتا جاۋ، الدا ادام وتە المايتىن ۇيىقتى سۋ (قازاقتار دەپ ايتا المايمىن) سىپاتايشى ساتقىندار جەڭىلىس تاۋىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. نايزاعا تۇيرەلگەن سىپاتاي قاشىپ قۇتىلعاندا، بولتىرىك شەشەن تاۋىپ الىپ شوپپەن ەمدەپ جازىپ جانىن الىپ قالادى. سول بولتىرىك شەشەنگە دە «جىلقىمدى ۇرلاتتىڭ» دەپ اۋىلىنا كەلىپ ات ويناتادى. بۇل ساتقىندىقتىڭ كوكەسى ەمەس پە؟ ۇشىنشىدەن - دەيدى پروفەسسور ساتتار ماجيتوۆ مىرزا سىپاتاي مەن رۇستەمنىڭ ساتقىندىعىن انىقتاپ كورسەتكەن ە.بەكماحانوۆتىڭ تىكەلەي دالەلى جوق دەپ ءسوزىن تۇيىندەيدى. ءتۇن جامىلىپ 12 مىڭ  بايزاق داتقانىڭ ارتىنان ەرگەن جىگىتتەرىن ۇگىتتەپ الىپ كەتۋ ساتقىندىق ەمەس پە؟ وسىنشا كۇش، كۇن شىققانشا كەنەسارىنىڭ قولىندا تۇرسا قىرعىز قانشا مىقتى بولسا دا ءتىسى باتپاس ەدى. قازىرگى ويمەن ەسەپتەسەك تىم بولماسا بەيبىت كەلىسىمگە كەلەر ەدى. كىم ءبىلسىن؟!

قازاقتىڭ الىپ اقىنى ماعجان جۇماباەۆ ورىستىڭ وتتى قارۋىمەن 10 جىل الىسقان ابىلايداي ايلالى، ابىلايداي اقىلدى سوڭعى حانىمىز كەنەسارى قاسىموۆقا ارناپ ەڭ ءتاۋىر ولەڭدەرىن جازعان.  ماعجاننان كەيىن كەنەسارى تۋرالى تۇشىمدى ولەڭدى ا. ءالىمجانوۆ ۇسىنىپ وتىر.

                                   كەنەكەم التى الاشتى جيىپ تۇر عوي،

                                   التى الاش كەنەكەمە ۇيىپ تۇر عوي.

                                   اقيقات، ازاتتىقتاي اسىل ارمان،

                                   اتىنا كەنەكەمنىڭ سىيىپ تۇر عوي.

                                   جاتسا دا باس دەنەسى ەكى جاقتا،

                                   دالاسىن تۇتاستاي ول ءسۇيىپ تۇر عوي.

                                   شەن تاققان «گەرويلار» مەن سىپاتايدان،

                                   ماڭگىلىك نايزا بويى بيىك تۇر عوي.

ال اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتەتتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ايتكۇل ماحاەۆانىڭ جازۋىنشا، سىپاتاي «باتىرلىعىمەن، شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن» ەل ەسىندە قالىپ، ەرتە تانىلعان. دۇرىس-اق، تىم بولماسا ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرمەيسىڭ بە؟ كەنەسارىنىڭ باتىرلىعى مەن كوسەمدىگىن ءىلياس ەسەنبەرلين «قاھار» رومانىندا اشىپ جازادى. ەل مويىنداپ استاناعا الىپ ەسكەرتكىش قويدى. ەلباسىمىز جىلدا بارىپ، گۇل شوعىن قويىپ باسىن يەدى. ايتكۇل حانىم سىپاتايدى 1865 جىلى الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعى گ.ا. كولپاكوۆسكيگە قارسى شىعارتىپ، كاپيتان ك.ك.گۋتكوۆسكيدىڭ 15 ادامىن تۇتقىنعا الدى دەپ جازادى. ال  جازۋشى ايان نىسانالين: «سىپاتاي، قۇدايبەرگەن ەكەۋى جىگىتتەرىمەن مىڭ تۇيەمەن قازداي ءتىزىلىپ گ.ا. كولپاكوۆسكيدىڭ قارۋ جاراعىن تاسىدى» دەيدى. قايسىڭىزعا سەنەمىز.

تاعى دا ايان نىسانالين جازادى. «اعايىندار اراسىندا ارىستانداي الاسۇرىپ، جولبارىستاي جان جاراقاتىن جالاپ، سىپاتايدىڭ باسى بۇعالىقتان بوساماي، كىرىپتارلىق كۇن كەشتى. باۋىرى انداس ەكەۋى ەل جۇرتىنا سىيماي قىرعىزدارعا بارىپ سولتا رۋىنىڭ مانابى قانايدى پانالايدى». وسى جولدار سىپاتايدىڭ كىسىلىك كەلبەتىن تولىق اشىپ بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ توي تويلاعىش بولساڭىزدار ابىلاي حاننىڭ سامەن باتىرى تاقيالارىڭىزعا تار كەلە مە؟ جەكپە جەكتە قالماقتىڭ جەتى باتىرىن جەر جاستاندىرادى. بۇدان ارتىق قانداي باتىر كەرەك؟

سىپاتاي جونىندەگى بار شىندىقتى سۇرانشى باتىردى كوزى تىرىسىندە كورگەن جامبىل جىراۋ، ءسىز دارىپتەپ وتىرعان سىپاتاي ولگەندە 19 جاستا بولعان، 7-8 جاسىنان ايتىس تارتىسقا قاتىسىپ ءجۇردى. ءبىر باسىنا جەتەتىن پىسىقتىعى بار، قازاقتىڭ ۇلى جىراۋى جامبىل  سىپاتايدىڭ «باتىرلىعىنىڭ» قىرى سىرىن ءبىلىپ  جەتەسىنە جەتكىزىپ ايتىپ كەتكەن. ول تۋرالى قايتالاپ جاتپايىن. بۇرىن ءبارىن جازعانمىن. بۇل ماقالانى «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىندەگى «سىپاتاي باتىر»  دەگەن ماقالاعا قارسى جازىپ جاريالاتقىم كەلىپ ەدى، باس رەداكتورى مارات توقاشباەۆ ولگەن ارۋاققا قارسى ماقالا باسپايمىز دەدى. كەنەسارى حان ولگەن ارۋاق ەمەس پە؟ وعان قارسى نەشە ءتۇرلى بىلاپىت سوزدەردى جازادى.  اباي اتامىز اكەسى قۇنانبايدىڭ قولىنداعى ءبىر يمامنان سۇراپتى. «يمان تىستا بولا ما، جوق، ءۇيدىڭ ىشىندە بولا ما؟» دەپ، جاۋاپ بەرە الماي، ابىرجىعان يمامدى كورىپ قۇنانباي ابايدى قۋىپ شىعىپتى. سول سياقتى «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىندە ارۋاق بار دا، باسقا اقپاراتتاردا ارۋاق  جوق پا؟

Abai.kz