تەلىبەكوۆتىڭ كوزدەگەنى نە؟
بۇگىندە «اتاقتى»، «جۇلدىز» اتانۋ وپ-وڭاي. جاقسىنا جامان، جاماندى جاقسى، قىسقاسى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرگە قارسى شىقساڭ بولعانى. ونىڭ دالەلىنىڭ ءبىرى - بىزگە ءمالىم دە بەيمالىم مۇرات تەلىبەكوۆ. جاڭالىقتاردان تۇسپەيتىن بۇل «تۇلعا» ءاردايىم ءوزىنىڭ ءبىرتۇرلى ۇسىنىستارىمەن قوعامدى ەلەڭ ەتكىزىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ جۋرناليستتەرگە دە كەرەگى سول. اسىرەسە، ورىس ءتىلدى. سەبەبى، قازاققا قارسى سوزدەردى ويلانباستان ايتىپ وتىرادى. جەكە ءوزىم ونى تانىمايمىن. بىراق، سوزىنە قاراپ تانىعىم دا كەلمەيدى. سوزدەرىنە قاراسام، ناعىز قازاقتىڭ جاۋى دەپ ويلايمىن. سوڭعى ءبىر-ەكى پىكىرىن وقىعان سوڭ بۇعان كوزىم ابدەن جەتىپ وتىر.
مىسالى،
قازاق ۇلتى تۋرالى:
«كازاحسكايا ناتسيا ۆسەگدا بۋدەت چۋجوي پودستيلكوي، گيگيەنيچەسكيم تامپونوم ۆ چۋجوم ۆلاگاليششە، گەموررويدالنوي سۆەچوي، كوتورۋيۋ بۋدۋت ۆۆوديت ۆ زادني پروحود كاكوي-نيبۋد ۆەليكوي دەرجاۆە».
«كازاحسكايا ناتسيا، ۆ لۋچشەم سلۋچاە، ستانەت چۋجيم پرەزەرۆاتيۆوم. چەرەز نەە بۋدۋت سنوشاتسيا ۆەليكيە ناتسي (رۋسسكايا س كيتايسكوي، تۋرەتسكايا س ۋزبەكسكوي). نا ەتوم پوپريششە كازاحسكايا ناتسيا بۋدەت يزوششرياتسيا! پرەزەرۆاتيۆى ۆەد بىۆايۋت رازنىە: رەبريستىە، يگولچاتىە، س ۋسيكامي ي باكەنباردامي».
قازاق ءتىلى تۋرالى:
بۇگىندە «اتاقتى»، «جۇلدىز» اتانۋ وپ-وڭاي. جاقسىنا جامان، جاماندى جاقسى، قىسقاسى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرگە قارسى شىقساڭ بولعانى. ونىڭ دالەلىنىڭ ءبىرى - بىزگە ءمالىم دە بەيمالىم مۇرات تەلىبەكوۆ. جاڭالىقتاردان تۇسپەيتىن بۇل «تۇلعا» ءاردايىم ءوزىنىڭ ءبىرتۇرلى ۇسىنىستارىمەن قوعامدى ەلەڭ ەتكىزىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ جۋرناليستتەرگە دە كەرەگى سول. اسىرەسە، ورىس ءتىلدى. سەبەبى، قازاققا قارسى سوزدەردى ويلانباستان ايتىپ وتىرادى. جەكە ءوزىم ونى تانىمايمىن. بىراق، سوزىنە قاراپ تانىعىم دا كەلمەيدى. سوزدەرىنە قاراسام، ناعىز قازاقتىڭ جاۋى دەپ ويلايمىن. سوڭعى ءبىر-ەكى پىكىرىن وقىعان سوڭ بۇعان كوزىم ابدەن جەتىپ وتىر.
مىسالى،
قازاق ۇلتى تۋرالى:
«كازاحسكايا ناتسيا ۆسەگدا بۋدەت چۋجوي پودستيلكوي، گيگيەنيچەسكيم تامپونوم ۆ چۋجوم ۆلاگاليششە، گەموررويدالنوي سۆەچوي، كوتورۋيۋ بۋدۋت ۆۆوديت ۆ زادني پروحود كاكوي-نيبۋد ۆەليكوي دەرجاۆە».
«كازاحسكايا ناتسيا، ۆ لۋچشەم سلۋچاە، ستانەت چۋجيم پرەزەرۆاتيۆوم. چەرەز نەە بۋدۋت سنوشاتسيا ۆەليكيە ناتسي (رۋسسكايا س كيتايسكوي، تۋرەتسكايا س ۋزبەكسكوي). نا ەتوم پوپريششە كازاحسكايا ناتسيا بۋدەت يزوششرياتسيا! پرەزەرۆاتيۆى ۆەد بىۆايۋت رازنىە: رەبريستىە، يگولچاتىە، س ۋسيكامي ي باكەنباردامي».
قازاق ءتىلى تۋرالى:
«ۆى وبراتيلي ۆنيمانيە نا تو، چتو ۆ كازاحسكوم يازىكە وتسۋتستۆۋەت جارگون. توت سامىي ۋليچنىي جارگون، كوتورىي ەست ۆ رۋسسكوم، انگليسكوم ي درۋگيح يازىكاح. ۆ كازاحسكوم يازىكە نەت داجە زاچاتكوۆ جارگونا. ەتو گوۆوريت و توم، چتو يازىك نە رازۆيۆاەتسيا، ون كاك بى زاستىل، ۆ نەت ەنەرگي دۆيجەنيا. ۆ وپرەدەلەننوم سمىسلە ەتو وتراجاەت پسيحولوگيۋ كازاحسكوگو نارودا، پريسۋششي ەمۋ دوگماتيزم ي نەپرياتيە نوۆوگو. نە يسكليۋچەنو چتو ەتو پريزناك ستارەنيا يازىكا، ون وتحوديت، ۋميراەت، كاك ۋمەر ۆ سۆوە ۆرەميا لاتينسكي ي منوگيە درۋگيە يازىكي»
ورالماندار تۋرالى:
«ءبىز ەلىمىزدەن ورىس، كارىس، نەمىستەردى قۋىپ جاتىرمىز، ولاردىڭ قۇقىن شەكتەيتىن نەبىر زاڭدار قابىلدادىق. ال سونىمەن بىرگە موڭعوليادان، قىتاي، يران مەن اۋعانستاننان قازاقتاردى جيناپ جاتىرمىز. ەرتەڭ ەلگە قاۋىپ تونسە، مىنا سىرتتان كەلگەن قازاقتار قايتادان قاشىپ كەتەدى. ەلدى قورعايتىن - وسىنداعى ۇيعىرلار، كارىستەر مەن ورىستار».
ەندى وسىنداي پىكىر بىلدىرگەن ادامدى قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتاتىن ازامات دەپ قالاي عانا ويلايسىڭ؟ دەي تۇرعانىمەن كەيبىر قازاقتار مۇنىڭ ازاماتتىق قوعام، ادام قۇقىقتارى دەپ، مۇددەلەرىڭدى قورعايمىن دەگەن ارزان سوزىنە ءالى دە سەنىپ ءجۇر. قازاق تۋرالى جوعارىداعى پىكىردى بىلدىرگەن ادام ەشۋاقىتتا قازاقتىڭ مۇڭىن جوقتامايدى. وسىنى بەك ءتۇسىنۋ كەرەك. قازاقتىڭ نامىسىنا ءتيىپ، قازاقتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، قازاقتىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىراتىنداي ءىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتى قولداۋ، ونىڭ سوزىنە سەنۋ بۇل – ۇلتقا جاسالعان ناعىز قيانات.وسى ماسەلە بويىنشا قوعام بولىپ رەاكتسيا ءبىلدىرۋ اسا ماڭىزدى دەپ سانايمىن.
بۇل قازاقتى ماسقارالاۋدان بولەك مۇسىلماندارعا دا كىر كەلتىرۋدى باستاعان. رەسمي مۋفتياتقا قارسى ارنايى تۇردە ەشكىمگە تۇسىنىكسىز قازاقستان مۇسىلماندار وداعىن قۇرىپ العان. ءاردايىم سول ۇيىم اتىنان تۇككە تۇرعىسىز، ارزان، ساياسي جارناما ءۇشىن پىكىرلەر ءبىلدىرىپ جاتادى. بۇل - دەگەنىڭىز ەلىمىزدىڭ مۇسىلماندارى قازاقتى ماسقارالايتىن ءسوز ايتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ءوزىنىڭ نە ءدىني ساۋاتى دا جوق. ەندەشە، مۇنداي ادام قالايشا مۇسىلماندار باسشىسى بولماق؟ قازىر نەشەتۇرلى سەكتالار قاپتاپ كەتتى. مۇنىڭ بارلىعىن باقىلاۋعا الۋ قاجەت. مۋفتيات وكىلدەرى بۇل ۇيىمعا قاتىستى ناقتى ويىن ايتقان ەكەن. دالەل رەتىندە كەلتىرسەم، قمدب-نىڭ بۇرىنعى ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار ومىربەك ءوز ماقالاسىندا بۇل ۇيىمعا مىنانداي انىقتاما بەرگەن:
«ءبىز 2001 جىلدان بىلەتىن م. تەلىبەكوۆتىڭ سوڭعى ون جىل بەدەرىندە بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى، شىقپاعان توبەسى قالماعان ەدى. كەزىندە «شاحار» تەلەارناسىندا ءجۇردى. ودان سوڭ ءوزىن «قازاقستان مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى»، ارتىنشا كوپ ۇزاماي وعان: «ورتا ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ قۇقىن قورعاۋ ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى» دەپ جاريالاپ، قول قويعان شيماي-شاتپاقتارى اسىرەسە، ورىس ءتىلدى مەرزىمدى باسىلىمداردا جارىق كورە باستادى. سەبەبى، ءوزى ورىس ءتىلدى. اراگىدىك «ءپاتۋا» دا بەرەتىنى بار. شاريعات بويىنشا ءپاتۋانى ءمۇفتي بەرۋگە ءتيىس. ونىڭ ەشقانداي ءدىني ءبىلىمى جوعى ءوز الدىنا، ءوزىن-ءوزى «قازاقستان مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسىمىن» دەيتىن وداعى زاڭدى تۇردە تىركەلمەگەن. «سمك» قايىرىمدىلىق قورى مۇنان ءبىرشاما بۇرىن الماتى قالالىق ادىلەت دەپارتامەنتىندە تىركەلگەنى راس. ال ونىڭ جارعىسىندا ءدىني بىرلەستىك ەكەنى كورسەتىلمەگەن. تەك قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارمەن شۇعىلدانۋى ءتيىس. م. تەلىبەكوۆ بولسا، ءتىپتى وسى قوردىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ قۇرامىنا دا ەنبەگەن»
«م. تەلىبەكوۆ سوناۋ «شاحار» تەلەارناسىندا جۇرگەلى بەرى بۇكىل يسلام عۇلامالارى ءبىر اۋىزدان «يسلامعا جاتپايدى» دەپ شەشىم شىعارعان «احماديا» سەكتاسىن ءباسپاسوز ارقىلى ناسيحاتتاپ، تاراتۋعا از ۇلەس قوسپادى. بىلايعى جۇرت ونى وسى ءىس-ارەكەتىنە قاراپ، سول اعىمنىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، ناسيحاتىن جۇرگىزۋشى دەپ بىلەدى. حالىققا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن احماديا سەكتاسىن، تۋرالى از-كەم تۇسىنىك بەرەلىك. بۇل سەكتانىڭ نەگىزىن ءۇندىستاندا 1839 جىلى دۇنيەگە كەلگەن مىرزا عۇلام احماد ءال-قادياني قالاعان. ول ءوزىن اقىرزاماندا كەلەتىن يسا ءماسيحپىن، ءتىپتى پايعامبارمىن دەپ جاريالاعان. جاماعاتى قاعباعا ەمەس، ونىڭ تۋىلعان جەرى قاديانيعا قاراپ ناماز وقيدى ءارى مۇنىڭ شيماي-شاتپاعىن قاسيەتتى قۇراننىڭ جالعاسى دەپ تۇسىنەدى. باسقا دا اداسۋشىلىقتارىن ايتپاي-اق قويعاننىڭ وزىندە وسىعان سەنىپ، امال ەتۋشىلىك دىننەن شىعۋعا جەتكىلىكتى. ال، وسى تەرىس سەكتانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، ناسيحاتىن جۇرگىزۋشىنى مۇسىلمان دەۋگە بولا ما؟!»
سونىمەن قاتار، ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ناقتى سانى دا جوق. «مەنى 528 494 ادام قولدايدى، سەنبەسەڭىز، قازاقستاندى ارالاپ، ساناپ شىعىڭىز، مەن ولارعا قۇجات، كۋالىك تە، اقشا دا بەرمەيمىن، تىركەمەيمىن دە» دەپ پىكىر بىلدىرگەن. جالعىز ءوزى عانا ءجۇرىپ، بۇكىل مۇسىلماندار اتىنان سويلەيدى. بۇعان توقتام كەرەك. قۇزىرلى ورىندار وسى ۇيىمنىڭ جۇمىسىن تەكسەرىسكە الۋ شارت.
ال تەلىبەكوۆ بولسا، سوڭعى كەزدەرى ەندى «ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋشى» رولىنە كىرىپتى. الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ «مۇڭ-مۇقتاجىن» بيلىككە جەتكىزۋ ءۇشىن اكىمدىكتىڭ الدىندا شەرۋ ۇيىمداستىرماقشى بولعان. سول ءۇشىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعىپتى. سونىسىن ەرلىككە بالاعان ادامدار ونىڭ ايتقانىنا قايتا سەنە باستاعان. قولدايىق، قورعايىق دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ونىڭ بارلىعى ارزان اتاق پەن تانىمالدىلىق ءۇشىن جاسالىپ جاتقانى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى.
دەگەنمەن، تەلىبەكوۆ ءوز دەگەنىنە جەتكەن ەكەن. ول نە دەيسىز عوي؟! باياعى ارمانى تەلەديدارعا شىعۋ، ءوز باعدارلاماسىن اشۋ. قىسقاسى، بارلىق ورىنداردان جۇمىستان قۋىلعان سوڭ، جاڭا نان تاباتىن ورىن تاپپاقشى. الماتى اكىمدىگى تاراپىنان كەلىسىم الىپ، «الماتى» تەلەارناسىنان ارنايى جوباسىن اشپاق كورىنەدى. بىزگە جەتپەگەنى وسى بولىپ تۇر ەندى؟ قازاقتى ماسقارالاپ، ۇلتتىق نامىسىنا تيگەن ادامعا مەملەكەتتىك ارنادان ەفير بەرىلمەۋى قاجەت. قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى ءوزىنىڭ پىكىرىن مىندەتتى تۇردە بىلدىرگەن ءجون. ونسىز دا وسىعان دەيىن ناقتى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءىستىڭ سوڭىنا دەيىن تابانداپ كورگەن جوق. قازاقتىڭ نامىسىن قورعاپ جۇرگەن ۇلت زيالىلارى بۇعان قارسىلىق تانىتۋى ءتيىس. مەنىڭ وسى ويىم اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە جەتىپ، الماتى اكىمدىگى بۇعان جول بەرمەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
جۇمابەك اشۋۇلى، رەسپۋبليكالىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى
Abai.kz
