ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 25 تامىزىندا، پەتروپاۆل قالاسىندا، «ابىلاي حان رەزيدەنتسياسى» مۋزەي كەشەنىنىڭ 15 جىلدىعىنا وراي، «ابىلاي حان – ەرلىك ءداۋىرىنىڭ ەرەن تۇلعاسى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسى بولىپ وتكەنىنەن كوپشىلىك حاباردار بولار. مۋزەي باسشىلىعىنىڭ الدىن-الا شاقىرعاندارىنا قاراماستان بارا الماعانىما قايتالاي كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، كونفەرەنتسياعا ونلاين تۇردە قاتىسىپ، ءسوز سويلەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزعاندارى ءۇشىن كوپتەگەن راحمەتىمدى ايتامىن.

ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزگەن كونفەرەنتسيا بارىسىن باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەلدەي تىڭداپ، ءبىرتالاي قورىتىندى شىعاردىم دەۋىمە ابدەن بولادى. باستىسى، سولتۇستىك وڭىردەگى اعايىنداردىڭ وتكەن تاريحقا، ۇلى تۇلعالارعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن انىق كوردىم، بايقادىم! وسىنداي ماڭىزدى، ۇلكەن ءىس-شاراعا وبلىستىڭ اكىم-قارالارىنىڭ قاتىسپاعانى بولماسا، كوپتەگەن عالىمدار، ولكەتانۋشىلار، قۇرمەتتى قوناقتاردىڭ ءوز ويلارىن اشىق ايتقاندارى قاتتى قۋانتتى دەسەم مۇلدە ارتىق ەمەس!

ءوز تاراپىمىزدان ابىلاي حاننىڭ جەتىسۋداعى ۇرپاقتارى ءادىل، سىعاي، تاعاي، سوك (ازان شاقىرىپ قويعان اتى – سۇيىك، ورىسشا دوكۋمەنتتەردە سيۋك ابلايحانوۆ) سياقتى ۇرپاقتارىنىڭ تالدىقورعان وڭىرىندە جاساپ وتكەندەرى ء(ادىل سۇلتاننىڭ جاتقان جەرى تاشكەنت ماڭى، ءبىز جاقتاعى ۇرپاقتارىنىڭ كوبىنىڭ جاتقان جەرلەرىن بىلەمىز، سىعاي جانە سوك سۇلتانداردىڭ جاتقان جەرى دە بەلگىلى، تالدىقورعان قالاسى ماڭىندا. تاعاي سۇلتاننىڭ جاتقان جەرى تولىق انىق ەمەس، ايتكەنمەن مولشەر بار), ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگىن جەكە تانيتىنىم تۋرالى بىلگەن مالىمەتتەرىممەن ءبولىستىم. بۇل جونىندە سىعاي، سوك سۇلتاندار جانە تەزەك تورە، شوقان ءۋاليحانوۆ، سۇلتانعازى ءۋاليحانوۆتار جونىندەگى جازعان ماقالالارىمدى كونفەرەنتسيا قورىنا الدىن-الا ۇسىنعانىمدى دا ايتا كەتۋىمە بولادى. بۇعان قوسىمشا ابىلايحاننىڭ جەتىسۋداعى ۇلدارىنىڭ ءبىرى – رۇستەم تورە، ءيا... سول كەنەسارى حاننىڭ بالحاش جاعاسىنا (جەتىسۋ جاعىنداعى) كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان ادامنىڭ (دەرەكتەردە ناۋرىزباي الدىن-الا كەلىپ، ول كىسىمەن كەلىسىپ كەتكەن), كەنەسارىنى جاۋ قولىنا تاستاپ كەتكەن جان ەمەستىگى، ياعني، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قاتەلەسكەندىگى جونىندە دە جازىلعان ماتەريالىمدى ۇسىنعانمىن.

ەندىگى كەزەكتە، اتالعان كونفەرەنتسيانىڭ قاۋلى-قارارىنا ءوز تاراپىمنان ۇسىنعان ۇسىنىستارىم جانە ونىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ايتىپ وتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىن:

- بىزدە، (سەندەردە) بۇرىن مەملەكەت بولماعان، ءار جەردە جۇرگەن تايپالارسىڭدار دەيتىندەرگە بيلىك جانە حالىق تاراپىنان باتىل توسقاۋىل بەرۋ، اۋىزدارىنا قۇم قۇيۋ; (ول ءۇشىن الدىمەن ءوزىمىز، اق وردا، قازاق حاندىقتارى ءبىزدىڭ مەملەكەت، ۇلى حاندارىمىز بولعان، كەشەگى كەنەسارى، الاش وردا، قازاق اۆتونومياسى، قازاق سسر-ءنىڭ (دەيۋرە سۋۆەرەندى) جالعاستىرۋشىلارىمىز دەگەندى جاستان ميعا سىڭىرگەنىمىز ءجون! تۇركى-الاش سالتىمەن، التىن وردا، اق وردا داستۇرىمەن ءۇش ءجۇزدى باسقارعان باس حاندارىمىز (قاحان), ال ۇلىستاردا كىشى حاندار بولعان دەگەندەي كونتسەپتسيانى جالعاستىرعان دۇرىس. قازاق مەملەكەتى كەرەمەت ۇلگىدەگى ناعىز دالا دەموكراتياسىن قالىپتاستىرعانىنا باسا نازار اۋدارۋ ماسەلەسى).

- ابىلاي حان اتىنا كوشە بەرۋ تۋرالى ءسوز بولدى، ءوز تاراپىمىزدان وبلىستى قىزىلجار، ال قالا اتاۋىن ابىلاي وردا دەپ وزگەرتسەك; (رەزيدەنتسيا دەگەن جاقسى عوي، ونى كەزىندە ن. نازارباەۆ سولاي دەپ ايتىپتى، ول كىسىنىڭ كوپقىرلى ساياسات ۇستانساق دەپ سەنات اتاۋىن ۇسىنعانىن دا بىلەمىز. الايدا، سونىڭ كەرەگى بار ما، ءوز تاريحىمىزدى ايشىقتاي تۇسكەن ابزال بولار، ءتىپتى كوممۋنيستەر اقمەشىتتى – قىزىلوردا دەدى ەمەس پە، ياعني، اق وردا سانادان دا ءوشتى دەگەندەرى بولار)?!

- ەڭ باستىسى، ورىستىلدىلەر باسىم بولىپ تۇرعان ايماقتاردا (جالپى ەلىمىزدە) جەر اتاۋلارىن اۋىستىرعاندا ارانداتۋشى-بايبالامشىلارعا جالتاقتاماي، ونداي ماسەلەنى عالىم-ولكەتانۋشىلاردىڭ ۇلەسىنە بەرگەن ءجون; (ول جەرلەردىڭ اتالۋىن اۋىستىرعاندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدان ەشكىم دە سۇراعان، اقىلداسقان جوق، ەشقانداي دا جەرگىلىكتى رەفەرەندۋم وتكەن جوق! تىپتەن ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندەگى الىس اۋىلدارعا كيروۆ، ۋريتسكيلەردىڭ قانشاما قاتىسى بولعانىن ەشكىم ەشكىمگە تۇسىندىرگەن جوق، ولاي بولسا ءبىز تاۋەلسىز ەلىمىزدە كىمگە جالتاقتاۋىمىز كەرەك؟!).

كونفەرەنتسيادا سويلەنگەن سوزدەرگە قاراي وتىرىپ، ونداعى كوپتەگەن ۇلتجاندى اعايىنداردىڭ ءتىلىمىز ءۇشىن، تاريحىمىز ءۇشىن ايانباي كۇرەسىپ جۇرگەنىنە كۋا بولدىم، ناقتى كوزىم جەتتى دەۋىمە بولادى! ەڭبەكتەرىڭىز جانسىن، جاقسىلىقتار كوپ بولسىن دەپ تىلەگىم كەلەدى...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz