قامبار اتاباەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى الەم تاريحى، تاريحناما جانە دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دەرەكتانۋشى

- قامبار ماحامبەتۇلى!  بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىن كوپ تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسى. ول تۋرالى «اقيقات» جۇرنالىنىڭ وسى جىلعى ءۇشىنشى سانىندا جاريالانعان «ۇلتتىق يدەولوگيا جانە رۋشىلدىق» اتتى ماقالاڭىزدا ءوزىڭىز دە ءبىرشاما ايتتىڭىز. سونىمەن قاتار ءسىز ونداعان جىلدار بويى ۇلت تاريحى، دالىرەك ايتقاندا قازاق تاريحى  تۋرالى ايتىپ، ماسەلە كوتەرىپ ءجۇرسىز. وسى ەكى ماسەلە ءبىر بىرىمەن قانشالىقتى بايلانىستى؟

قامبار اتاباەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى الەم تاريحى، تاريحناما جانە دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دەرەكتانۋشى

- قامبار ماحامبەتۇلى!  بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىن كوپ تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسى. ول تۋرالى «اقيقات» جۇرنالىنىڭ وسى جىلعى ءۇشىنشى سانىندا جاريالانعان «ۇلتتىق يدەولوگيا جانە رۋشىلدىق» اتتى ماقالاڭىزدا ءوزىڭىز دە ءبىرشاما ايتتىڭىز. سونىمەن قاتار ءسىز ونداعان جىلدار بويى ۇلت تاريحى، دالىرەك ايتقاندا قازاق تاريحى  تۋرالى ايتىپ، ماسەلە كوتەرىپ ءجۇرسىز. وسى ەكى ماسەلە ءبىر بىرىمەن قانشالىقتى بايلانىستى؟

 - وتە ورىندى دا، ماڭىزدى سۇراق. اشىعىراق ايتقاندا، بۇل ەكى ماسەلەنىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن دە،  ۇلت تاعدىرى ءۇشىن دە، جالپى تاۋەلسىزدىگىمىز تاعدىرى ءۇشىن دە ماڭىزى اسا ۇلكەن. ولاي دەيتىنىمىز، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن مەملەكەتتى قۇرۋشى بىردەن-ءبىر ۇلت رەتىندە قازاقتاردىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، وزدەرىنىڭ مۇمكىندىگىنشە ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسىنا جاقىنداۋى جانە ايقىن ۇلتتىق بەت-بەينەسىن ساقتاپ، ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋى  تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋدىڭ ەڭ باستى فاكتورى.  وعان تەك ۇلتتىق يدەولوگيا ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگياسىز ۇلتتىق تاربيە دە، ۇلتتىق ءداستۇر دە، ۇلتتىق بولمىس  تا، ۇلتتىق سانا دا، تۇپتەپ كەلگەندە ۇلتتىڭ ءوزى دە جوق. ال، سول ۇلتتىق يدەلوگيانىڭ نەگىزىن دە، وزەگىن دە قۇرايتىن ۇلتتىڭ تاريحى. تاريح – ۇلتتىڭ جادى. جادى ايقىن ۇلتتىڭ بولاشاعى دا ايقىن. جادى كومەسكى ۇلتتىڭ بولاشاعى دا كومەسكى. تابيعات انا سيلاعان ادامداردىڭ ەرەكشە قاسيەتى – ونىڭ وتكەنىن، بۇگىنگىسىن جانە بولاشاققا دەگەن جوسپارى مەن ءۇمىتىن بىرلىكتە ۇستاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جادىنىڭ بولۋى. ادام ءومىرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالعىندا وتەتىنى رالدى شىندىق بولعانىمەن، ونىڭ جەر بەتىندەگى بولمىسى اتالعان ءۇش ۋاقىت ولشەمىنىڭ بىرەۋىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول، سول ولشەمدەردىڭ، ياعني «وتكەن – بۇگىن – كەلەشەك» سياقتى ۇعىمداردىڭ بىرلىگىمەن ايقىندالادى.  جادتىڭ قاراما-قارسى تۇسىنىگى – جادسىزدىق نەمەسە ەسسىزدىك. بارلىق ۋاقىتتا دا ادامداردى، تىپتەن تۇتاس ءبىر حالىقتاردى ەسىنەن ايىرۋ، ساناسىزداندىرۋ ارەكەتى بولعان، بولادى دا. مۇنداي ارەكەتتەن قازاقتاردىڭ دا تىس قالماعاندارى  بەلگىلى.  دەمەك،  ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇلتتىڭ جادى تاريحپەن بايلانىسسىز قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس.

- ۇلت تاعدىرىندا دا، مەملەكەت تاعدىرىندا دا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن بۇل ەكى فاكتوردىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى ورنى قانداي؟ ولار وزدەرىنە ءتيىستى فۋنكتسيالارىن قانشالىقتى اتقارىپ وتىر؟

- الدىمەن ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى ايتار بولسامتاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ، مەملەكت ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە  ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ايقىندالىپ،  جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلمەۋى ءبىزدىڭ ەڭ باستى ستراتەگيالىق قاتەلىگىمىز بولدى دەر ەدىم.  ونى ءومىردىڭ ءوزى تولىعىمەن دالەلدەپ وتىر. تۇتاس ءبىر بۋىن عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەلى ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەسىز، ياعني ۇلتتىق يدەولوگياسىز ءوسىپ، ومىرگە ارالاسا باستادى. ولاردىڭ يدەولوگياسى – اقشا. قانداي جولمەن بولسا دا بايۋ. بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ورىن الىپ وتىرعان سان الۋان كەلەڭسىزدىكتەر سونىڭ تىكەلەي سالدارى.وعان ەش قيىندىقسىز ونداعان، جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. بىراق، بۇل تەك باستاماسى عانا. مۇنىڭ سالدارى ءالى الدا. ەگەر ۇلت ءوزىن ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالعىسى كەلسە، وندا بۇل ماسەلەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ويتكەنى، بۇل ۇلتتىق كولەمدەگى اسا اۋقىمدى دا، اسا كۇردەلى ماسەلە. سوندىقتان دا ول كوپ بولىپ، جان-جاقتى ويلاستىرىلۋى جانە ىسكە اسىرىلۋى قاجەت.

ال،ەگەر  تاريح تۋرالى ايتار بولسام،  مەن تاريحشى رەتىندە، سول ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزىن قالاپ، وزەگىن قۇرايتىن ۇلت تاريحىنىڭ، اتاپ ايتقاندا جۇيەلى قازاق تاريحىنىڭ جازىلماعاندىعى تۋرالى جانە ونى ۋاقىت تالابىنا ساي قالاي جازۋ كەرەكتىگى تۋرالى  20 جىلدان بەرى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىن. دالىرەك ايتسام، وسى تاقىرىپقا ارنالعان العاشقى ماقالام  «تاريحى جوق حالىق جوق»  دەگەن اتپەن 1993 جىلدىڭ 17 اقپانىندا  «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى. ودان بەرى جۇزدەگەن ماقالالار جازىپ، كىتاپتار شىعاردىم. بىراق، ودان ەشنارسە وزگەرىپ جاتقان جوق. باياعى جارتاس، سول ءبىر تاس. دەگەنمەن، ۇلتتىڭ جادى تاريحسىز ۇلتتىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ بولمايتىندىعى زاڭدىلىق. قانداي دا بولماسىن ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەنى ۇلت تاريحىمەن بايلانىسسىز شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ايقىن دالەلى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى.

 مىسالى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءتىل تۋرالى، قازاق ءتىلىنىڭ  مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە وزىنە ءتيىستى زاڭدى ورنىن الا الماي وتىرعاندىعى تۋرالى از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. نەگە قابىلدانعان زاڭعا، ميلليونداپ بولىنگەن قارجىعا، توگىلگەن تەرگە قاراماستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق ءتىلى قازاق جەرىندە ەكىنشى قاتارداعى ءتىل رەتىندە قالىپ وتىر؟ مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ تۋما ءتول  تاريحىنان ايىرىلۋى. ۇلت ساناسىنىڭ قاينار كوزى – ۇلتتىڭ ءتول تۋما تاريحى. ال، ءتىل بولسا، سول ۇلت جادىنىڭ، ۇلت ساناسىنىڭ سىرتقى كورىنىسى. ياعني، ۇلتتىڭ تاريحي جادى، ۇلتتىڭ ۇلتتىق ساناسى قانداي بولسا، ونىڭ ءىس-ارەكەتى دە، سويلەگەن ءسوزى دە، ياعني ءتىلى دە سونداي بولماق. الدىمەن پاتشا وكىمەتى، كەيىننەن كەڭەس وكىمەتى قازاقتى بارىنەن بۇرىن ءدال سول تاريحي جادىنان، ياعني ۇلتتىق ساناسىنان ايىرۋعا بارىن سالدى. ناتيجەسىندە ۇلتتىڭ تاريحي جادى زاقىمدانىپ، كومەسكى تارتتى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ونداعان، جۇزدەگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى مەن دوكتورلارى پايدا بولدى. بىراق، عىلىمي جازبا تاريح  ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاس شىنايى تاريحي جادىن قايتا قالىپتاستىرۋدى قامتاماسىز ەتە المادى. ۇلتتىڭ تاريحي جادى دا، ساناسى دا  سول زاقىمدانعان، كومەسكەلەنگەن كۇيىندە قالىپ قويدى. ءبىرىن ءبىرى تۇسىنۋدەن قالعان بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتارعا بولىنگەن   ۇلتتىڭ بۇگىنگى جاعدايى، ونىڭ شۇبارلانعان، قويىرتپاقتانعان ءتىلى سونىڭ ايقىن دالەلى.

ءتىل قوعامىنىڭ  ايناسى. وندا قانداي دا بولماسىن قوعامىنىڭ بار بەت-بەينەسى مەن ءبىتىم-بولمىسى ايقىن كورىنىس تابادى. دەمەك، ءتىل ۇلت تاريحىنىڭ، قوعام تاريحىنىڭ ەڭ باستى دا، ەڭ ماڭىزدى دەرەك كوزى. ەگەر، ۇلتتىڭ بۇگىنگى رۋحاني قاسىرەتتەرىنىڭ قاينار كوزى ۇلتتىڭ تاريحي جادىنىڭ زاقىمدانۋى ەكەندىگى انىق بولسا، وندا الدىمەن ۇلتتىڭ تاريحي جادىن ەمدەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك ەكەندىگى دە انىق. ونىڭ بىردەن ءبىر جولى عىلىمي نەگىزدەلگەن وبەكتيۆتى دە شىنايى قازاق تاريحىنىڭ جازىلۋى.

- ولاي بولسا، سول عىلىمي نەگىزدەلگەن وبەكتيۆتى دە, شىنايى قازاق تاريحى كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەگە جازىلماعان؟

- ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، بىرىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن مەملەكەتتى قۇرۋشى  ۇلت – قازاقتىڭ  تانىمدى دا جۇيەلى تاريحىن جازۋعا قازىرگى   بيلىكتىڭ بەيىل تانىتپاۋى، ەكىنشىدەن، رەسمي تاريح عىلىمىنىڭ دا، تاريحشى عالىمداردىڭ  وعان دايىن بولماي شىعۋى. بىزدەگى نەگىزى كەڭەستىك كەزەڭدە قالانعان تاريح عىلىمىنىڭ دا، كاسىپقوي قازاق تاريحشىلارىنىڭ دا وزدەرىنىڭ تىكەلەي مىندەتى بولىپ تابىلاتىن وبەكتيۆتى قازاق تاريحىن جازۋ ىسىندە تولىق قابلەتسىزدىك تانىتۋى. مىسالى، 2008 جىلى بىزدەگى رەسمي تاريح عىلىمىنىڭ جاعدايى تۋرالى  مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك: «قازاقستاندا تاريح عىلىمى توقىراۋعا ۇشىراعان، تۇركولوگيالىق زەردە قالىپتاسپاعان نەمەسە عالىم-زەرتتەۋشىلەردىڭ ساناسىن نەمكەتتىلىك جايلاپ العان» دەسە  (سەيدىمبەك ا. «ۇلى قاعانات» تۋرالى. // ەگەمەن قازاقستان، 2008 جىل 13 جەلتوقسان), 2009 جىلى بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى،  قازاق تاريحىنىڭ جاناشىرى ومىربەك بايگەلدى اعامىز: «بۇل كۇندە تاريح عىلىمىنان قورعالىپ جاتقان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قيساپسىز...بىراق، تاريح عىلىمى ودان وسكەن جوق. ۇلتتىق تاريحىمىز جۇيەلەنبەي جاتىر... ۇلتتىق  شىن تاريحىمىزدى جۇيەلەپ قايتا جازاتىن ۋاقىت جەتتى» دەپ، بىزدەگى بۇگىنگى تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان جاعدايدى ءدال كورسەتە بىلگەن  (بايگەلدى ءو. دەگدار. // ەگەمەن قازاقستان، 2009 جىل 14 ءساۋىر)

مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بىراق، وسىلاردىڭ ءوزى دە قازاقستان تاريح عىلىمىن  رەفورمالاندىرۋ ارقىلى تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ قاجەتتىگىن تولىعىمەن دالەلدەيدى دەپ ويلايمىز. بىرىنشىدەن، قازاقستان تاريح عىلىمىن رەفورمالاۋ ارقىلى قايتا قۇرۋدىڭ وبەكتيۆتى العىشارتتارى بىزدە تولىق ءپىسىپ جەتىلدى. ولار: ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋى، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋعا دەگەن ۇمتىلىسى، شىنايى تاريحقا دەگەن ۇلتتىق سۇرانىستىڭ ارتۋى. وسى جانە باسقا دا وبەكتيۆتى فاكتورلاردىڭ ەرتە مە، كەش پە، نەگىزى كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان، قازاقستان تاريح عىلىمىن قايتا قۇرۋعا الىپ كەلەرى انىق. ال، ونىڭ بىردەن-ءبىر جولى -  رەفورمالاندىرۋ.

ەكىنشىدەن، كەز-كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق پروتسەسس نەگىزگى ءۇش كومپونەنتتەن تۇرادى. ولار: تانىم وبەكتىسى، تانىم سۋبەكتى جانە تانىم مەتودى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىندا بۇل ءۇش كومپونەنت تە شەشۋشى ءرول اتقارادى. وكىنىشكە وراي، بىزدەگى رەسمي تاريح عىلىمىندا بۇل ءۇش كومپونەنتتىڭ ۇشەۋى  دە ايقىن ەمەس. ال، ولاردى انىقتاپ الماي قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ دۇرىس باعىتتا دامىپ، قاجەتتى ناتيجە بەرۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك، قازىرگى قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق پروبلەمالارى دا، ونىڭ كەلەشەكتە قاي باعىتتا دامىپ،  قانداي ناتيجە بەرەرى دە نەگىزىنەن، وسى كومپونەنتتەردىڭ تاريح عىلىمىنداعى ورنى مەن ماڭىزىن جەتە ءتۇسىنىپ، ءدال انىقتاي بىلۋمەن تىكەلەي بايلانىستى.

- سوندا، ول قانداي كومپونەنتتەر؟  سول تۋرالى انىعىراق ايتساڭىز.

- ەگەر، جالپى قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ بۇگىندە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى جۇرگىزىپ وتىرعان زەرتتەۋ جۇمىستارىن   ماكرو، ياعني كەڭ كولەمدەگى عىلىمي-تانىمدىق پروتسەسس دەپ الساق، وندا قازىرگى قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ ەڭ باستى مەتودولوگيالىق پروبلەماسى، ول ءوزىنىڭ كەڭ كولەمدەگى باستى زەرتتەۋ وبەكتىسىن انىقتاپ الۋى دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدەگى باستى زەرتتەۋ وبەكتىسى قازىرگىدەي وتان تاريحى - (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحى) ەمەس، قازاق تاريحى بولۋى ءتيىس. بۇل جاي عانا تەرميندەردى اۋىستىرۋ ەمەس. بۇل قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ باعىت-باعدارىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ دەگەن ءسوز.  كەز كەلگەن عىلىمنىڭ ءوزىنىڭ ناقتى ۇعىمدارى مەن تەرميندەرىن انىقتاۋدان باستالاتىندىعىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ەكەۋىنىڭ ەكى باسقا ۇعىمدار ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ەكەۋى ەكى باعىتتاعى، ەكى باسقا زەرتتەۋ وبەكتىلەرى بولىپ تابىلادى. دەمەك، قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ كەلەشەك دامۋ باعىتتارى دا،  وسى ەكى وبەكتىڭ قايسىسىن تاڭداۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. تاريح عىلىمىنىڭ باستى تەوريالىق-مەتودولوگيالىق  ماكرو پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، زەرتتەۋ وبەكتىسىن دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ عىلىمنىڭ دا، سول عىلىممەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ دا الدىنا شىنايى، تابيعي پروبلەمالار قويىپ، سول پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرسە، وبەكتى دۇرىس تاڭداي الماۋ جالعان، ويدان شىعارىلعان پروبلەمالار قويىپ، سولاردى شەشۋمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

- بۇگىندە ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاقستان تاريحى» دەگەن اتپەن 20 كىتاپتان تۇراتىن 10 تومدىعىنىڭ دايىندالىپ جاتقاندىعى كوپشىلىككە بەلگىلى. دەگەنمەن كوپتومدىقتىڭ قالاي اتالۋ كەرەكتىگى تۋرالى تاريحشىلار ءالى ءبىر توقتامعا كەلمەگەن سياقتى. مىسالى، ءسىز «قازاق تاريحى» دەپ اتاۋ كەرەك دەيسىز. ال، باسقا تاريحشىلار باسقاشا اتاۋدى ۇسىنادى. ءسىز بۇعان نە ايتاسىز؟

- ءيا، ونىڭىز راس. مىسالى، جاقىندا «ءبىلىم» ارناسىندا وتكىزىلگەن «عىلىمي كەڭەستە» بەلگىلى تاريحشى م. قويگەلدى: «قازاقستان تاريحى» دەپ اتالا ما؟، «قازاق تاريحى» دەپ اتالا ما؟ وندا تۇرعان ەشنارسە جوق. ونى ءسوز قىلا ءبارۋدىڭ دە قاجەتى جوق» دەسە، ءوزىڭىز اتاعان ينيستيتۋت ديرەكتورى ح. ءابجانوۆ: «ماعان «وتان تاريحى» دەگەن ات ۇنايدى، سوندىقتان «وتان تاريحى» دەگەنىمىز دۇرىس» دەدى. ال، ز. قياناتۇلى اعامىز: «ەلباسى ءوز جولداۋىندا كەلەشەكتە «قازاق مەملەكەتى» دەپ اتالامىز دەدى عوي. سول كەزدە «قازاق تاريحى» دەپ اتارمىز، ازىرگە «قازاقستان تاريحى» دەي بەرەيىك» دەدى. ونى ميللونداعان تەلەكورەرمەندەر كوردى دە، ەستىدى دە.

ارينە، اركىمنىڭ ءوز پىكىرىنىڭ بولعانى جاقسى. بىراق، بار ماسەلە سول پىكىردىڭ قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلۋىندە جانە ونىڭ قانشالىقتى عىلىمي نەگىزدەلۋىندە.  ەگەر، ءوز پىكىرىم تۋرالى ايتار بولسام، بىرىنشىدەن, قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىن – "قازاقستان تاريحى" دەپ الۋ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق  مۇددەمىزگە دە، تاريحي تاعدىرىمىزعا دا ساي كەلمەيدى. ويتكەنى، ول ۇلتتىڭ تاريحىن ەمەس، مەملەكەتتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ بولىپ شىعادى. بىرىنشىدەن، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىڭ 1991 جىلى دۇنيەگە كەلگەندىگى تاريحي فاكتى. دەمەك،  «قازاقستان تاريحى» دەپ اتاۋ تاريحتى 1991 جىلدان باستاۋ دەگەن ءسوز. ەكىنشىدەن،    قازاقتاردى قۇرعان مەملەكەتتەر ەمەس، مەملەكەتتەردى قۇرعان قازاقتار. قازاقستانداعى مەملەكەت قۇرۋشى بىردەن-ءبىر ۇلت -  قازاق ۇلتى. ال، وزگەلەرى  باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى، ياعني بىزدەگى دياسپورالار. ولاردىڭ ۇلت رەتىندەگى تاريحى وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىندا جان-جاقتى زەرتتەلۋدە. سوندىقتان،قازاق تاريحى مەملەكەتتەر تاريحىنىڭ تىنىندە (كونتەكسىندە) ەمەس، مەملەكەتتەر تاريحى قازاق تاريحىنىڭ تىنىندە (كونتەكسىندە) زەرتتەلۋى ءتيىس.

ەكىنشىدەن، "وتان تاريحى" دەپ الۋ سىرتتاعى 5 ميلليونعا جۋىق قازاقتاردى تۋعان تاريحىنان ءوز قولىمىزبەن ايىرۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 2 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ وتانى - قحر. ويتكەنى ولاردىڭ كوبى سوندا دۇنيەگە كەلىپ، سوندا ءوستى. سول سياقتى باسقالارىنىڭ دا ءوز وتاندارى بار. ال، «قازاق تاريحى» - دۇنيەنىڭ قاي تۇپكىرىندە جۇرمەسىن ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ دە ورتاق تاريحى. دەمەك، ول قازاق تىلىسياقتى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇراتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى تەوريالىق-مەتودولوگيالىق پروبلەمالار مەن نەگىزگى مىندەتتەردى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ  "تاريح تولقىنىندا" اتتى ەڭبەگىندە تاريحتىڭ ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋداعى شەشۋشى ءرولى تۋرالى: "ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى جاڭاشا ۇعىنۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى...ۇلتتىق تاريحتى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ولشەمدەرى شەڭبەرىندە ۇعىنۋ ۇلتتىق يدەيانى تۇجىرىمداۋدىڭ العاشقى قادامى بولىپ تابىلادى"- دەيدى. /تاريح تولقىنىندا. 40 ب./. دەمەك، كوپتومدىقتىڭ اتىن «قازاق تاريحى» دەپ الىپ، اتىنا ساي مازمۇنىن تولىقتىرۋ پرەزيدەنت ساياساتىن ىسكە اسىرۋ دەگەن ءسوز. ال، ول تاريحشىلاردىڭ تىكەلەي مىندەتى بولىپ تابىلادى.

تورتىنشىدەن،ماسكەۋدىڭ دە، كوكپ-نىڭ دا قۇلدىعىنان قۇتىلعانىمىزبەن «قازاقستان تاريحىن» زەرتتەۋدەن ايىرىلماۋىمىزدىڭ دا ءوز وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. ول پاتشا ۇكىمەتى باستاپ، كەڭەس وكىمەتى اسا بەلسەندىلىكپەن جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى سالدارىندا ەلىمىزدە قالىپتاسقان رەالدى جاعدايمەن جانە قوعامىمىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الەۋمەتتىك توپتار مەن سول الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن زەرتتەۋشى-سۋبەكتەرمەن، قازاق تاريحشىلارىنىڭ پسيحولوگياسىمەن، ولاردىڭ كاسىبي دايىندىعىمەن، ياعني الەۋمەتتىك-سۋبەكتيۆتىلىك فاكتورلارمەن بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، تاريحشى جەرلەستەرىمىزدىڭ يمپەريالىق پيعىلدان ايىرىلا قويماعان بەلگىلى ءبىر توبى وزدەرىنىڭ  قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتارىن، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلۋلەرى كەرەكتىگىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. سوندىقتان، سول توپتان شىققان تاريحشىلار  ءۇشىن بەت-بەينەسى بەلگىسىز، بارىنە دە ورتاق، قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازساڭ دا، قاي تىلدە جازساڭ دا بولا بەرەتىن «قازاقستان تاريحى» تۋرالى جازعان ءتيىمدى. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن، قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىر بولىگى ءوز تىلىندە وقي دا، جازا دا بىلمەيدى. دەمەك، تۋما ءتول دەرەكتەرىمىزدى دەرەك كوزدەرى رەتىندە پايدالانا دا المايدى. سوندىقتان، ولار دا «قازاقستان تاريحى» تۋرالى ورىس تىلىندە پايدا بولعان دەرەكتەر نەگىزىندە، سول تىلدە ەڭبەكتەر جازىپ، عىلىمي اتاق-دارەجەلەرگە يە بولدى جانە يە بولۋدا. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە عىلىم تەك ورىس تىلىندە عانا دامۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، ءوز تىلدەرىندە جازا دا، وقي دا الاتىن قازاق تاريحشىلىرىنىڭ وزدەرى دە «قازاق تاريحىن» ەمەس، «قازاقستان تاريحىن» زەرتتەۋگە دايىندالعان جانە دايىندالۋدا. سوندىقتان ولار دا تۇبەگەيلى پسيحولوگيالىق جانە كاسىبي  وزگەرىستەردى قاجەت ەتەدى.

وسىنداي، جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىز ءالى تۋعان تاريحىمىزعا، اتاپ ايتقاندا، «قازاق تاريحىنا» بەت بۇرا الماي كەلەمىز. ارينە، قوعامداعى ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرگەن جاقسى، بىراق ول نەگە قازاقتاردىڭ ۇلتىق مۇددەسىنىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس؟  "قازاقستان -  ۇلتتار دوستىعىنىڭ لاباروتورياسى" دەپ داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ بەت-بەينەمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، تاريحىمىزدان ت. ت. ايىرىلىپ قالا جازداعانىمىز بىزگە نەگە ساباق بولمايدى؟ دوستىق دوستىقپەن، بىراق قازاقتار دا ءوز تاريحىن بىلۋگە قۇقىلى. وعان بىزدەگى باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە تۇسىنىستىكپەن قاراۋلارى كەرەك.

بەسىنشىدەن،قازاقستان، ياعني مەملەكەت تاريحىن زەرتتەۋ ىسىمەن ارنايى اينالىسىپ وتىرعان بىزدە  عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دا بار. ول استانا قالاسىندا اشىلعان «مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى». «قازاقستان تاريحىن» جازۋ سولاردىڭ مىندەتى. ال، ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ازامات تاريحىمەن، اتاپ ايتقاندا قازاق تاريحىن زەرتتەۋ ىسىمەن اينالىسۋى ءتيىس. ول سوندا عانا ءوز ورنىن اقتاي الادى. ەگەر، ول دا قازاقستان تاريحىن زەرتتەيتىن بولسا، وندا ءبىرىن ءبىرى قايتالايتىن ەكى بىردەي ينستيتۋتتىڭ نە قاجەتتىگى بار؟  

التىنشىدان، تاريح – تاريحشىلار قالاي اتاعى كەلسە سولاي اتايتىن تاريحشىلاردىڭ مەنشىگى ەمەس. تاريحشىلار قايدان قۇلاق شىعارعىسى كەلسە سودان قۇلاق شىعاراتىن تاريح  قازان ەمەس. تاريح – ۇلتتىڭ التىن قازىناسى. تاريح – ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى تىرنەكتەپ جيناعان بايلىعى. تاريح – ۇلتتىڭ جادى. ال، تاريحشىلاردىڭ مىندەتى سول بايلىقتى ۇلتقا قايتارۋ، ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى كومەسكەلەنگەن  ۇلت جادىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە كومەكتەسۋ. ۇلتىمىز بىزدەردەن، ياعني كاسىپقوي تاريحشىلاردان 20 جىل بويى ءوزىنىڭ عىلىمي نەگىزدە جازىلعان جۇيەلى دە، شىنايى تاريحىن كۇتتى. ال، ءبىز، تاعى دا، سول بۇرىنعىداي، كونە داۋىردەن بۇگىنگە دەيىنگى «قازاقستان تاريحىن»، ياعني ۇلتتىڭ ەمەس، كونە داۋىردە دە، ورتا عاسىرلاردا دا بولماعان مەملەكەتتىڭ تاريحىن  جازساق  جۇرشىلىق، اسىرەسە كەلەر ۇرپاق، بىزگە نە دەر ەكەن؟ مەن ءوز ارىپتەستەرىمنەن وسىنى ۇمىتپاۋلارىن وتىنەمىن.

جەتىنشىدەن، كوپتومدىقتىڭ قالاي اتالىپ، قاي باعىتتا، قانداي مازمۇندا جازىلارى تەك تاريحشىلارعا عانا قاتىستى تار كولەمدەگى ماسەلە ەمەس. ول ۇلتتىق كولەمدەگى  اۋقىمدى ماسەلە. سوندىقتان جۇرتشىلىق تا تەك سىرتتاي باقىلاۋشى عانا بولىپ قالماي، كوپتومدىقتىڭ وسى باستان دۇرىس اتالىپ، دۇرىس باعىتتا دايىندالۋىنا جانە ۇلتتىق مازمۇندا جازىلۋىن تالاپ ەتۋلەرى ءتيىس.

سەگىزىنشىدەن، قانداي دا بولماسىن نارسە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە بولادى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس ەش نارسە دە بولمايدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن شىعۋ جالپى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ەڭ باستى ۇستانىمى ء(پرينتسيپى). بۇل تاريحقا  دا ءتان ۇستانىم. قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىن – "قازاق تاريحى" دەپ الۋ، وسى ۇستانىمعا تولىق ساي كەلەدى. ول، بىرىنشىدەن، ۋاقىت جاعىنان قازاق تاريحىن ونىڭ شىققان تەگى ساق، ءۇيسىن، تۇرىك داۋىرلەرىنەن باستاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشىدەن، كەڭىستىك جاعىنان تاعدىردىڭ تالكەگىمەن بۇگىندە ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعان بايرىعى قازاق جەرىن تولىق قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

شىنايى قازاق تاريحىن جازۋ ءۇشىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تانىم وبەكتىسىن انىقتاۋمەن قاتار، تانىم سۋبەكتى جانە تانىم مەتودى سياقتى كومپونەنتتەردىڭ دە بولۋى دا شارت. ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بۇل ەكى كومپونەنتتىڭ دە قازاقستان تاريح عىلىمىندا الار ورىندارىن ايقىنداپ الۋدىڭ ماڭىزى، زەرتتەۋ وبەكتىسىن ايقىنداپ الۋدان كەم ەمەس. مىسالى، قازاقستان تاريح عىلىمىنداعى تانىم سۋبەكتى دەگەنىمىز، سول قازاق  تاريحىن زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن كاسىپقوي تاريحشى-زەرتتەۋشى ماماندار بولسا، تانىم مەتودى دەگەنىمىز، سول ماماندار مەڭگەرۋگە ءتيىس - دەرەكتانۋ عىلىمى. دەرەكتانۋ - سول مامان تاريحشى- زەرتتەۋشىلەرگە قازاق تاريحىن تۋما ءتول دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە تەرەڭ دە جان-جاقتى زەرتتەپ، جازا بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن زەرتتەۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرى، ياعني عىلىمي-زەرتتەۋ تەحنولوگياسى.تاريحتى تاريحي دەرەكتەردى سىني تالداۋدان وتكىزۋ، ياعني دەرەكتانۋ عىلىمى ارقىلى جازۋ،  قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىن قۇبىلىستىڭ تەك سىرتقى كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋگە باعىتتالعان قازىرگى ەمپيريكالىق دەڭگەيدەن، قۇبىلىستىڭ ىشكى ءمان-ماعىناسى مەن مازمۇنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەوريالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

 مىنە، وسى كومپونەنتتەردىڭ قازاقستان تاريح عىلىمىنداعى ورىندارىن تولىق  انىقتاپ،    ولاردى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا دامىتا بىلگەندە  عانا شىنايى قازاق تاريحىنىڭ  جازىلۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن بىزدەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان مامان تاريحشىلار دايارلاۋ جۇيەسىن دە رەفورمالاندىرۋ ارقىلى تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ قاجەت. سوندا عانا ءححى عاسىر تالابىنا ساي عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەلى دە تانىمدى تاريح جازۋعا قابلەتتى، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلعان، اناۋ نە دەر ەكەن، مىناۋ نە دەرەك دەپ ەشكىمگە جالتاقتامايتىن تاريحشىلاردىڭ جاڭا بۋىن وكىلدەرىن دايىنداپ،، تاريحي زەرتتەۋ مەتوتتارىن جەتىلدىرۋگە جانە تاريح عىلىمىن قازىرگى ەمپيريكالىق دەڭگەيدەن تەوريالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە بولادى. ال، ول، ءوز كەزەگىندە، ۇلتتىق يدەولوگيانى تاريحي تانىم نەگىزىندە جۇرگىزىپ، ۇلتتىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سۇحباتتاسقان -  امان ءايتىم

«اقيقات» جۋرنالى شىلدە، 2013 جىل