تاقىرىپقا شىققان وسى ءسوزدى ەستىگەن كەزدە اركىم ارقانداي سەزىمدە بولاتىن شىعار: بىرەۋ دەرەۋ قاعازدارىن جيناستىرىپ، تاپسىرماسىن تياناقتار، بىرەۋدىڭ جۇرەگى سۋ ەتە تۇسەر، ءتىپتى ءبىرىنىڭ شەكەسى تىرىسىپ، تىجىرىنىپ سالا بەرەر دە. ايتەۋىر ەشكىمنىڭ قۋانا قويمايتىنى ايدان انىق (باستىقتىڭ باس جەۋگە شاقىرمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي...). ال ەگەر ايگىلى «قىزمەتتەستەر حيكاياسى» فيلمىندەگى نوۆوسەلتسەۆ قۇساپ «ءسىز كابينەتىڭىزگە شاقىرعاندا، تۋرا مەرەكەگە بارا جاتقانداي قۋانىپ كەلەمىز!» دەيتىن بولساڭىز، وندا ەكىنىڭ ءبىرى: ءسىز نە جاعىمپازسىز، نە... سول نوۆوسەلتسەۆتىڭ ءوزىسىز!

مىناداي انەكدوتتى ەستىگەن بولارسىز: اتا-اناسى جاس ءسابيدىڭ قىلىقتارىنا قاراپ، ونىڭ بولاشاقتا كىم بولاتىنىن بولجاۋعا تىرىسادى. اناسى: «بالامىز وسكەندە ءانشى بولادى، قاراشى، ءتىپ-تيتتەي بوپ الىپ، شارىلداعان داۋسى قانداي!» – دەسە، اكەسى: «جوق، ۇلىم اتاقتى فۋتبولشى بولادى، كوردىڭ بە، اياقتارىن تىنباي سەرمەي بەرەدى!» – دەپ ءماز بولادى. سوندا اجەسى: «ونىڭ ەكەۋى دە ەمەس، نەمەرەم وسكەندە ۇلكەن باستىق بولادى، قاراڭدارشى، ءوز بىلىعىنا ءوزى بىلعانىپ جاتىر، بىراق سوندا دا تۇك بولماعانداي باسىن تىك ۇستايدى!» – دەگەن ەكەن.

اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن ازىلمەن باستاعانىمىزبەن، قوزعار ماسەلەمىز – بارىنشا بايىپتى-اق: ادام باسشى بولۋعا نەگە قىزىعادى، ونىڭ كىسى قىزىعارلىقتاي نە سىرى بار جانە ەلگە ۇنايتىن جەتەكشى بولۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءجون؟

تاقىرىپقا شىققان وسى ءسوزدى ەستىگەن كەزدە اركىم ارقانداي سەزىمدە بولاتىن شىعار: بىرەۋ دەرەۋ قاعازدارىن جيناستىرىپ، تاپسىرماسىن تياناقتار، بىرەۋدىڭ جۇرەگى سۋ ەتە تۇسەر، ءتىپتى ءبىرىنىڭ شەكەسى تىرىسىپ، تىجىرىنىپ سالا بەرەر دە. ايتەۋىر ەشكىمنىڭ قۋانا قويمايتىنى ايدان انىق (باستىقتىڭ باس جەۋگە شاقىرمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي...). ال ەگەر ايگىلى «قىزمەتتەستەر حيكاياسى» فيلمىندەگى نوۆوسەلتسەۆ قۇساپ «ءسىز كابينەتىڭىزگە شاقىرعاندا، تۋرا مەرەكەگە بارا جاتقانداي قۋانىپ كەلەمىز!» دەيتىن بولساڭىز، وندا ەكىنىڭ ءبىرى: ءسىز نە جاعىمپازسىز، نە... سول نوۆوسەلتسەۆتىڭ ءوزىسىز!

مىناداي انەكدوتتى ەستىگەن بولارسىز: اتا-اناسى جاس ءسابيدىڭ قىلىقتارىنا قاراپ، ونىڭ بولاشاقتا كىم بولاتىنىن بولجاۋعا تىرىسادى. اناسى: «بالامىز وسكەندە ءانشى بولادى، قاراشى، ءتىپ-تيتتەي بوپ الىپ، شارىلداعان داۋسى قانداي!» – دەسە، اكەسى: «جوق، ۇلىم اتاقتى فۋتبولشى بولادى، كوردىڭ بە، اياقتارىن تىنباي سەرمەي بەرەدى!» – دەپ ءماز بولادى. سوندا اجەسى: «ونىڭ ەكەۋى دە ەمەس، نەمەرەم وسكەندە ۇلكەن باستىق بولادى، قاراڭدارشى، ءوز بىلىعىنا ءوزى بىلعانىپ جاتىر، بىراق سوندا دا تۇك بولماعانداي باسىن تىك ۇستايدى!» – دەگەن ەكەن.

اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن ازىلمەن باستاعانىمىزبەن، قوزعار ماسەلەمىز – بارىنشا بايىپتى-اق: ادام باسشى بولۋعا نەگە قىزىعادى، ونىڭ كىسى قىزىعارلىقتاي نە سىرى بار جانە ەلگە ۇنايتىن جەتەكشى بولۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءجون؟

جاۋاپكەرشىلىكتەن جان تىنىشتىعى جاقسى

ءبارىمىز دە جۇمىس بابىنا بايلانىستى، ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، تالاي باسشىنىڭ الدىن كوردىك. ماسەلە بۇل جەردە ماماندىقتا تۇرعان جوق: باستىق زاۋىت پەن فابريكادا دا، كومپانيا مەن فيرمادا دا، مەكتەپ پەن بالاباقشادا دا، رەداكتسيا مەن باسپادا دا، ەمحانا مەن پوليتسيادا دا بار. ياعني، باستىق قاي جەردە دە – باستىق. ءتىپتى افريكادا دا... تۋراسىن ايتقاندا، باسشى دەگەن بۇ كۇندە ءيتتىڭ باسىنان... كەشىرىڭىزدەر... يەن دالاداعى كودەدەن دە كوپ. ال ءسىز بەن ءبىز – جالپى العاندا سول «كودەلەردەن» بىرنەشە ەسە كوپ باعىنىشتىلار قاتارىنانبىز. دەمەك، «ءوزى ەستىپ قويار» دەپ قاۋىپتەنبەستەن وسىنداي وڭاشادا ولاردى ەمىن-ەركىن ءسوز ەتۋىمىزگە بولادى.

شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، جاقسى ارالاسىپ جۇرگەن الدەبىر تانىسىڭىزدىڭ قىزمەتتىك دارەجەگە قولى جەتە سالىسىمەن كۇرت وزگەرگەنىن بايقاپ پا ەدىڭىز؟ «تالاي رەت» دەيمىسىز... بۇل نەدەن بولادى؟ «ءاپ-اجەپتاۋىر ادام ەدى، لاۋازىمى وسكەن سوڭ، پىرت بولدى دا قالدى...» نەمەسە «مۇنىڭ وسىنداي ەكەنىن بۇرىن قالاي اڭعارماعانبىز؟ كىسى بوپ كەتىپتى عوي ءوزى...» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەردىڭ استارىندا نە جاتىر؟ شىنىمەن-اق جوعارى لاۋازىم، بيلىك ادامدى بۇزا ما؟

اۋەلى مىناعان كەلىسىپ الايىق: باسشى بولۋعا ەلدىڭ ءبارى ۇمتىلا بەرمەيدى. ءبىر توپ ادامدى (مەيلى، ول ون بولسىن نەمەسە ءجۇز بولسىن) باسقارۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. بۇعان قوسا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ الدەنەشە ەسە ارتاتىنىن قايدا قوياسىز؟ ءوز ءىسىڭىزدى ويداعىداي اتقارىپ قانا جۇرگەن ءتيىمدى مە، الدە بۇكىل مەكەمەنىڭ جۇمىسىن ۋايىمداپ، بارلىعىنا جاۋاپتى بولعان دۇرىس پا؟ «اش پالەدەن قاش پالە...». امبيتسيا اتاۋلىدان ادا قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى وسىلاي ويلايدى دا، باسشى بولۋدان قاشقاقتايدى. ارينە، جان تىنىشتىعى جاقسى...

ورىنتاققا كىمدەر اۋەس؟

پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، بيلىك تىزگىنىنە نەگىزىنەن ادامداردىڭ ءۇش ءتيپى قۇمار بولادى ەكەن. ولارعا مەن شارتتى تۇردە مىناداي اتاۋلار بەرگەندى ءجون كوردىم.

1. «دەرتتىلەر». ءومىردىڭ وزگە سالالارىندا ءوزىن كورسەتە الماعان، سوندىقتان دا وزىنە-ءوزى كوڭىلى تولماي جۇرگەن ادامدار. باسشىلىق دارەجەگە قول جەتكىزۋ ارقىلى بۇلار «مىنە، مەن دە «بولىس» بولدىم، ياعني، ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن» دەگەن قاناعاتتانۋ سەزىمىنە بولەنەدى... ادامزات تاريحىنداعى اتىشۋلى ديكتاتورلاردىڭ كوبىنىڭ الاسا بويلى بوپ كەلەتىنى بەكەردەن-بەكەر مە؟ ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ كوبى وتباسىدا دا سۇيىكتى ءھام سۇيكىمدى بالا بولماعان... مۇنداي ادامداردا وزدەرىنىڭ سورلى ەمەستىگىن قالايدا كوزگە ءتۇرتىپ كورسەتۋ، اشىق ايقىنداۋ سەزىمى ايرىقشا داميدى. سول سەبەپتى دە باسشىلىققا قىزىعادى، وعان قول جەتكىزگەن سوڭ دا بارىنەن جوعارى ەكەنىن ودان بەتەر دالەلدەۋ ءۇشىن بارىنشا قاتاڭ بولا باستايدى.

2. ەكىنشى توپ – «سەنىمسىزدەر». بۇلاردىڭ بيلىككە ۇمتىلاتىن سەبەبى – وزدەرىن كورسەتۋگە باسقا امالدارى جوق: ويتكەنى، دارىنسىز، قابىلەتسىز... جۇمىسىن تياناقتى ورىنداپ، ءوز تاراپىنان يدەيا ايتىپ، باستاما كوتەرۋگە، ءسويتىپ، مەكەمە ءىسىن ودان سايىن جاقسارتا ءتۇسىپ، ابىرويعا كەنەلۋگە ىسكەرلىگى جەتپەيدى. ياعني، باسشىلىق دارەجەگە شارۋاسىن مۇلتىكسىز اتقارىپ، كوزگە ءتۇسۋ ارقىلى قول جەتكىزە المايدى، تالانتتان جۇرداي. الايدا بيىك لاۋازىمعا يە بولعىسى كەلەدى-اق. سول سەبەپتى دە، ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن ءبارىن جاسايدى: تۇك تىندىرماسا دا، جۇمىس تارتىبىنە ادال بولادى، ەرتە كەلىپ، كەش كەتەدى، ەسەسىنە، كەشىككەندەر مەن قاتەلىك جىبەرگەندەردى دەرەۋ باسشىعا جەتكىزۋ مىندەتىن «ابىرويمەن اتقارادى»، جالپى قالايدا مەكەمە جەتەكشىسىنە جاقىن ءجۇرىپ، جاعىمپازدىقتىڭ «جارقىن ۇلگىسىن» تانىتادى... لاۋازىمعا قول جەتكىزگەننەن كەيىن دە وزگەرگەننىڭ كوكەسىن وسىلاردان كورەسىز: كەشەگى قاتارلاستارىن كوزگە ىلمەيدى، بارىنەن ارتىق ەكەنىن اڭعارتۋ ءۇشىن وزىنەن باسقا ەشكىمدى تىڭدامايدى، اقىلداسپايدى، شەشىمدى تەك ءوزى قابىلدايدى، بارىنشا قاتال بولادى...

3. ءۇشىنشىسى – «ىسكەرلەر». بۇلار – جوعارىدا اتالعاندارعا مۇلدە قاراما-قارسى توپ. الگى «جۇمىسىن تياناقتى ورىنداپ، ءوز تاراپىنان يدەيا ايتىپ، باستاما كوتەرۋگە، ءسويتىپ، مەكەمە ءىسىن ودان سايىن جاقسارتا ءتۇسىپ، ابىرويعا كەنەلۋگە» ىسكەرلىگى جەتەتىندەر. راس، باسشىلىق دارەجەگە بۇلار دا قىزىعادى، دەگەنمەن ونى «بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان» دەپ تارتىپ الۋعا تىرىسپايدى، وعان شارۋاسىن مۇلتىكسىز اتقاراتىن تىندىرىمدىلىعى ارقىلى قول جەتكىزەدى. بۇلار وتە جاۋاپتى ءھام جاقسى جەتەكشى بولادى: ويتكەنى، وزگەلەرگە جۇمىس ىستەتىپ قانا قويمايدى، ءوزى دە قاربالاس تىرلىكتىڭ جۋان ورتاسىنا قويىپ كەتەدى، قيىندىقتىڭ قامىتىن ۇجىمىمەن بىرگە كوتەرەدى، تابىستى دا قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار بولىسەدى.

قاتقىل بولماسقا دا لاج جوق

الايدا باسشىلىق قىزمەتتى اتقارۋ ءۇشىن وعان قىزىعىپ نەمەسە ۇمتىلىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز. كەز كەلگەن ءىستى ورىنداۋعا بەلگىلى ءبىر يكەمنىڭ قاجەت ەكەنى ءمالىم. ماسەلەن، كومپيۋتەر جوندەۋگە دە، كيىم تىگۋگە دە، قىل اياعى قىش قالاۋعا دا ەپ كەرەك. سول سياقتى باسشى بولۋ ءۇشىن دە قاجەتتى قابىلەتتەر جەتەرلىك.

بىرىنشىدەن، باستىق بولعىسى كەلەتىن ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسى مىقتى بولۋى كەرەك. ۇساق-تۇيەككە بولا قىزمەتكەرلەرىمەن كۇندە قىرىلىسىپ جاتاتىن ادام ورنىندا ۇزاق وتىرا المايدى.

ەكىنشىدەن، جۇرەگى نازىك جاننىڭ دا ورىنتاقتا ۇزاق كىدىرۋى نەعايبىل. مۇنداي ادامدار قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوڭىلىنە قاراعىش، جاعدايىن تۇسىنگىش، قاتەلىگىن كەشىرگىش بوپ كەلەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارىن ول «جۇمىسشىلارىما دۇرىس بولسىن» دەپ جاسايدى، الايدا، اششى بولسا دا، اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، اقكوڭىل باسشىنىڭ تۇبىنە اقىرى سول قىزمەتكەرلەرى جەتىپ تىنادى. ياعني، ورىنتاققا وتىرعان سوڭ، ءسال قاتقىلداۋ بولماسقا دا لاج جوق.

ۇشىنشىدەن، تاۋلىكتىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتىندا، ياعني، كۇندىز-ءتۇنى جۇمىستى ويلاۋعا دايىن بولعان ءجون. جۇمىستى ءتيىپ-قاشىپ قانا ىستەگەن باسشى دا الىسقا بارمايدى. ارينە، جوعارىدا... تىرەۋى بولماسا...

قوس «ءپۋلتتىڭ» قورلىعى

ەندى «بيلىك ادامدى شىنىمەن بۇزا ما؟» دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. جوعارىدا كوزىمىزدىڭ جەتكەنىندەي، ءاپ-اجەپتاۋىر ادامنىڭ باسشىلىق دارەجەگە يە بولعان سوڭ-اق كوپ ۇزاماي وزگەرىپ (وكىنىشكە قاراي، جاقسى جاعىنا ەمەس) شىعا كەلگەنىنە ءبارىمىز دە تالاي رەت كۋا بولىپپىز. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

سەبەبى، بيلىك تىزگىنىندە باسقارۋدىڭ باسقا ادامداردىڭ قولىنا تۇسپەيتىن ەكى «ءپۋلتى» بار: ءبىرىنشىسى – بۇيىرۋ قۇقىعى، ەكىنشىسى – جازالاۋ قۇقىعى. تەوريالىق تۇرعىدان العاندا ءبارى دۇرىس: باستىق اتالعان قۇقىقتاردى تەك اسا قيىن جاعدايلاردا، ياعني، وزگەلەرمەن اقىلداسىپ، باعىنىشتىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ جاتۋدى ۋاقىت كوتەرمەيتىن قىسىلتاياڭ ساتتەردە عانا قولدانۋى قاجەت. ال بىلايعى كەزدەردە باسشى ءوز قاراماعىنداعىلارعا ىقپال ەتۋدىڭ وزگە جولدارىن – ماسەلەن، ءوتىنۋ («مىنا تاپسىرمانى ەرتەڭ تاڭەرتەڭگە دەيىن بىتىرسەڭ جاقسى بولار ەدى...») نەمەسە جايماشۋاق دوستىق راۋىشتەگى سىن-ەسكەرتپە («بۇل جۇمىستى بۇدان دا جاقسى ورىنداۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىنىن بىلەمىن، نەگە سەلقوس قارادىڭ؟») سەكىلدى تاسىلدەردى پايدالانعانى ءجون. الايدا ءىس جۇزىندە باسشىنىڭ ءبارى بۇلاي ويلاي ءھام بۇلاي جاساي بەرمەيدى. ويتكەنى، قولىندا قوس «پۋلت» تۇر عوي! جۇمىسشىمەن اڭگىمەلەسىپ اۋرە بوپ قايتەدى: بۇيىرا سال! ورىنداماسا، جازالاي سال! راحات!

راس، ءارى-بەرىدەن سوڭ باسشى ادامنىڭ بۇيىرعانىندا، ونىسى ۋاقىتىندا ورىندالماعان جاعدايدا جازالاۋىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. بۇل – ونىڭ قۇقىعى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى قوس قۇقىق بىرتە-بىرتە باسشىنىڭ ءوزىن دە وزگەرتە باستايدى. كوپ ۇزاماي ول وزگەلەردىڭ جاعدايىن تۇسىنۋدەن، ۋايىمىن سەزىنۋدەن قالادى. وعان ەڭ وڭايى – بۇيىرا سالۋ مەن جازالاي سالۋ سەكىلدى بولىپ تۇرادى. ءتىپتى بۇل مىنەزىن ول بىرتە-بىرتە وتباسىنا كوشىرىپ اكەلۋى دە عاجاپ ەمەس. سوسىن باستىق ادام جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ءوزىن سىلتىدەي تىنىپ تىڭداۋىنا ۇيرەنىپ قالادى. ياعني، ەندى ەلدىڭ ءبارى ول نە ايتسا دا، ءسوزىن بولمەي تىڭداي بەرۋگە مىندەتتى سياقتى سەزىنە باستايدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، لاۋازىمدى ورىنعا قىزىعۋشىلىقتىڭ ءبىر قۇپياسى – وزگەلەرگە ءوز ءسوزىن تىڭداتۋعا دەگەن قۇشتارلىقتا جاتسا كەرەك.

«سەنەن مىنانى وتىنسەم دەپ ەدىم...»

سوندا جاقسى باسشى بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

اۋەلى ءوزىڭىزدىڭ بۇرىنعى باسشىلارىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. ولاردىڭ قانداي قىرىن ۇناتىپ، قاي قىلىقتارىن جاقتىرمايتىن ەدىڭىز؟ ەڭ جىنىڭىزعا جاقپايتىن باسشىڭىزعا قالاي قىرسىعاتىن ەدىڭىز؟ وعان نەنى دالەلدەۋگە تىرىساتىنسىز؟ ويلانىپ كورىڭىزشى: قازىر ءسىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىڭىز دە سونداي كوڭىل-كۇيدە جۇرگەن جوق پا؟

سودان كەيىن قاراماڭىزداعىلارعا باعىنىشتى رەتىندە ەمەس، ادام رەتىندە قاراپ كورىڭىز. حاتشىڭىزدىڭ نەگە قاباعى اشىلمايدى؟ ونىمەن ءبىر ادام سياقتى سويلەسپەگەنىڭىزگە قانشا بولعانىن بىلەسىز بە؟ انەبىر ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جينالىس سايىن يدەيا ايتىپ، بەلسەنە بەرۋشى ەدى، كەيىنگى كەزدە نەگە «ءۇنى ءوشتى»؟ ورىنباسارىڭىزدىڭ نەگە «ءلابباي» دەگەننەن باسقا ايتارى قالماي بارادى؟ بۇرىن ول سىزبەن كادىمگىدەي پىكىر تالاستىرىپ، كەيدە وڭتايلى شەشىمگە سونداي تالقىلاۋدان كەيىن كەلىپ جاتاتىن ەدىڭىزدەر عوي؟ بۇل قالاي؟ بۇكىل مەكەمە ءسىزدىڭ باسىڭىزبەن عانا جۇمىس ىستەيتىن بوپ بارا جاتقان جوق پا؟

بالالارىڭىز ءسىز تۋرالى ءوز دوستارىنا نە ايتىپ ءجۇر – بۇعان دا ءمان بەرىپ قويۋ كەرەك. كەيدە ەرەسەكتەر ەلەڭ قىلماعان نارسەلەردى بالالار تەز بايقاعىش كەلەدى. «اكەم يت تالاپ جاتقانداي تارعىل-تارعىل داۋسىمەن باقىرىپ بەرگەندە، قىزمەتكەرلەرى تىعىلاتىن تەسىك تاپپاي قالادى ەكەن!» دەپ ماقتان-ە-ە-پ وتىرماسىن...

قايبىر جىلعى «شانشاردا» «تۋكا» ايتپاقشى، «باسىمىزدان وتكەن سوڭ... تويىست... بىرەۋدىڭ باسىنان وتكەن سوڭ»، بايقايمىز عوي: باعىنىشتىلاردىڭ دا ءبارى بىردەي بولمايدى. ولاردىڭ كەيبىرى ءسوز تۇسىنەدى، كەيبىرى تۇسىنبەيدى. بىرىنشىلەرىمەن سىپايى سويلەسىپ، ەكىنشىلەرىن ەپتەپ قىسىپ الماسا دا بولمايدى. ءبىرىن ماقتاساڭ، ەسىرىپ كەتەدى دە، ەكىنشىسىن ماقتاماساڭ، ەڭسەسى كوتەرىلمەي جۇرەدى. بولمىس-بىتىمىنە قاراي ارقايسىسىمەن ارقالاي قارىم-قاتىناس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.

ەڭ باستىسى، باسشى ادام كۇنىنە ءبىر رەت قىزمەتكەرلەرىنە جىلى دا جايدارى ينتوناتسيامەن: «سەنەن مىنانى وتىنسەم دەپ ەدىم...»، – دەپ سويلەسۋدى ادەتكە اينالدىرسا، ولاردىڭ باستىعىنا دەگەن كوزقاراسى دا سوعان ساي بولارىن ۇمىتپاعانى ءجون. كىم بىلەدى، سوندا، بالكىم، «باستىق شاقىرىپ جاتىر» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ءبارى دە ءسىزدىڭ الدىڭىزعا «...تۋرا مەرەكەگە بارا جاتقانداي قۋانىپ...» كەلەتىن بولار؟..

Abai.kz