قادىر ءتۇنىنىڭ قادىرىن بىلەسىڭ بە نەمەسە قادىر ءتۇنىنىڭ ءمانى نەدە... بۇل سۇراق قۇراندا دا بار: «ۋا ما ادراكا ما لايلات ال كادر». اللانىڭ مەيىرىمى مەن شاپاعاتىنىڭ ورناعان كۇنى. اللا تاعالا ادام بالاسىنا قۇراندا اتى اتالعان جيىرما سەگىز پايعامباردى قوسقاندا ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامبار جىبەرگەن ەكەن. بارلىعىنىڭ مىندەتى حاق جولدى، ءدىندى، اللانىڭ بار جانە ءبىر ەكەندىگىن پاش ەتۋ بولاتىن. بىراق ادام بالاسى اتىنا ساي (ادام ءسوزى ارابشا ينسان، ياعني ۇمىتشاق دەگەن ماعىناعا كەلەدى ) ۇمىتشاقتىقپەن وسى اقيقاتتى ۇمىتۋمەن بولدى. وسى ءتۇنى اللا تاعالا ادامزاتقا جانى اشىپ تاعى دا مەيىرلەنىپ، وزىنە بارار جولدى سىلتەيتىن حاق ءدىن يسلامنىڭ ءمانىن، سوڭعى پايعامبار ارقىلى قۇراندى تۇسىرگەن ەدى. ءدال وسى اي وسى تۇندە اللا اياتتارى ارقىلى ادامزاتتىڭ بۇگىنگى بەتالىسىن رەتتەيتىن ۇلكەن جۇيەنىڭ نەگىزىن جىبەردى. ول نەگىز قۇراندا بولاتىن. اقىل، عىلىم جانە ەرىك. اقىلى بار ادامدا جاۋاپكەرشىلىك بولادى، ەركى بار ادامدا يەلىك سەزىمى بولادى، عىلىمى بار ادامدا ولشەم بولادى. جاۋاپكەرشىلىك ادامنىڭ ءوزىن تانۋىنان باستالادى. ءوزىن تانىعان ادام عانا اللانى تانيدى. ەرىكتى ادام تەك اللاعا عانا قۇل، ادامزاتقا ۇل بولىپ بار الەمدى وزىنە تيەسىلى، قاتىستى باۋىر تۋىس رەتىندە كورەدى. ال ولشەمى بار ادام وسىلاردىڭ جاقسى جامانىن اجىراتىپ، سالىستىرىپ، ءۇش ۋاقىتتى تۇتاستاندىرىپ، اللا، الەم جانە ءوزىن بايلانىستىرا الادى. سوندا عانا ادام اللانىڭ ءبىر جىنە بار ۇستانىمىن سەزىنە الادى.

قادىر ءتۇنىنىڭ قادىرىن بىلەسىڭ بە نەمەسە قادىر ءتۇنىنىڭ ءمانى نەدە... بۇل سۇراق قۇراندا دا بار: «ۋا ما ادراكا ما لايلات ال كادر». اللانىڭ مەيىرىمى مەن شاپاعاتىنىڭ ورناعان كۇنى. اللا تاعالا ادام بالاسىنا قۇراندا اتى اتالعان جيىرما سەگىز پايعامباردى قوسقاندا ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامبار جىبەرگەن ەكەن. بارلىعىنىڭ مىندەتى حاق جولدى، ءدىندى، اللانىڭ بار جانە ءبىر ەكەندىگىن پاش ەتۋ بولاتىن. بىراق ادام بالاسى اتىنا ساي (ادام ءسوزى ارابشا ينسان، ياعني ۇمىتشاق دەگەن ماعىناعا كەلەدى ) ۇمىتشاقتىقپەن وسى اقيقاتتى ۇمىتۋمەن بولدى. وسى ءتۇنى اللا تاعالا ادامزاتقا جانى اشىپ تاعى دا مەيىرلەنىپ، وزىنە بارار جولدى سىلتەيتىن حاق ءدىن يسلامنىڭ ءمانىن، سوڭعى پايعامبار ارقىلى قۇراندى تۇسىرگەن ەدى. ءدال وسى اي وسى تۇندە اللا اياتتارى ارقىلى ادامزاتتىڭ بۇگىنگى بەتالىسىن رەتتەيتىن ۇلكەن جۇيەنىڭ نەگىزىن جىبەردى. ول نەگىز قۇراندا بولاتىن. اقىل، عىلىم جانە ەرىك. اقىلى بار ادامدا جاۋاپكەرشىلىك بولادى، ەركى بار ادامدا يەلىك سەزىمى بولادى، عىلىمى بار ادامدا ولشەم بولادى. جاۋاپكەرشىلىك ادامنىڭ ءوزىن تانۋىنان باستالادى. ءوزىن تانىعان ادام عانا اللانى تانيدى. ەرىكتى ادام تەك اللاعا عانا قۇل، ادامزاتقا ۇل بولىپ بار الەمدى وزىنە تيەسىلى، قاتىستى باۋىر تۋىس رەتىندە كورەدى. ال ولشەمى بار ادام وسىلاردىڭ جاقسى جامانىن اجىراتىپ، سالىستىرىپ، ءۇش ۋاقىتتى تۇتاستاندىرىپ، اللا، الەم جانە ءوزىن بايلانىستىرا الادى. سوندا عانا ادام اللانىڭ ءبىر جىنە بار ۇستانىمىن سەزىنە الادى. تاۋحيد سوندا ونىڭ رۋحىندا جۇزەگە اسىپ، ساناسى دا اقىلى دا تەك ول دەپ قايتالاي باستايدى. وسى قايتالاۋ ادامزاتتىق جالپى ورتاق وركەنيەتتى قالىپتاستىردى. جالپى دىندەردىڭ تاريحىنا قارساڭىز يسلام ءدىنى سياقتى ادامزاتتى ۇلكەن ترانسفورماتسياعا ۇشىراتقان ءدىن جوق. بۇگىنگى عىلىمي جەتىستىكتەر، تەحنولوگيالىق، تەحنيكالىق جاڭالىقتار، پسيحواناليتيكالىق ۇستانىمدار، رۋحاني، بولمىستىق، تەولوگيالىق تالداۋلار، يسلام ءدىنىنىڭ عىلىمعا جول اشۋى ارقىلى قالىپتاستى. سوندىقتان بۇگىنگى باتىس، شىعىس جانە بۋددا الەمى سەنسە دە سەنبەسە دە، مويىنداسا دا مويىنداماسا دا «قادىر ءتۇنىنىڭ» مانىنە تەرەڭ ۇڭىلگەنى ابزال. سوندىقتان قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى «ال زيكر» بولدى.

قادىر ءتۇنى بۇل «ۇلى ولشەم» بەرىلگەن كۇن. قادارا ەتىستىگى ارابشا ولشەمدى بىلدىرەدى. بۇل ولشەم ادامزاتقا جاقسى مەن جاماننىڭ، اق پەن قارانىڭ، جارىق پەن زۇلماتتىڭ، ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ، يماندىلىق پەن اسىلىقتىڭ ت.س.س. ارا جىگىن اجىراتىپ بەرگەن كۇن. ادامزات تاريحى شىندىعىندا قۇراننان بۇرىنعى جانە قۇراننان كەيىنگى دەپ بولىنەدى. سەبەبى تاريح تەك ساياسي وقيعالار تىزبەگى عانا ەمەس، ول ادامدىق رۋحاني الەمىنىڭ وي ساناسىنىڭ تاريحى. ادامنىڭ ادام ەكەندىگىنىڭ ءوزارا تەڭ جاراتىلعاندىعىن، جاراتىلىسىنىڭ ءبىر ەكەندىگىن وسى قادىر ءتۇنى ايگىلەدى. قالا بەردى ادام جىنىستارى ەر مەن ايەلدىڭ دە ءبىر ەكەندىگىن وسى قادىر ءتۇنى انىقتاپ بەردى. بۇرىن ايەل ەردەن تومەن، قۇلدار مەن اقسۇيەكتەر، نەبىر كاستالار، سىنىپتار، دارەجەلەر مەن دەڭگەيلەر جاراتىلىستان دەپ كەلگەن ادامزات ەندى قۇران ارقىلى ولاردى دا اللا جاراتقان دەپ تانىدى. سول كەزەڭدەگى ارابيا تۇبەگىندەگى احلاقي ازعىندىق دەڭگەيىن تاريحتان وقىپ وتىرىپ، اللانىڭ ادامزاتتى ەڭ تومەنگى ازعىندىق ساتىسىنان ەڭ جوعارعى مورالدىق كەمەلدىككە قالاي الىپ شىققاندىعىن كورۋگە بولادى. سول كەڭىستىك، سول ۋاقىت ارالىعى، پايعامباردىڭ ۇستازدىعى ارقىلى اللا ادامزاتقا مەيىرىممەن ۇلگى جول سالىپ بەردى. بۇگىنگى ماسەلە سول ۇلگىنى الىپ، ءار ۇلت، قاۋىم ءوز كەڭىستىگىنىڭ مۇمكىندىكتەرىنە قاراي جۇزەگە اسىرۋى شارت. ول كەڭىستىكتە سول ەلدىڭ مادەنيەتى، سالتى، ويلاۋ جۇيەسى، يسلامي ۇلگىدەگى قۇندىلىقتارمەن ءورىلۋى ءتيىس بولاتىن. ال بۇل ولشەمدى تارازىلاعىسى كەلمەيتىندەر مەن جوعارىداعى «عىلىم» سيپاتىنا ءمان بەرمەيتىندەر ارابيا تۇبەگىنىڭ كەڭىستىگىن (مادەنيەتى، سالتى، عۇرپى، دۇنيەتانىمى) دە وسى جەرگە كوشىرگىسى كەلەدى. بۇل نەگىزگى ولشەمدەگى پارىقسىزدىق ەمەي نە؟ اللانىڭ توقسان توعىز سيپاتتارىنا قاراپ ونىڭ بار الەمدە، الەمنەن، الەمگە، الەمدەردەن دە قامتۋ، يەلەنۋ قۇدىرەتى بار ەكەندىگىن تانىدىق. قۇراندا «حۋا ال زاحير، حۋا ال باتين، حۋا ال احير، حۋا ال اۋال» ياعني، ول لا ماكان. دەمەك قازاق ءوز كەڭىستىگىندە دە اللانىڭ قويعان ولشەمدەرىن تارازىلاپ يگەرۋىنە بولادى ەكەن.  سوندىقتان قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى «ال فۋركان» بولدى.

قۇران — ادامزاتتى قاراڭعىلىقتان نۇرعا باستايتىن قۇدايلىق راحمەت — مەيىرىم كوزى، ادامعا باقىت جولىن كورسەتەتىن ءتاڭىردىڭ ءسوزى (كالام-لوگوس). مادەنيەت تاريحىمىزدى ورنەكتەپ، قايتا قالىپتاستىرعان دا وسى ءتاڭىرى ءسوزى (كالامى-لوگوس) بولاتىن. ويتكەنى ءداستۇرلى جابىق قوعامدىق جۇيەنىڭ ورنىنا اداميلانعان قوعامدى ورناتۋ ارەكەتى قۇرانعا نەگىزدەلگەن دىننەن باستاۋ الادى. ياعني العاش رەت جابىق سەنىم جۇيەلەرىنىڭ ىدىراپ، ورنىنا جوعارى ادامدىق وي-سانانىڭ قالىپتاسقاندىعىن كورەمىز. وسىلايشا قۇران ءتاڭىردىڭ بىرلىگى (تاۋحيد), قۇقىقتىق-مورالدىق (كىتاپتاردىڭ) بىرلىك، قوعامدىق رۋحاني بىرلىك سياقتى ماڭىزدى قۇندىلىقتىق مۇراتتاردى قالىپتاستىردى. ءتاڭىر مەن ادام اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس تىكەلەي يماندىلىققا نەگىزدەلگەن قۇران ۇندەۋىنە قاتىستى. قۇران جەكە ادام جانە قوعام تىرشىلىگى ءۇشىن قاجەتتى قۇقىقتىق، سوتسيو-ەكونوميكالىق، ساياسي-باسقارۋ، ەتيكو-مورالدىق جۇيەلەردەگى نەگىزگى قاعيدالار مەن ۇستانىمداردى كورسەتكەن. قۇراندا ورىن العان ەكى  ماڭىزدى ماسەلە – ءبىر ءتاڭىرى سەنىمى (تاۋحيد-مونيزم) مەن ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتى، تابيعات پەن ادام جانە ءتاڭىر اراسىنداعى بايلانىستار جۇيەلەنگەن. قۇراندا ادامنىڭ كوڭىلى (قالبى-جۇرەگى) نەگىزىنەن العاندا تانىمنىڭ كوزى نەمەسە تانىمعا جەتۋدىڭ قۇرالى ماعىناسىندا قولدانىلعان. قۇران ادامداعى اقىلدى “قالب كوزى” (كوڭىلدىڭ كوزى), ياعني ءتاڭىردىڭ جەكە ماندىك ايانى (ال-ۋاھي-ۋل-جۋزي), ال قۇرانعا دا وبەكتيۆتىك، ۋنيۆەرسالدىق ايان، الەمگە دە ءتاڭىردىڭ ەكىنشى كىتابى رەتىندە تانىتادى. ياعني بىرلىك ۇستانىمى ادام، قۇران جانە الەمدى ءوزارا تۇتاستىقتا قارايدى.

قۇران ءتاڭىردىڭ ادامدى “حاليفا” ماقامىندا جاراتقاندىعىن ايتادى. بۇل جەردەگى حاليفا ۇعىمى — ادامنىڭ الەمدەگى ورنى مەن ماڭىزىن انىقتايتىن ءدىني كاتەگوريا. سوزدىك ۇعىمى “وكىل، ورىنباسار” ماعىناسىندا ايتىلسا، ال ءدىني تەرمينولوگيادا ء“تاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى، ورىنباسارى” دەگەن ەڭ قۇرمەتتى اتاق. ادامنىڭ مۇنداي جوعارعى اتاققا لايىق بولۋىنىڭ سىرى ونىڭ جاراتىلىس ماقساتى مەن ەرەكشەلىگىندە جاتىر. بۇل ەرەكشەلىك ادامدى قۇندىلىق جاراتۋ قابىلەتى مەن قورشاعان ورتاسىن ۇعىمدار جانە قۇبىلىستار ارقىلى ماعىنالاندىرىپ، مادەنيلەندىرە الاتىن اقىل يەسى — بولمىس رەتىندە باسقا بولمىستاردان وقشاۋلاپ تۇرادى. قۇرانداعى مالىمەت بويىنشا رۋح الەمىندە ءتاڭىر مەن ادامنىڭ اراسىندا “جاراتۋشى-جاراتىلعان” سيپاتتارىن بىلدىرەتىن، ولاردىڭ ءوزارا ماقساتى مەن مىندەتىن انىقتايتىن، “ال-ميساق” ياعني، انت، كەلىسىمسوز جۇزەگە اسىرىلعاندى. ادام بۇل انتتى ءتاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى رەتىندە جاراتۋشىسىن ۇمىتپاي، جەردەگى ادامدىق ورنى مەن قىزمەتىن اتقارىپ، العان “اماناتتى” ساقتايمىن دەپ بەرگەن بولاتىن. بۇل جەردەگى امانات — يمان، جاۋاپكەرشىلىك، ءتاڭىر جانە ادامداردىڭ حاق-قۇقىقتارى، ءسوز، اقىل، ويلاۋ قابىلەتىن دۇرىس قولدانۋ، ار-نامىسىن ساقتاۋدى بىلدىرەدى. ادام وسى قابىلەتتەرىن ورنىمەن دۇرىس قولدانىپ، دامىتا العاندا عانا حاليفا دەگەن اتقا لايىق بولادى.

قۇران اياتتارى ادامزاتتىڭ بىرلىگىن، ءتاڭىردىڭ بارلىق ادامداردىڭ جاراتۋشىسى ەكەندىگىن بىلدىرگەننەن كەيىن، مادەنيەت پەن قوعامنىڭ، تايپالار مەن ۇلىستاردىڭ ءبىر نەگىزدەن پايدا بولعاندىعىن ەسكەرتىپ، ولاردىڭ ءوزارا تەڭ سۇحبات ارقىلى تۇتاستىققا، بىرلىككە ۇلاسۋىن نەگىزگى ماقسات ەتىپ كورسەتەدى. سوندىقتان ءتاڭىر ادامزاتتى قۇدايلىق تابيعات نەگىزىندە ءوزارا تەڭ قىلىپ جاراتقان. ال ادامداردىڭ كەيىنگى قورشاعان ورتاسى، الەۋمەتتىك-تاريحي، گەوكليماتتىق، ادەت-عۇرىپتىق، مادەني-دۇنيەتانىمدىق ەرەكشەلىكتەرى ءتاڭىردىڭ تەڭ قىلىپ جاراتۋ اقيقاتىن وزگەرتە المايدى.

ادام تاڭىرگە بەرگەن سوزىندە تۇرىپ تۇرماۋ ماسەلەسىندە قۇدايلىق سىناققا سەنىپ سەنبەۋىندە ەرىكتى. قۇراندا ادام — تاڭداۋ ەركىندىگى بار، جاۋاپكەرشىلىك يەسى، سونىمەن قاتار امانات تاسۋشى بولمىس. سوندىقتان دا قۇراندا كورسەتىلگەن اقيرەتتەگى يمان ەتۋشىلەر (جۇماقتاعى) مەن يمانسىزداردىڭ (تامۇقتاعى) ءحالى ادامعا دەگەن نەگىزگى ەسكەرتۋ بولىپ تابىلادى.

ادام — جان مەن ءتان جانە اقىلدان تۇراتىن ءبىرتۇتاس بولمىس. ادامنىڭ ءتانى توپىراقتان، جانى ءتاڭىر الەمىنەن بەرىلگەندىكتەن، ءتان توپىراققا، جان رۋحاني الەمگە، ءوز نەگىزدەرىنە ورالۋعا قۇشتار.  وسىنداي جاقسى مەن جامان، اق پەن قارا، ءتان مەن جان، يمان مەن كۇپىرلىك، مويىنسۇنۋ مەن تەرىسكە شىعارۋ سياقتى قاراما-قايشى قۇبىلىستاردى جاراتۋداعى سىردى قۇران كوپتەگەن اياتتارىندا تۇسىندىرەدى. ادام ەگەر ەرىكتى بولماسا، سىناق جۇيەسى ءمانسىز بولىپ شىعار ەدى. بۇل تۇسىندىرمەلەردە قاراما-قايشىلىقتار مەن كۇرەستىڭ وبەكتىسى ادامنىڭ جاراتىلىس سىرىندا ەكەندىگى كورىنەدى. ءتاڭىردىڭ ادامنىڭ تابيعاتىنداعى قايشىلىقتاردى ونى سىناقتان وتكىزۋ جانە ونىڭ كەمەلدەنۋى مەن رۋحاني جوعارىلاۋى، اقيقاتتى تابۋى ءۇشىن قاجەتتى دەپ تاپقان جۇيەسى. ادامنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋى “توپىراق” حالىنەن باستالىپ، تاڭىرگە قاراي جول الىپ جاتىر. ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىندە “توپىراق بول” دەپ ادامعا ءجيى ەسكەرتىلۋىنىڭ سىرى وسىندا بولسا كەرەك. قۇران ادامنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىن ونىڭ حاليفالىق پارىزى سونىمەن قاتار قۇدايلىق سىناقتىڭ اقيقاتى دەپ قارايدى.

قۇراننىڭ ادامدى باسقا بولمىستاردان ەرەكشە ماقامعا شىعارۋى ءتاڭىردىڭ جاراتۋ كەزىندە وعان ء“وز رۋحىنان ۇرلەگەن” قۇدايلىق جاۋھاردىڭ (سۋبستانتسيا) بەرىلۋىنە بايلانىستى بولۋى كەرەك. وسى قۇدايلىق جاۋھار ارقىلى ادام پەرىشتەلەردەن دە جوعارى ءتاڭىردىڭ حاليفاسى بولۋعا لايىق بولمىس رەتىندە جارالعان. سونىمەن قاتار ادام “ەڭ كوركەم فورمادا (سۋرەتتە) جانە مازمۇندا (سيرەتتە)” جاراتىلعان ەڭ سۇلۋ بولمىس. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ايىرۋ قابىلەتى مەن كۇشى دە (فۋرقان، تاميز) تەك ادامعا عانا بەرىلىپ، الەمدەگى مۇمكىندىكتەردىڭ بارلىعى ادامعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن جاراتىلعان. ادامنىڭ وسى پوتەنتسيالدىق مۇمكىندىكتەردى ءوز كادەسىنە جاراتا ءبىلۋى ونىڭ جەكە ارەكەتى مەن قابىلەتىنە بايلانىستى.

سونىمەن، قۇراندا ادامنىڭ قانداي بولمىس ەكەندىگى، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى مەن تىرشىلىگىنىڭ ءمانى، الەمدەگى ورنى مەن ماقساتى تۋرالى ونىڭ بولمىسىن ناقتىلايتىن تياناقتى جاۋاپتار بار. بۇل جاۋاپتاردىڭ بارلىعى ادامنىڭ رۋحى مەن كوڭىلىنە قاتىستى پسيحولوگيالىق قۇبىلىستار مەن قۋاتتاردى تۇسىنىكتى ءارى قاراپايىم تىلمەن بەرىلگەن. قۇراننىڭ ۇندەۋى ادام ساناسىنا، رۋحى مەن اقىلىنا ارنالعان. سوندىقتان ادامعا تەك جۇرەك، كوڭىل (قالب) ارقىلى عانا جول تابۋ مۇمكىن. قادىر ءتۇنى ول پايعامبارىمىزدىڭ مۋعجيزاسى قۇراننىڭ تۇسە باستاعان ءتۇنى. اللا تاراپىنان ادامعا ونىڭ اللا مەن الەم اراسىنداعى شىنايى بايلانىستىڭ كىلتى بەرىلگەن ءتۇن. ول كىلتتى اللا ادامعا ۇستاتتى. مىنە، قازاق  جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ياساۋي بابامىزدىڭ ءىلىمىنىڭ باستى ماسەلەسىنىڭ رۋح نەمەسە ادام بولۋى دا سوندىقتان.

Abai.kz