جاقسى دارىگەر جانىڭىزدى دا، ءتانىڭىزدى دە ساۋىقتىرىپ، بويىڭىزعا رۋحاني كۇش تارتۋ ەتەدى. وسىنداي ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى ارتقان، ادامگەرشىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگى  جاراسقان  اق حالاتتى ابزال جاننىڭ ءبىرى - قىتاي ەلىنەن اتامەكەنىنە كەلگەن اۋكەن باحار اۋكەنقىزى. ول ءوزىنىڭ وزىق  ءبىلىمى مەن سان جىلدىق تاجىريبەسىن ۇشتاستىرىپ، ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن ەمدەپ جازىپ حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ كەلەدى.  

                    
جاقسى دارىگەر جانىڭىزدى دا، ءتانىڭىزدى دە ساۋىقتىرىپ، بويىڭىزعا رۋحاني كۇش تارتۋ ەتەدى. وسىنداي ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى ارتقان، ادامگەرشىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگى  جاراسقان  اق حالاتتى ابزال جاننىڭ ءبىرى - قىتاي ەلىنەن اتامەكەنىنە كەلگەن اۋكەن باحار اۋكەنقىزى. ول ءوزىنىڭ وزىق  ءبىلىمى مەن سان جىلدىق تاجىريبەسىن ۇشتاستىرىپ، ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن ەمدەپ جازىپ حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ كەلەدى.  
        ادام بالاسى «باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندا»، ادام جانىنىڭ اراشاسى - دارىگەر ىزدەيدى. مۇندايدا جانىڭا - داۋا، دەرتىڭە - شيپا بەرىپ، اۋرۋىڭدى اسقىندىرماي، ەم دارىتا بىلەتىن باحار اۋكەنقىزىنداي اق حالاتتى ابزال جاندى تابۋ وڭاي ەمەس. كلاسسيكالىق جانە ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان قازاق حالىق ەمىن، 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار شىعىس-تيبەت سىندى سان سالالى مەديتسينانى مەڭگەرگەن  باحار ادامنىڭ بيولوگيالىق جاراتىلىسى مەن اناتومياسىن جەتىك بىلەدى.  باحار اۋكەنقىزى سىرقات ادامنىڭ جانى مەن ءتانىن ءبولىپ-جارماي بىرگە ەمدەۋ قاجەتتىگىن ايتادى. بۇل دا ءبىر مەديتسينالىق ءتاسىلدىڭ وزىقتىعى بولار. ول ايەل جاتىرىنداعى تۇتىكشەلەردىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەردەن جابىلىپ قالۋىن، العاشقى، ورتا كەزەڭدەگى جاتىر مويىنىنىڭ جاراسىن، قابىنىپ-ءىسىنۋىن، جاتىر سۇيەلىن، ميوما مەن كيستانى جانە جۇقپالى اۋرۋلاردى ەمدەپ جازۋ ارقىلى  نارەستە كوتەرە الماي زار بولىپ جۇرگەن جۇزدەگەن قىز-كەلىنشەكتى دەرتىنەن ايىقتىرىپ، انا بولۋ باقىتىنا كەڭەلتتى. مەديتسينادا باحار اۋكەنقىزىنداي  بالانى دا، ەرەسەكتەردى دە قاتار ەمدەيتىن دارىگەرلەر سيرەك. ادامنىڭ بيولوگيالىق جاراتىلىسىن، گەنەتيكالىق مۇمكىندىگىن، فيزيولوگيالىق قۇرىلىمىن تەرەڭ بىلەتىن دارىگەر ادام اعزاسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى ارتتىرىپ، ۇيلەسپەۋشىلىكتى جويۋ ارقىلى تالاي ناۋقاستى ساۋىقتىرىپ، ءومىرىن ۇزارتۋعا سەبەپكەر بولدى.
        اتامەكەنى قازاقستانعا قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنان كوشىپ كەلگەن  باحار اۋكەنقىزى مەديتسينا سالاسىندا 11 جىل قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، مول تاجىريبە جيناعان جان. وسى ۋاقىتتاردىڭ ىشىندە سۋىق تيگەن،  جوتەلگەن، انگيناعا شالدىققان، برونحيتپەن اۋىرعان، ىشكى باس قىسىمىنان زارداپ شەككەن، (ۆنۋتريچەرەپنوە داۆلەنيا) جانە تاعى باسقا سوزىلمالى بالالار اۋرىن ەمدەۋدە جوعارعى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. باحار بويىنداعى اتا-بابا قانىمەن دارىعان تامىر ۇستاۋ ارقىلى دەرتتى انىقتاۋ ءادىسىن  شىعىس-تيبەت مەديتسيناسى ارقىلى جاقسى جەتىلدىرگەن. ونىڭ قويعان دياگنوزدارىن زاماناۋي مەديتسينالىق اپپاراتتار دالمە-ءدال كورسەتىپ بەرەدى. باحار     شىڭجان مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇرلى مەديتسينانى بىتىرگەندىكتەن سوڭعى جەتىستىكتەگى وزىنە قاجەتتى مەديتسينالىق قۇرال جابدىقتارمەن جۇمىس جاساۋدى دا ۇيرەنگەن. ادام ەمدەۋدە باحاردىڭ تاعى ءبىر تاماشا ءتاسىلى – اراسان دەپ اتالادى. ياعني، اعاشتان جاسالعان ارنايى تەگەشتەرگە قاجەتتى ءشوپ دارىلەر سالىپ، ىستىق سۋدىڭ بۋى ارقىلى ەمدەيدى. بۇل ءادىستى باحار كوبىنە تسيستيت، پروستاتيت سىندى اۋرۋلارمەن قاتار ۇساق بۋىن رەۆماتيزمدەرگە قولدانادى. باحاردىڭ مەديتسينا سالاسىن تاڭداۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ونىڭ ناعاشى اپاسى ءوز ءومىرىن حالىق ەمشىلىگىنە ارناپ، ادام ەمدەپ، قاجەت بولسا،  بالا تۋدىرعان، اناسى ساعاتحان نىلقى اۋداندىق مەديتسينالىق اۋرۋحاناسىندا اكۋشەر-گينەكولوگ بولىپ قىزمەت اتقاردى. اتام قازاقتىڭ «ات تۇياعىن تاي باسار» دەگەنىندەي بالا كەزدەن اق حالاتقا قىزىعىپ، دارىگەرلىك كاسىبىنە ىقىلاسى اۋىپ ۇلكەن ارمان قۋعان باحار ماماندىق تاڭداۋدا ەش قاتەلەسپەدى. قانشاما ناۋقاستى ەمدەپ-جازىپ ىستىق ىقىلاسقا بولەندى. كىشكەنتايىنان ىزدەنىمپاز باحار ادامدى ەم-دوم جاساۋدا مەديتسينانىڭ بارلىق ءتۇرىن پايدالانىپ، تاجىربيەسىنەن وتكىزدى. شىعىس-تيبەت مەديتسيناسى مەن حالىق ەمىن ۇشتاستىرىپ،  فيتوتەراپيا ياعني، دارىلىك وسىمدىكتەر قولدانىپ، كۇردەلى اۋرۋلاردى ەمدەپ جازۋعا ينە سالۋدى قۇپ كوردى. ءشوپ دارىگەردىڭ قاسيەتىن بىلەتىن باحاردىڭ ايتۋىنشا، كونە زاماننىڭ وزىندە الوە، قاراعان، انيس، مەدۋنيتسا، زىعىر، لوتوس، كوكپار، جالبىز، تال، ارشا  شيپالىق وسىمدىكتەر رەتىندە قولدانىلعان.  قىتايدا دارىلىك وسىمدىكتەر جونىندە العاشقى كىتاپ بۇدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان. ەمدىك وسىمدىكتىڭ ءپىشىنى، ءتۇسى، ءدامى مەن ءيىسى اۋرۋدىڭ سيپاتىنا ساي كەلۋى ءتيىس. مىسالى، سارعايىپ اۋىرعان ادامدى سارى ءتۇستى وسىمدىكپەن، بۇيرەك اۋرۋىن جاپىراعى بۇيرەك ءتارىزدى وسىمدىكپەن ەمدەۋ قاجەت. قازاق حالقىنىڭ ەمشىلىك سالتىندا شيپالى وسىمدىكتەردى پايدالانۋ ەجەلدەن بار. مىسالى، قازاقتاردىڭ قىلشادان ءدارى جاساۋىنا سۇيەنىپ، 1924 جىلى پ.س.موسساگەتوۆ قازاقستاندا وسەتىن قىرىقبۋىن قىلشاسىنىڭ شيپالى قاسيەتىن اشقان. ونىڭ قۇرامىنان ەمدىك - ەفيدرين زاتى تابىلعان. شىرعاناقتان الىناتىن مايدى قازاقتار جارانى، كۇيىكتى جازۋعا، يتمۇرىن جەمىسىنىڭ قايناتىلعان تۇنباسىن اۋرۋدان السىرەگەن ادامعا ءال بەرۋ ءۇشىن، توبىلعى ساباعىن قىزدىرعاننان كەيىنگى مايىن تەمىرەتكىنى جانە قوتىردى ەمدەۋگە، قالاقاي، مىڭجاپىراق تۇنبالارىن قان توقتاتۋعا پايدالانعان.  حالىق مەديتسيناسىندا اتاقتى جەنشەن وسىمدىگىنە تەڭدەسەتىن   وسىمدىك جوقتىڭ قاسى. ونى حالىق «التىن تامىر» دەپ تە اتاپ كەتكەن. التايدىڭ حالىقتىق مەديتسيناسىندا «التىن تامىر» ادامنىڭ جۇمىس قابىلەتىن ارتتىراتىن ءدارى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلدى. حالىق مەديتسيناسىنىڭ قاسيتەتىن تانىپ-بىلگەن باحار ءوت، باۋىر، بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋدە وسى ءشوپ دارىلەردى كەڭىنەن قولدانادى. «ءوت، بۇيرەكتەگى تاس، قۇم بايلاۋلاردى دا اسقىندىرماي وسى جولمەن ەمدەگەن ابازال»،- دەيدى باحار ءوز سوزىندە.   
        ال 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار قىتاي مەديتسيناسىنداعى ينە شانشىپ ەمدەۋدى باحار قىتايلاردىڭ وزدەرىنەن كەم بىلمەيدى. ول ادام دەنەسىندەگى «عاجايىپ ارنالار» دەپ اتالاتىن 12 جۇپ ارنا  جۇيەسiنiڭ ادام ەمدەۋدە  قۇرىلىسى مەن فۋنكتسيونالدى  ماڭىزىن جەتىك مەڭگەرگەن. بۇل ادىستەگى 700 ەم نۇكتەسىمەن  ەركىن جۇمىس جاسايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەمدەۋ ءداستۇرى بويىنشا جازىلمايتىن اۋرۋلار  كەمدە كەم.
           قازاق حالىق مەديتسيناسىنان سۋسىنداپ، ءداستۇرلى مەديتسينادا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن، شىعىس-تيبەت مەديتسيناسىن مەڭگەرگەن باحار اۋكەنقىزىنىڭ نەگىزگى ەمدەيتىن اۋرۋلارى: ادام دەنەسىندەگى سوزىلمالى جاراقاتتار، رەۆماتيزم، راديكۋليت، پاراليچ، پوليارتريت،  كيستا، بەلسىزدىك، بالا جاتىر مەن انالىق بەزدىڭ قابىنۋى، حلاميديوز، تريحومونياز، ۇشىق، ادەنوما، پروستاتيت، اللەرگيا، پسورياز، ۆيتيليگو، قانت ديابەتى، قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋى جانە تومەندەۋى، حولەتسيستيت; ىسىكتەر ، وسپەلەر، ۇيقىسىزدىق جۇيكە اۋرۋلارى، اسقازان، ءوت ىشەك، دارەت جول قابىنۋى، شىجىڭ (ەنۋرەز), بۇيرەك، ءوت قابىنۋىنا جانە ونداعى تاستى سىرتقا شىعارۋعا ارنايى تيبەتتىڭ ءشوپ دارىلەرىمەن ەمدەيدى.

           الدىنا كەلگەن سانداعان ناۋقاسقا شيپا دارىتىپ، مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ، تىرشىلىككە قايتارعان اق حالاتى، اق نيەتتى باحار اۋكەنقىزى  حالقىنا ءمىنسىز قىزمەت ەتىپ، گيپپوكرات انتىنا ادالدىعىن كورسەتىپ كەلەدى.

            
قازاقستان گومەوپاتيالىق
مەديتسينا ورتالىعى
الماتى قالاسى
سەيفۋللين داڭعىلى 236 ءۇي
رىسكۇلوۆ كوشەسىمەن قيىلىسى
تەل: 397-37-78; 397-34-50
8 702 827 70 08

Abai.kz