جەمىسبەك دۋلاتبەكۇلى. ەل قايماعىن بۇزباعان
1. سۋرەت:«قازاندىق» بولمەسىندەگى ءتىزىم
2-3. سۋرەت: ءمارمار تاس ستەللاداعى ءتىزىم
(قاپتاعايدا ءبورىباي، كەنجە-ماتاي توقپانبەت)
ءحVىىى عاسىرداعى ماتاي ەلىنىڭ ۇرانى - ءبورىباي، تاڭباسى – ءبورى، قىلىش. جوڭعار جاۋگەرشىلىگىندە ءبورىباي باتىر قاشا كوشكەن ەلدى باستاپ التايدان الاتاۋعا، جەتىسۋدان سىرعا، ودان ارقا، اتباسار، سارىسۋ بويىنا كوشىرىپتى. سارىسۋ بويىندا قالماق قولىن بوگەپ، باتىس جاققا وتكىزدىرمەپتى. «ەل قايماعىن بۇزباعان قاپتاعايدا ءبورىباي، قوجابەرگەن «ەلىم-اي» تۇڭعان دەرەك بەرىپ-اي» دەمەكشى، تولىبايۇلى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىندا:
«قازاقتار قاشا كوشىپ، ۇرىس سالدى،
بەتپاقتا (بەتپاقدالا) اداستىردى قالماقتاردى.
ەدىل-جايىق، ارقاعا قازاق اۋىپ،
شۋ، تالاس، سىر، قاراتاۋ جاۋدا قالدى.
بوستىرىپ جالايىر مەن نايمانداردى،
1. سۋرەت:«قازاندىق» بولمەسىندەگى ءتىزىم
2-3. سۋرەت: ءمارمار تاس ستەللاداعى ءتىزىم
(قاپتاعايدا ءبورىباي، كەنجە-ماتاي توقپانبەت)
ءحVىىى عاسىرداعى ماتاي ەلىنىڭ ۇرانى - ءبورىباي، تاڭباسى – ءبورى، قىلىش. جوڭعار جاۋگەرشىلىگىندە ءبورىباي باتىر قاشا كوشكەن ەلدى باستاپ التايدان الاتاۋعا، جەتىسۋدان سىرعا، ودان ارقا، اتباسار، سارىسۋ بويىنا كوشىرىپتى. سارىسۋ بويىندا قالماق قولىن بوگەپ، باتىس جاققا وتكىزدىرمەپتى. «ەل قايماعىن بۇزباعان قاپتاعايدا ءبورىباي، قوجابەرگەن «ەلىم-اي» تۇڭعان دەرەك بەرىپ-اي» دەمەكشى، تولىبايۇلى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىندا:
«قازاقتار قاشا كوشىپ، ۇرىس سالدى،
بەتپاقتا (بەتپاقدالا) اداستىردى قالماقتاردى.
ەدىل-جايىق، ارقاعا قازاق اۋىپ،
شۋ، تالاس، سىر، قاراتاۋ جاۋدا قالدى.
بوستىرىپ جالايىر مەن نايمانداردى،
التاي مەن الاتاۋدى قالماق الدى.
جالايىر، نايمان، قوڭىرات بورىبايعا ەرىپ،
سارىسۋ بويىنا كەپ قونىستاندى»، - دەلىنەدى. بۇدان ۇعارىمىز «ءىسى بار مىڭ جىگىتكە جەكە تاتىر» دەگەندەي، «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلامادا» ءبورىباي باتىر جالايىر، نايمان (ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل), قوڭىرات ەلدەرىن جوڭعار جويقىنىنان امالداپ، قىرعىنعا ۇشىراتپاي، امان الىپ قالعاندىعى. ارتتارىنان قۋعان قالماقتى بەتپاقدالادا اداستىرىپ كەتكەندىگى. ىستەگەن ءىسى عالامات. قونىستى سارىسۋعا اپارىپ ورنالاستىرعاندىعى. اۋىپ، قاشا بوسقان ەلدىڭ كوشىن ەرەكشە ۇيىمداستىرىپ، بەرەكە-بىرلىك جاساتقان وزىق ەكەندىگى.
«قالماقتار جەتىسۋدى كوكتەي ءوتىپ،
قاراتاۋ باۋرايىنا كەلدى جەتىپ.
جان الىپ، جان بەرىسكەن كوپ ۇرىستا،
ء بورىباي ەر تۇسپەدى اتتان سەلتىپ»، - دەپ باياندايتىن سۋرەتتەمە جىر دا بولعان ەكەن. قايرانى تولىق نۇسقادا جەتپەگەنى.
ء بورىباي باتىر باسقارعان ەل قاراتاۋدا باس قولباسى قوجابەرگەن تولىبايۇلى مەن قانجىعالى بوگەنباي باتىر قوسىنىنا، قازاقتىڭ جايساڭ-جاقسىلارىمەن قوسىلادى. ءبورىباي باتىر قازاق جەرىن جاۋ قولىنان ازات ەتۋ ىسىنە بەل شەشە كىرىسىپ، ەلدى جاۋدان قورعاۋدى دا قولعا الادى. قازاق قولدارىمەن بىرلەسىپ ءبورىباي باتىر 1724 جىلى تۇركىستاندى جاۋ قولىنان ازات ەتۋگە قاتىسادى. 1725 جىلى قازاق قولدارىمەن جاۋعا بىرىگىپ اتتانا شابۋ ارەكەتتەرىنە ءىس-قيمىل ارەكەت، ايلا-ءتاسىل، اقىل-كۇشىن ايانبايدى. وتىرار، سايرام، تۇركىستان ايماعىن جاۋ قولىنان ازات ەتۋدە ەرەن ەرلىكتەرىمەن تانىلادى. قاراتاۋداعى تەرەكتى القابىندا، بورالدايدىڭ سالاسىندا، سادىر-قامالبۇلاق دەگەن شاعىن وزەندە قالماقتاردىڭ قالىڭ قولىن قازاقتىڭ بىرىككەن قولىمەن تالقاندايدى. جاۋدىڭ قاشقاندارىن ۇلكەنتۇز تاۋىنا قۋىپ تىعىپ جويادى. 1726 جىلعى ورداباسىنداعى القالى جيىندا جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ، وزىنە قاراستى ەلگە، ساربازدار تۇيسىمىنە ۇقتىرادى. 1728 جىلعى ۇلىتاۋ ەتەگىندەگى قاراسيىر بۇلانتى نەمەسە بىلەۋتى وزەندەرى ارالىعىنداعى شايقاستا مۇزداي قارۋلانعان جاۋدى جەڭۋگە تالاي ەرجۇرەكتەردىڭ باسىن قوسىپ، ەل مەن جەردى قورعاۋ ورتاق ءىس ەكەنىن ۇقتىرىپ، «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن وزىقتاردى جۇمىلدىرا بىلگەن سايىپقىران. 1730 جىلعى تامىز ايىنىڭ اياعىندا وتكەن ىلە وزەنىنىڭ اڭىراقاي اعىسى تۇسىنداعى شايقاسقا ءبورىباي باتىر قوساعىمەن اتقا قونىپ، «ەتەكتەن تارتىپ بورىدەي انتالاعان» جاۋدى نايزاسىنىڭ ۇشىنا مىنگىزگەن باتىل. 1732 جىلى جەتى مىڭ قولدان تۇراتىن جوڭعار اسكەرى ورتا جۇزگە شابۋىل جاسايدى. «قىسقا كۇندە قىرىق شاپقان» قالماققا زور تويتارىس بەرىلەدى. ءبورىباي باتىر بەل شەشپەي، ەر توقپانبەت ەكەۋى بۇل شايقاستان سىرتتاپ قالمايدى.
قاسىق قانى قالعانىنشا جوڭعارلارمەن ايانباي كۇرەسكەن باتىر بابالار تۋرالى ناقتى، شىنايى زەرتتەۋلەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جۇزەگە اسىرىلماي كەلە جاتقانىنان بولار، شەجىرەلەر مەن قۇيماقۇلاق دانا اتالاردىڭ ايتۋلارىنا، ولاردىڭ ارتىنا قالدىرعان قولجازبالارىنا تىرەك ارتىپ، «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق» دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ ايتپاقشى، حالىق اۋىز ادەبيەتىنە سۇيەنەتىمىز دە سول.
جوڭعارلار 1739 جىلى 10 مىڭ قولمەن جانە 1742 جىلى 20 مىڭ قولمەن ورتا ءجۇز جەرىن قايتا ويراندايدى. زەڭبىرەكتەن وق اتىپ قازاق قولىن تالقاندايدى. سوعان قاراماستان جوڭعارعا تويتارىس بەرىلەدى. وسى تويتارىس سوعىستاردا ءبورىباي باتىر ەرەن ەرلىك، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىمەن ەرەكتەنەدى. ەلدى بەتپاقتىڭ دالاسىنا جاسىرىپ امان الىپ قالادى. 1745 جىلى جوڭعارلار ۇلكەن قولمەن ورتا ءجۇزدى تاعى شابادى. بىراق، بۇل جولى زەڭبىرەكتەرى بولمايدى. وسى سوعىستا بەدەلدى قازاق باتىرلارى مەن بيلەۋشىلەرى جەكپە-جەك ۇرىستى تالاپ ەتىپ، ۇرىس مايدانىنا شىعادى. ءبورىباي باتىردىڭ جوڭعارلىق قولباسى قاپالدى جەڭۋى وسى سوعىستا بولىپ، سودان ابىلاي حاننىڭ بۇيىرۋىمەن ەسىمى ۇرانعا اينالعان دەسە بولادى. ويتكەنى، كەنجە-ماتاي ەر توقپانبەت جەكپە-جەك ۇرىسىندا مايدانعا قاتارىنان ءۇش مارتە شىعىپ، قارسىلاس جوڭعار باتىرلارىن جەڭىپ، ابىلاي حاننىڭ «ءوسىمتال بول» دەگەن باتاسىن الىپ، باس قولباسى بوگەنباي باتىر ءبىر تۇمەن جاساقتى باسقارۋعا تاعايىنداعانى وسى سوعىستا بولعان. ەر توقپانبەت (قولاعاش) ەسىمى ماتاي-كەنجە ەلىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. ەر توقپانبەت جەكپە-جەك مايدانىنا ماتاي ەلى اتىنان ءبورىباي باتىردان كەيىن ەكىنشى بولىپ ۇرىسقا شىققاندىعى ايقىندالعان ءجايىت.
جوڭعارلار مەن قازاقتار اراسىنداعى ەكى جاقتى باتىرلاردىڭ جەكپە-جەك ۇرىسىندا ابىلاي حان مەن باس قولباسى بوگەنباي باتىر قازاق باتىرلارىنا اقىلدارىمەن باستۇتقالىق جاساپ، رەت كەزەگىمەن ءار ەلدىڭ باتىرلارىن مايدانعا شىعارىپ، رۋحتى دەم، نۇسقاۋلار بەرىپ وتىرىپتى. جەڭگەندەرىنىڭ جەڭىسىن باعالاپ، جەڭىلگەندەرىنىڭ ورنىنا كەلەسى مايدانعا شىعاتىن باتىرعا كەك الۋدى كوكسەتە جىگەرلەندىرىپتى. جەكپە-جەك مايدانى كەيدە كوپ كۇندىك ۇرىسقا سوزىلاتىنى بەلگىلى. بىراق، جوڭعار-قالماقتار وندايدى جاراتىپ، قالاماعانى تاريحتان ايان.
- ماتاي ەلى اتىنان مايدانعا كىم شىعادى؟ – دەگەندە، جوڭعارلىق قولباسى قاپالدىڭ نامىسقا تيەر ءسوزى مەن قىلىعىنا نازالانىپ، باسقا باتىرلارعا جولىن بەرمەي، ەڭ العاشقى بولىپ ماتاي ەلى اتىنان قولباسى ءبورىباي باتىردىڭ ءوزى جەكپە-جەك مايدانىنا شىعىپ، جەڭىسكە جەتىپ، مەرت قىلعان قاپالدىڭ ەر-تۇرمان اتىن جەتەكتەپ، ەسەن ورالادى. ابىلاي حان ءبورىباي باتىردىڭ ەرلىك جەڭىسىن جوعارى باعالاپ، حاندىق جارلىعىمەن بۇيىرا: «ەسىمىڭ ماتاي ەلىنىڭ ۇرانى بولسىن!» - دەپتى. دەس بەرمەس، قايسار ەرلىگى ءۇشىن ءبورىباي باتىر ەسىمى ابىلاي حاننىڭ ۇيعارۋىمەن نايمان-ماتاي ەلىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. بايگەدەن اتى وزعان بالا «ءبورىبايلاپ» كەلگەن. جاۋعا شاپقان ۇلان «ءبورىبايلاپ» شاپقان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ وسپادار وزبىر ۇستانىمىنا قارسى 1930 جىلى اقسۋ ولكەسىندە ماتاي ەلىنىڭ «ءبورىباي» اتاۋلى كوتەرىلىسى بولعان. كوتەرىلىستىڭ ۇرانى «ءبورىباي» بولعاندىقتان ەل جاپپاي، شاشاۋ قالماي، تايلى-تاياعىمەن كوتەرىلىسكە شىققان. شەجىرە جيناپ-تەرگەن شەجىرەشى ەسپەنبەتوۆ نامازبەك اتاعا بورىبەك تەلىبايۇلىنىڭ جازدىرعان:
«دومالاق وق قازاقتى قىرار بولعان،
قوجابەرگەن «ەلىم-اي» جىر، ءان بولعان.
جەكپە-جەك ۇرىسىندا جەڭىپ شىققان،
ءبورىباي ءۇش ماتايعا ۇران بولعان»، - دەگەنى دە ءبورىباي باتىردىڭ ەسىمى ۇران بولعانىن ايعاقتاپ تۇر. شۋماقتا كەلتىرىلگەن «دومالاق وق» دەگەن تىركەۋ ءسوزدى كوپكە دەيىن تۇسىنبەي كەلگەن ەدىم. سويتسەم، زەڭبىرەكتىڭ وعى ەكەن. تەگى ءبورىباي باتىر ەسىمى ءۇش ماتاي ەلىنىڭ ۇرانى بولۋىنا سەبەپكەر تەك جەكپە-جەك مايدانىندا جاۋىن جەڭگەن ورلىگى ەمەس، جوڭعار جويقىنىنا قارسى يگى ەرلىگىنىڭ ورەسىن ابىلاي حان باعالاعان دەسەك، ناقتى بولادى. «اعىندى مەنىڭ اقسۋىم» تاريحي دەرەكتەر، قۇجاتتار، ەستەلىكتەر كىتابىندا: «جەكپە-جەكتە جەڭىلىپ كورمەگەن قالماقتىڭ ەڭ ءبىر قاندى قول باتىرى قاپالدى شىعارادى. سول ۋاقىت ءتارتىبى بويىنشا قولباسىعا قارسى قولباسى شىعۋى جول بولعان. وتىزعا تايانعان قاپال وزىنەن ەگدەلەۋ كورىنگەن ءبورىبايدى جەڭەمىن دەپ ەسەپتەسە كەرەك. بىراق، ءبارى كەرىسىنشە بولدى»، - دەپ دەرەكتەلەدى. شەجىرە بىلگىر راحىم نۇراحمەتوۆ، بىرقۇرمان ساداقباەۆ دەگەن دانالاردىڭ ايتۋىندا: «ءبورىباي سوعىس تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىن جەتە مەڭگەرگەن شەبەر قولباسى بولعان»، - دەلىنەدى. ءبورىباي باتىردىڭ ەرلىكتەرى جايلى كەزىندە سەگىزسەرى، داستەم سال، جانكىسى جىراۋ داستاندار شىعارىپتى. ىزدەۋ ساپ، مۇراعاتتار قويناۋىنان تاپسا، نۇر بولار ەدى. قىتايداعى قىزاي ەلى ىشىندە «ءبورىباي باتىر» تۋرالى جىر بارىن ماتكارىم ءنۇسىپباي، داۋلەتحان قوڭىرباي راستايدى. «مامانيا» كىتابىندا: «قاپتاعايدىڭ (كەلمەنبەتتىڭ) ۇرپاعى ءبورىباي باتىر 1723-1740 جىلدارى ماتاي ەلىن بيلەپ باسقارعان»، - دەپ جازىلادى. قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى قۋات تەرىباەۆ:
«قاراكەرەي قابانباي، ەر ءبورىباي،
ەجەلدەن ەل نامىسىن بەرمەگەنىڭ،
ەل ءۇشىن جانىن قيعان قانىمەنەن»، - دەپ تولعاپتى. بۇرىنىراق ومىردەن وتكەن قۇيماقۇلاق، زەرە اقساقالدار:
«قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي.
قاپتاعايدا ءبورىباي،
ەر توقپانبەت-قولاعاش،
تەنتەك ماتاي قالىباي»، - دەپ ارۋاقتارىنا سىينىپ، قۇراندارىن باعىشتاپ وتىراتىن ەدى. «التىن ۇيام – اقسۋىم» كىتابىنىڭ «جەردىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى» ايدارىمەن بەرىلگەن تاراۋدا: «تاراس جەرىنىڭ اتاۋى ءبورىباي باتىردىڭ جوڭعارمەن قانتوگىسسىز پاتۋاعا كەلىپ، ەكى جاقتىڭ سوعىسسىز تاراسقانىنان اتالعان»، - دەپ جازىلىپتى.
ء بورىباي باتىر 1699 جىلى تۋىپ، 1756 جىلى اۋىر جاراقاتتان سارىسۋ وزەنى بويىنداعى شايقاستا قازا بولىپتى. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ «دارابوز» رومانىندا: «ءبورىباي باتىردىڭ ءبىر ءوزى ونشاقتى قالماقتىڭ قورشاۋىندا قالىپ، ەرلىكپەن مەرت بولدى»، - دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ەسقوجاۇلى تورەباي اقىن: «قالماقتارمەن سوعىستا قازا تاپقان،
وسال دەپ ءبىز ايتپايمىز ءبورىبايدى.
ارۋاقتى ەر ءبورىباي نايزاعا ۇشىپ،
قايعىرىپ ماتاي، سادىر زار ەڭىرەگەن.
باسشىسىز سارىسۋدا قالعان كەزدە،
جۇرتىڭدى ءبىزدىڭ باتىر باستاپ كەلگەن.
ەسىمى سول باتىردىڭ عايىپ ەكەن...
سول باتىر بورىبايعا سۇيەۋ ەكەن،
قارىنداسىن العان سوڭ كۇيەۋ ەكەن»، - دەپ دەرەكتەيدى. ياعني ءبورىباي باتىر نايزا تيگەن جاراقاتتان قازا بولعاندىعىن ايتادى. عايىپ باتىر قىرىق تۋىسىنان ايىرىلىپ شەتتەپ جۇرگەن، ەلى كىشى ءجۇز، الشىن بولادى. ايەلى ءبورىباي باتىردىڭ قارىنداسى، ەسىمى ايعانشا. عايىپ ءبورىباي باتىرعا تۋعان كۇيەۋ بالا بولىپ كەلەدى. ءبورىباي مەرت بولعاندىقتان عايىپ باتىر ماتاي-قاپتاعاي، سادىر قولدارىن باسقارىپ كەتىپتى. سارىارقا جەرىندەگى سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى «تاڭبالى تاس» دەگەن جەرگە ءبورىباي باتىردىڭ سۇيەگى 1856 جىلى «امانات» قويىلىپ، 1760 جىلى ماتاي ەلى باتىر اتا ءمايىتىن تۇركىستانعا اپارىپ، احمەت ياساۋي مازارىنا، جاقسى جايعا جەرلەپتى. م.تۇياقباەۆتىڭ «قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى» ماعلۇماتى بويىنشا كەسەنەدە جەرلەنگەن باتىرلار تىزىمىندە ءبورىباي باتىر № 89 بولىپ كورسەتىلىپ، 1699 جىلى تۋعان دەلىنەدى. تەلىباەۆ بورىبەك، دوسباەۆ جاناتبەك، ەلۋباەۆ جاناتبەك، ەسپەنبەتوۆ نامازبەك، تۇيتەباەۆ تۇرلىبەك اتالار: «ءبورىباي باتىر 57 جاسىندا ومىردەن ءوتتى»، - دەپ ايتىپ، ەرلىكتەرىن اڭگىمەلەپ وتىرۋشى ەدى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 1993 جىل، 29 ناۋرىز، قازاقستان ساۋلەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى مانات بەيسەنباەۆ: «ءبورىبايدىڭ كەسەنەسى «تەلىكول» ماڭىندا، قىزىلوردا-جەزقازعان جولىنان 40 شاقىرىم بۇرىلىستا، دوڭەس جەردە ورنىققان. ءبورىباي كەسەنەسى ماڭدايشاسىنداعى جازۋدى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ ەدىك، قازىر ول بەلگى جوق. زيرات سىرتىنان ءتورت بۇرىشتى، ىشىنە كىرسەڭ سەگىز بۇرىشتى»، - دەپ جازعانى بار. ناقتىلاساق، ءبورىباي باتىردىڭ سۇيەگى «امانات (ۋاقىتشا)» بەس جىل قويىلىپ، ساقتالعان زيرات ورنى وسى بولعان. ءبورىباي باتىردىڭ ول كەسەنەسى تۋرالى دەرەكتە: «ءبورىباي باتىر كەسەنەسى – ءحVىىى عاسىردان ساقتالعان ساۋلەت ونەر ەسكەرتكىشى. ءبورىباي كەسەنەسى 6 ح 19 ح 33 سم شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان پورتالدى قۇرىلىس»، - دەلىنەدى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «كەسەنە ءبورىباي باتىرعا ارناپ سالىنعان. ونىڭ نەگىزى 6,40 ح 6,68 مەتر شارعىعا جۋىق. ىشكى جاعى سەگىز قىرلى. ءار قىرىندا بولەك-بولەك يتارقالى قۋىس بار. بويلىق جانە كولدەنەڭ بەلدەۋلەرىندەگى قۋىستار تىك بۇرىشتى. بيىكتىگى 1,15 مەتر. كۇمبەز بارابانعا وتەر تۇستا بىرىنەن-ءبىرىن وزدىرا قالانعان قوس قاتار سورە بارابانعا نەگىز بولعان. عيمارات قالدىقتارىنا قاراعاندا كەسەنە توبەسى كۇمبەزبەن كومكەرىلمەگەن. كىرەتىن ەسىك وڭتۇستىك قابىرعاداعى قۋىستان شىعارىلعان. وعان تىركەستىرە جەبەنىڭ ۇشى سياقتى ۇشكىرلەپ جابىلعان، ۇزىندىعى 1,75 مەتر ءدالىز سالىنعان. قۇرىلىس سىلانباعان. سولتۇستىك قابىرعاداعى بولمەدە جارتىلاي كومىلىپ قالعان ساعانا ساقتالعان»، - دەپ دەرەكتەيدى. سوندا ءبورىباي كەسەنەسىن العاشقى زەرتتەگەننىڭ ءبىرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ بولعان. ءبورىباي كەسەنەسىن الماتى ساۋلەت جانە قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ ەكسپەديتسياسى، جەتەكشىسى ە.بايتەنوۆ، 1988 جىلى مۇقيات زەرتتەگەنى تاعى بار.
ماتاي ەلى ءار تۇسكەن ولجادان ۇرانعا ەسىمى شىققان ءبورىباي باتىر ارۋاعىنىڭ قۇرمەتىنە «ءبورىباي سىباعاسى» دەپ ەرەكتەپ، بەرىگە دەيىن ءبولىپ وتىرعاندارى ءۇش ماتاي ەلىنە ايگىلى بولاتىن. «قارا قىلدى قاق جارعان» كىتابىندا وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى: «ءبورىباي سىباعاسى جەكە بولىنەتىنىن جاستاي كورىپ وسكەن قىدىرالى بي: «وۋ، اعالار! ءبورىباي سىباعاسىن ماعان بەرىڭدەر؟» - دەپ قولقالاپتى. «توبىقتاي بولىپ سىباعا سۇرايتىنداي، مىناۋ كىم» دەگەندەرگە، قىدىرالى بي: «توبىقتايدىڭ دا تايلىق كۇنى بار،
تايدىڭ دا تۇلپارلىق سىنى بار.
«دۇلدۇل تاستىڭ» تەگىندەي،
تەڭبىل كوك تارپاڭ تاي ەكەن،
تاقىمىما ساي ەكەن.
قالاۋىم وسى حالايىق!» - دەپ تەڭبىل كوك تايدىڭ جالىنا قول سالىپ، قارعىپ ءمىنىپ الىپ: «ات جالىن مەن دە تارتايىن،
ساۋرانعا ساۋىن ايتايىن.
«تاڭبالى تاسقا» ءتاۋ ەتىپ،
سارىسۋ بارىپ قايتايىن،
«اقسۇيەك» بولماس ەرمەگىم،
جاق سۇيەككە سالماق ارتايىن!» - دەپ شابا جونەلىپتى. مۇندا ايتىلعان «دۇلدۇل تاس» نايماننىڭ اكەسى ەر قاپتاعايدىڭ ازىرەتى الىمەن جولىققان جەرى، قازىرگى سارقان اۋدانى جايلاۋىندا ورنالاسقان. تەڭبىل كوك تايدى ازىرەتى ءالىنىڭ ايشىلىق جەردى ەكى-اق اتتايتىن تەڭبىلكوك اتىنا ۇقساتادى. «ساۋرانعا ساۋىن ايتايىن» دەۋى، ماتاي قاپتاعاي (كەلمەنبەت) اتانىڭ سۇيەگى ساۋرانعا جەرلەنىپتى. «تاڭبالى تاس» سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىندا، وندا قىدىرالىنىڭ اكەسى ءبورىباي جەرلەنىپ، «امانات» ساقتالعانى بەلگىلى. «اق سۇيەك»، «جاق سۇيەك» دەپ ايتقانى، «ەرتە ەسەيدىم، ەلگە بيلىك ايتۋعا جارادىم» دەگەندىگى بولىپتى. قىدىرالى الدىنان ءھام بيلىگى بۇزىلماعان، «مەن شەشەنمىن» دەگەننىڭ ءتىلىن بۋعان، اقىلى جۇرتتان اسقان بي بولعان. ول كۇندە قىدىرالىدان اسقان كىسى بولماي، اكەسى ءبورىبايدىڭ جولىن قۋىپتى. قىدىرالىنىڭ بالاسى دوس تا بي بولىپ، ءۇش نۋ نايماندى بيلەپتى.
اقىن سارامەن ايتىسىندا تورەباي اقىن: «ماقتاساڭ ءبورىبايداي ەردى ارداقتا»، - دەپ ءبورىباي باتىردى ەرەك سانايدى. ءبورىباي باتىردىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىنە توقتالساق، بۇرىنىراق وتكەن زەرەلى ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا: از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن، ماسەلەنى ەكى-اق اۋىز سوزبەن شەشەتىن كوشباسشى بولعان. زامانىنىڭ كوزى اشىق، مىسى باسىم العىر، ساراپتار تاقۋا ەل اعاسى، اردا بولعانى ايقىن. اجداھانىڭ كومەيى سەكىلدى وزىنە كوپتى تارتاتىن قۇدىرەتى دە بار بولىپتى. جاۋعا شاپسا قاسقايىپ قول باستاپ، ارتىنا ەرلىگىمەن ءسوز تاستاعان، جاۋدىڭ شەبىن بۇزعان قايمىقپاس تۇلعا ەكەندىگى انىق. ارتىنان جاۋ، الدىنان قيىندىق قىسقاندا ەلدىكتىڭ ەرلىگىن كورسەتىپ جول تاپقان، جوڭعار-قالماقتان كەك الۋعا ءدۇيىم جۇرتتى ۇمسىندىرعان نايزا بولات، ءپارۋار ءپىر قولباسى بولعانى شىندىق. «نايمان بولساڭ - ماتاي بول» دەگەندەي، ورمانداي كوپ ورتا جۇزدەن شىققان بەلسەندى تىرەك بوپ تانىلعان. تۋ بايلاپ جاۋعا شاپقان. ەل مەن جەردى قورعاپ، ولىمنەن قورىقپاي باسىن بايلاعان، بەتپاقتىڭ ەڭ ءبىر شولىنەن توتەلەپ ءجۇرىپ جول سالعان، ەل تۇتاستىعىن قورعاعان ناعىز كوزەل، جاۋىنىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ الاسارتقان، ازاتتىقتىڭ قاھارمانى ءبورىباي باتىردى ەل بولىپ ەسىمىن ارداقتاپ قۇرمەتتەۋگە لايىقتى. 1928 جىلى تومەنگى (قۇمداعى) ماتاي جانە بەس بولىس سادىر ەلى قارايتىن ءبورىباي باتىر ەسىمىمەن اتالعان ءبورىباي اۋدانى قۇرىلادى. ونى ولكەلىك كوميسسيا (وگپۋ) وكتەمدىگى 1930 جىلى تاراتىپ تىنادى.
ء بورىبايدىڭ اكەسى سارى بي دالاداعى جانە ەلارالىق قوعامدىق ىستەرگە ءاز تاۋكە حان تۇسىندا ارالاسقان تاريحي تۇلعا. «ءۇش عاسىر يىنىندە» اتتى ماقالاسىندا بەلگىلى تاريحشى ابدىكارىم حاسەنوۆ: «ماتاي ءبورىباي باتىردىڭ اكەسى سارى بي 1688-1689 جىلدارى قازاق ەلشىلىگىن باسقارىپ ورىسقا بارعانىندا ورىس وكىمەت ورىندارى ولاردى ۇستاپ قالادى. سارى بي ءۇش-ءتورت جىلدان سوڭ ورالادى»، - دەپ جازادى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن تۇلعالار اتتى ايدارىمەن 2011 جىلى شىققان «تاۋكە حان» كىتاپشاسىندا: «1683-1693 جىلدار ارالىعىندا تاۋكە حان رەسەيگە بەس رەت ەلشىلىك جىبەرگەن. تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرى: سارى، كولدەي، تۇمانشى باتىر، قاباي باتىر (نوعاس), قۇلتىباي اتالىقوۆ دەگەندەر. ولار وسى كەزەڭدە رەسەي مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى بايلانىستاردى جۇرگىزۋدە بەلسەندىلىك تانىتقاندار»، - دەپ قانىقتى جازىلعان. قولجازبا شەجىرەسىندە مۇسابەك اتاعوزين: «ءبورىباي باتىردىڭ التىن، بايبىشەسى بيكەن، ونى ەل «بىكەن» دەپ اتاعان، «بىكەن ەلى» وسى ايەلدەن تارالعان ۇرپاقتار بولادى. ءۇشىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى جاباي»، - دەپ جازىپتى. ءبورىباي باتىردىڭ كىندىگىنەن نەگىزىندە ون سەگىز ۇل تۋىپتى. «ەل ىرىسى ءبورىباي، جەر تىنىسى ءبورىباي، ون سەگىز ۇل كىندىكتەن ماڭدايىنا بەرۋ-اي» - دەگەن ەل ىشىندە ناقىلدى ءسوز دە قالىپتى. بۇدان ءبورىباي باتىر - ەلدىڭ ىرىسى، قۇت قامقورى، جەر بىلگىر تىنىسى بولعاندىعى اڭعارىلادى. ۇرپاعى ايتۇلى جۇمابەك اتا قولجازبا شەجىرەسىندە: قىدىرالى، قۇلشان، ەسەنالى، ەلشەن، بايەمبەك، قاليباي، سەيىتقۇل، بيكەن ايەلىنەن التى ۇل دەپ، ون ءۇش ۇل تاراعانىن عانا جازىپتى. «اعىندى مەنىڭ اقسۋىم» كىتابىندا: «ءبورىبايدىڭ ايەلى بيكەن قوڭتاجىنىڭ قارىنداسى، ءناسىلى قالماق»، - دەلىنەدى. قالماقتىڭ سول تۇستاعى حانى قالدان تسەرەن (بوشاقتۋ) بولعانى ءمالىم. قازاقتار ونىڭ ەسىمىن قوڭتاجى حان دەپ اتاپتى. جەتىسۋداعى قاراتال وزەنى باستاۋ الاتىن قورا شاتقالىنىڭ تورىندەگى ەڭ بيىك قارلى شوقى قوڭتاجى دەپ اتالادى. اڭىز بويىنشا قوڭتاجى حان وسى شوقىنىڭ ماڭىندا ومىردەن وتكەندىكتەن قوڭتاجى اتىمەن اتالعان ەكەن. قوڭتاجىنىڭ ەتەگىندەگى قىزىل دەپ اتالاتىن جايلاۋ قاپال وڭىرىنە قاراستى. ءاز تاۋكە حاننىڭ جۇمساۋىمەن تايكەلتىر بي باستاعان، باتىر ءبورىبايدىڭ اكەسى سارى بي قوستاعان قازاق ەلشىلىگى تۇركىستان ماڭىنان الاتاۋ جۇيەسى قاپال وڭىرىندەگى قىزىل مەن قورا جايلاۋىن جايلاپ وتىرعان قوڭتاجى ورداسىنا 1685 جىلى كەلگەنى تاريحتا بار. وسى ەلشىلىك بىلىستىكتىڭ ارقاۋى بارا-بارا قوڭتاجىنىڭ قارىنداسى بيكەندى ءبورىباي باتىردىڭ اكەسى سارى بالاسىنا ايتتىرىپ اپەرگەن. باستى سالدارى «قوڭتاجى قازاقپەن قۇداندالى بولسا، قازاقتى شاپپاي، تيىمى بولار» دەگەن دامەلى ءۇمىت بولعان ءتارىزدى. ءداۋىت قۋاتبەكوۆتىڭ اكەسى قالدىرعان شەجىرە دەرەكتە: «بيكەننەن التى ۇل تاراعان»، - دەپ جۇمابەك اتانىڭ شەجىرەسىنە سايكەس قۋاتتايدى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «ماتاي ءبورىباي باتىر ۇلدارىمەن 1740-1745 جىلدارى سارىسۋ بويىندا، اتباسار وڭىرىندە جۇرگەن»، - دەپ دەرەكتەيدى. بۇل دەرەك ناقتى زەرتتەلىپ جازىلعان. ويتكەنى، سول كەزەڭدە اقمولا اترابىندا سانى 21 مىڭ شاڭىراق نايمان ەلى ورنىعىپتى. ونىڭ 17 مىڭى شاڭىراعى قاراكەرەيلەر، ءۇش مىڭ شاڭىراعى ماتايلار، ءبىر مىڭ شاڭىراعى ءتورتۋىلدار بولىپتى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «كەمەڭگەر عۇلامانىڭ قابىرى باسىنا ءامىر-تەمىر تۇرعىزعان كەسەنە ەڭ قاسيەتتى ورىن. كەسەنە ماڭىنا قازاق ەلىنىڭ ايرىقشا ءپىر تۇتقان تەكتى تۇلعالارى: حان، بي، باتىر، بەگىم، سوپىلار جەرلەنگەن»، - دەپ باعالاۋى تەگىننەن ەمەس. ەندەشە، تەكتى تۇلعالار ماتاي-قاپتاعاي ءبورىباي باتىر، ماتاي-كەنجە ەر توقپانبەت (قولاعاش) تۇڭعاتۇلى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنە-قورىمىنان جاقسى جايدان ورىن الىنىپ جەرلەنگەنى قازىرگى كەزدە عىلىمي تۇجىرىمدالعان. عىلىمي دالەلدەنىپ، مادەنيەت جانە اقپارات مينيستىرلىگى بەكىتىپ جاسالعان «قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جەرلەنگەن قازاق حالقىنىڭ ەل بيلەگەن حاندارى، بيلەرى مەن باتىرلارى يگى جاقسىلارى» دەگەن تىزىمدە ەكى باتىر تۇلعانىڭ ەسىمدەرى مەن ءومىر سۇرگەن جىلدارى التىن ارىپپەن احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ «تايقازان» تۇرعان بولمە قابىرعاسىندا جانە الماتى اللەياسىنداعى باس قاقپانىڭ قاراما-قارسى تۇسىندا ءمارمار تاستان جاسالعان ستەللادا قاشالىپ جازىلعان. التىن ارىپپەن جازىلعان احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى «تايقازان» تۇرعان بولمەدەگى تىزىمدە ماتاي-قاپتاعاي سارىۇلى ءبورىباي باتىر (1699-1756-60 ج.ج.) № 45, ال ەر توقپانبەت (قولاعاش بابا) تۇڭعاتۇلى (1705-1801 ج.ج.) № 108 بولىپ كورسەتىلگەن. ەكى باتىردىڭ تۇركىستانداعى قوجا احمەت كەسەنەسىنە جەرلەنۋى – ولارعا دەگەن قۇرمەت. ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولسىن دەگەن رۋحاني تۇرعىداعى بايلانىس. حالقىن ءسۇيىپ، ەل مەن جەرىنە ادال قىزمەت ەتكەن، وتان ءۇشىن جانىن بەرگەن ءبورىباي باتىردىڭ ءوزى ولسە دە، ارۋاعى ارداقتالعاندىعىنىڭ بەلگىسى. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى» 8 تومىنىڭ 262 بەتىندە: «قالماق باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە اتى بەلگىلى ءبورىباي باتىر نايماننان شىققان»، - دەپ جازىلىپتى. ءبورىباي باتىردىڭ شىققان تەگى: نايمان – بەلگىباي – سۇگىرشى – تولىمبەك - سارىمىرزا (وكىرەك) – قۇرماناي – ەرنياز – قارنياز – ءسۇيىنىش (شۇبارتاي) - تولەگەتاي (تولەك اتا) - قىتاي بي – ماتاي – كەلمەنبەت (قاپتاعاي) – دوسان - جولداس – ەسەنگەلدى – جالاڭ – اسان – سارى – ءبورىباي»، - دەپ شەجىرە بويىنشا تاراتۋدى ءجون دەپ ءبىلدىم. سارى ءبيدىڭ اكەسى اسان اقىلى اسقان باتىر، حالىقتى بيلەگەن اقىلمان، تەنتەكتى تەزگە سالعان، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس بولىپتى. سارى بي باسىنا باقىت، داۋلەت بىردەي قونعان، جولى وڭدى، جاقسى كىسى اتانىپتى. سارىنىڭ ۇلى ءبورىباي سەيىل قۇرىپ دالادا جۇرگەنىندە «تۇياعى ۇزىن قىسىراق» دۋشار بولىپ، قىزىر قونعان قاسيەتتى، داۋلەتتى، جاۋجۇرەك باتىر بولعان ەكەن.
مەملەكەتتىك حاتشى م.تاجين «ناعىز ۇلتتىق قادىر-قاسيەت تاريحتان باستالادى» دەپ ايتقانداي، ەسىمدەرى ەل مەن جەردى قورعاپ، ارداقتالىپ ۇرانعا شىققان، جاقسى جايدان احمەت ياساۋي كەسەنە-قورىمىنا جەرلەنگەن ءبورىباي باتىر مەن ەر توقپانبەت اتالارعا بىلىكتى تانىم مەن عىلىمي نەگىزدە وڭدى ءىس-شارالار ۇيعارىلسا جانە ەلەۋلى ەرلىك ىستەرىن ۇرپاق ءبىلىپ، ايتىپ، سىيىنىپ جۇرەرلىك قابىلەتتەر جاسالسا دەگەن كوپ تىلەۋىن قابىل قىلعاي. ەرلەرىن تانيتىن ەلىڭ بولعانى قانداي عانيبەت. سانا تازارعان تاۋەلسىزدىك جولىندا ەكى ەردىڭ ەسىمدەرى تاسقا تۇسكەنىمەن زادى ءالى زەردەلەنىپ، دارىپتەلگەن جوق. كوپ بولىپ جۇمىلساق، ءبارى دە وڭالادى.
قولدانىلعان دەرەك كوزدەرى:
- قاراتاي بيعوجين. قوجابەرگەن تولىبايۇلى «ەلىم-اي» جىر. ينتەرنەت.
- «بوگەنباي باتىر» كىتاپشا. تۇركىستان. 2011 جىل.
- قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى. تۇركىستان. 2011 جىل.
- ابىلاي حان. بۋكلەت. تۇركىستان. 2011 جىل.
- «تاۋكە حان» كىتاپشا. تۇركىستان. 2011 جىل.
- «التىن ۇيام – اقسۋىم». ءى-توم. الماتى. 2007 جىل.
- ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. الماتى. 1992 جىل.
- مامانيا. الماتى. «اتا مۇرا». 1999 جىل.
- اعىندا مەنىڭ اقسۋىم. الماتى. «نۇر». 2000 جىل.
- قۋات تەرىباەۆ. اعىندى اقسۋ. الماتى. «جازۋشى». 1986 جىل.
- «ابىز اقسۋ، اڭىز اقسۋ، ناعىز اقسۋ». الماتى. «سك-پرينت» باسپاسى.
- جۇمابەك ايتۇلى. قولجازبا شەجىرە. 1960 جىل.
- ەسپەنبەتوۆ نامازبەك. قولجازبا شەجىرە. 1962 جىل.
- وكىتاي احمەتوۆ. م. مارالباەۆ. «الشىن تورەباي». 2012 جىل.
- «قازاق ادەبيەتى»، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتتەرى، 1993 جىل.
- «قازاقستان تاريحى» جۋرنالدارى. 1993-94 جىلدار.
- م.تۇياقباەۆ. «قوجاحمەت ياساۋي» كەسەنەسى. 1991 جىل.
- قابدەش ءجۇمادىلوۆ. «دارابوز» رومانى.
- «ارمىسىڭ اڭىراقاي» كىتابى.
- قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 8 توم.
- مۇحامەتجان تىنىشباەۆ. ماتەريالدارى. 1925 جىل. تاشكەنت.
- «قولاعاش». جەمىسبەك دۋلاتبەكۇلى. تالدىقورعان. 2013 جىل.
- «تولەگەتاي، ماتاي، شەجىرەسى ساقاي». جەمىسبەك دۋلاتبەكۇلى. تالدىقورعان. 2012 جىل.
- ء داۋىت قۋاتبەكوۆ. قولجازبا شەجىرە. 1984 جىل.
- «جيعان-تەرگەن». جەمىسبەكتىڭ قولجازباسى.
- عابيت مۇسىرەپوۆ. ەر قاپتاعاي. «تۋعان ولكە» جۋرنال. 2003 جىل.
- تۇركىستان. «ءنازىر اس». 2012 جىل. ۆيدەو فيلم.
- وكىتاي احمەتوۆ، ءۋاليحان قابىشەۆ. بازارباي مامەتوۆ. الماتى. 2013 جىل.
- «بابالار ءسوزى». 100 تومدىق. شەجىرەلىك جىر-اڭىزدار. 82 توم. استانا. 2012 جىل.
Abai. kz
