«شەشە، شەشە! نەشە كەسە، سىندى كەشە؟»

«قابىلبەك ۇستاز» اتانعان قابىلبەك ءالىپبايۇلى يمام وقىرمان قاۋىمعا الەۋمەتتىك جەلىدە: «انا» دەگەن بار، «شەشە» دەگەن بار. «انا» - بالانى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيە بەرگەن ايەل، «شەشە» - بالاسىن تاستاپ كەتكەن، جورگەگىن اۋىستىرماعان ايەل» (انىقتاما قىسقارتىپ الىندى – ت.ك.), - دەگەن انىقتاما بەرگەن.

«شەشە، شەشە! نەشە كەسە، سىندى كەشە؟». وسى جاڭىلتپاشپەن ءتىلىن جاتتىقتىرماعان قازاق كەمدە كەم شىعار! بالا «شەشە», - دەپ اناسىنان سۇراپ تۇر! «شەشە»، «انا» - ءبىر ۇعىم! «شەشە»، «انا» - ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە تۇركى سوزدەرى، ەكەۋى دە دۇنيەگە ۇرپاق اكەلگەن ايەل ادام!. «اكە-شەشە» - بالانىڭ اتا-اناسى.  اناسى مەن بالاسىن، «شەشەسى مەن بالاسى» نەمەسە «شەشەلى - بالالى»، - دەيدى. «شەشەلى جەتىم - جارتى جەتىم»، - دەگەن حالىق ماقال-ماتەلىندە شەشەسىنەن ايىرىلعاندى مەڭزەپ تۇر.

قۇرمانعازىنىڭ اناسى القاعا ارناپ شىعارعان كۇيى – «قايران شەشەم»!

مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىندا «ابايدىڭ اناسى» دەمەيدى، «ابايدىڭ شەشەسى», - دەيدى.

قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا، يران قازاقتارى اراسىندا اناسىنا «شەشە» دەپ قاتىناس جاسايتىن وتباسى بارشىلىق!

قازاق حالقى اۋلەتتىڭ ۇلكەن اقساقالىنىڭ جارىنا، ونىڭ اۋلەتتىڭ ۇيىتقىسى رەتىندەگى ورنى، قاسيەتىنە قاراي سول اۋلەتتەن تاراعان ۇل-قىزدار «شەشەمىز»، «ۇلكەن شەشەمىز» دەگەن سىيلاستىق قۇرمەتپەن قارايدى. اجەنى دە «ۇلكەن شەشە» دەيدى.

اناڭا، ۇلكەن كىسىگە «شەشەتاي»، «شەشەم» دەگەن قاراتپا ءسوز قولداناسىڭ.

«...كىم سەندەردى، بالالار، سۇيەتۇعىن،
قۋانىشىڭا قۋانىپ، قايعىڭا كۇيەتۇعىن؟
ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، كىرپىك قاقپاي،
شەشەڭ بايعۇس دامىلسىز جۇرەتۇعىن...»

(ىبىراي التىنسارين. «انانىڭ ءسۇيۋى».)

«...جەرگە ساۋىپ ەمشەگىن،
شەشەم قايعى جەي مە ەكەن؟
ورامال قىلىپ كەڭ جەڭىن،
جەرگە ساۋىپ ەمشەگىن،
تەرىپ ءجۇرىپ شوپشەگىن،
«قۇلىنىم قايدا؟» - دەي مە ەكەن؟
جەرگە ساۋىپ ەمشەگىن،
شەشەم قايعى جەي مە ەكەن؟...» (ماعجان جۇماباەۆ. «شەشەم»)

«...سۇراساڭ قايىر شەشەتاي,
مەن ءۇشىن جەمتىك جيناما...»
«...سول تىلدە شەشەم مەنى الديلەگەن،
ەركەلەتكەن، «قۇلىنىم، جانىم», - دەگەن...» (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، «الاش ۇرانى».)

«..شەشە,سەن باقىتتىسىڭ!
جىلاماعىن.
جاي ءتۇسىپ جاتقاندا دا قۇلامادىڭ.
تاڭىرىڭنەن مەن ەدىم عوي سۇراعانىڭ،
سوندىقتان جىلاماعىن، جىلاماعىن!...
...مەن سەنىڭ قانىقپىن عوي كوز جاسىڭا،
ءوزىم كەپىل توت باسىپ توزباسىما.
ەكى جىر جازسام ساعان ءبىرىن ارناپ،
«شەشە» دەپ جازدىم ىلعي ءسوز باسىنا.
ءتاڭىرىم كەشە كورسىن كەسىرىمدى.
اسپانعا جازام سەنىڭ ەسىمىڭدى!!!
شەشە!
سەن باقىتتىسىڭ، تەربەتە بەر،
قۇبا تالداي يىلگەن بەسىگىمدى...» (مۇقاعالي ماقاتاەۆ. «شەشە، سەن باقىتتىسىڭ»)

ولەڭدەرى «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناعىنا ەنگەن اقىن قۇلىنشاق كەمەلۇلى (1840-1911) ءدىني ساۋاتتى بولعان. اناسىنا ارناعان تولعاۋىن «شەشەم» سوزىمەن بەرەدى.

«...تال بەسىگىن تايانعان شەشەم,
تۇندە تۇرىپ ويانعان شەشەم,
تار قۇرساعىن كەڭىتكەن شەشەم,
تاس ەمشەگىن جىبىتكەن شەشەم...»  (قۇلىنشاق اقىن)

ەرتەگى، اڭىزداردا، ليرو-ەپوستىق جىرلاردا، قيسسا-داستانداردا «انا» سوزىنەن كورى «شەشە» ءسوزى كوپ قولدانىلادى. قازاق ەرتەگىلەرىندە جاسى ۇلكەن ايەلدەن جول سۇراسا، «ە، شەشە»، «شەشە-اۋ» - دەپ وزىنە قاراتىپ بارىپ سۇرايدى، سونداي-اق، جاسى ۇلكەن ايەلمەن كەزىكسە «شەشە-اۋ, قايدان كەلەسىز»، - دەپ سۇرايدى.

«سىڭسۋ»، «جوقتاۋ» سياقتى وتباسىلىق فولكلوردا نەگىزىنەن «شەشە» ءسوزى قولدانىلادى، «اق شەشەم»، «شەشەكەم»، - دەپ جىلاعان.

سونداي-اق، اكەسىنىڭ ەكى نەمەسە ءۇش  ايەلى بولسا سول ايەلدەردەن تۋعان بالالار، ياعني كىشى ايەلدەن تۋعان بالالار ۇلكەنىن «ۇلكەن شەشەمىز»، سونداي-اق، ۇلكەن ايەلدەن تۋعان بالالار اكەسىنىڭ كىشى ايەلىن «كىشى شەشەمىز»، - دەيدى. «كەش باتىپ، قوراعا مال كەلەتىن ۋاقىت تاقالعاندا، ونىڭ كىشى شەشەسى ايعىزدىڭ ۇيىنە باردى» (م.اۋەزوۆ. «اباي جولى».)

ۇلكەن ابىسىندارىن كىشى كەلىندەر، سونداي-اق ءوز تۋعان ەنەسىنەن باسقا، اۋلەتتىڭ  ۇلكەن انالارىن كەلىندەر «شەشەي» دەيدى.

تۋعان شەشەسى قايتىس بولىپ كەتىپ، بالالاردى قامقورلىعىنا العان ايەلدى «وكىل شەشە»، ال، ءوز شەشەسى قايتىس بولىپ، اكەسى ەكىنشى ايەل السا، ول بالالارعا وگەي شەشە بولعانىمەن، ول ايەل بالالاردى باۋىرلسا، بالالار ونى «شەشەمىز» دەيدى.

ءبىر انادان تۋعان بالالاردى «شەشەلەس» دەيدى، «انالاس» دەمەيدى. «ءبىلال ماحامبەتشەنىڭ ءجاميلادان تۋعان كىشى ۇلى، شەشەلەس ءىنىسى، سارىبالا نەمەرە ءىنىسى». (عابيت مۇسىرەپوۆ. «كوز كورگەن»)

«ناعاشى شەشە» - شەشەسىنىڭ شەشەسى، بۇل ۇعىمدى «اناسىنىڭ اناسى» دەپ تۇسىندىرمەيدى.

«كىندىك شەشە» - ايەلدى بوساندىرىپ الىپ، كىندىگىن كەسكەن ايەل. قازاقى ايەل بوساندىرىپ، بالانىڭ كىندىگىن كەسەتىن ايەلدى «اققول انا» دەپ اتاعان (بۇل كۇنى «كىندىك شەشە» شارتتى تۇردە سايلانعان، بالا تۋدىرتۋدان حابارى جوق جاس كەلىنشەكتىڭ ءبىرى – ت.ك.).

قازاق: «ۇلدىڭ ۇياتى اكەدە، قىزدىڭ ۇياتى شەشەدە»; «اكە كورگەن وق جانار، شەشە كورگەن تون پىشەر»; «شەشەسىنە قاراپ قىزىن ال، اياعىنا قاراپ اسىن ءىش», - دەگەن.

ال، شەشەمەن بايلانىستى بوقتىق ءسوز «شەشە» ۇعىمىنىڭ انىقتاماسىنا جاۋاپ بەرمەيدى، ءتۇبىن قازاتىن بولساق «انا» ۇعىمىمەن بايلانىستى دا بوقتىق ءسوز بار. «اكە» تۋرالى بوقتىق ءسوز دە ورتادا كەڭ قولدانىستا، سوندا «اكە» ۇعىمىنا «بالاسىن تاستاپ كەتكەن ادام» دەپ انىقتاما بەرسەك نە بولادى؟.   «بوقتىق» ءسوز ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ءبىرىن ەكىنشى ءبىرى بوقتاۋعا قاقى بار ادامدار اراسىندا  «بوقتىق ءسوزدىڭ» ءوز قولدانىسى بار، ال قوعامدىق ورتادا «بوقتىققا» قازىر زاڭ تۇرعىسىندا تيىم سالىنعان، اكىمشىلىك ايىپ تاعىلادى.

ءداستۇرلى ورتادا «شەشە» سوزىمەن بايلانىستى بوقتىق سوزگە تيىم سالۋعا اتا-انالار، ۇلكەندەر، اۋىل اقساقالدارى، ياعني «اقساقالدار كەڭەسى» جۇمىس جاساۋى كەرەك!.

ءبىر ۇعىم بىرنەشە سوزبەن ايتىلىپ، سول سياقتى ءبىر ءسوز بىرنەشە ۇعىم بەرەتىنى قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭدىگى. مىسالى، «كەمپىرىم»، «قاتىنىم»، «ايەلىم»، «كەلىنشەگىم» سوزدەرى جاستىق ەرەكشەلىككە قاراي قولدانىلعانىمەن، ومىرلىك جارىنا بايلانىستى قولدانىلاتىن ۇعىم تۇرعىسىنان كەلگەندە تۇسىنىگى ءبىر.

ءدىني تۇرعىدان قاراساق تا، قاسيەتتى قۇران اياتتارى مەن سۇرەلەرىندە دە «اتا-انا» ۇعىمىن، اكە-شەشە ۇعىمىمەن بەرەدى.

«راببىم، تەك قانا وزىڭە قۇلدىق جاساۋدى، اكە-شەشەڭىزگە جاقسى قاراۋدى بۇيىردى» (يسرا، 23).

«ماعان جانە اكە-شەشەڭە شۇكىرشىلىك ەت، قايتا ورالار جەر مەنىڭ قۇزىرىم» (لۇقمان، 14).

«ۋا، راببىم! ەسەپ كۇنى مەنى، اكە-شەشەمدى جانە بۇكىل مۇمىندەردى جارىلقاي كور!» ( يبراھيم، 41).

«شەشە» ۇعىمىنا ويدان انىقتاما ويلاپ تاۋىپ، قوعامعا تاڭۋدىڭ قاجەتى جوق. تەرەڭگە ۇڭىلمەيتىن، فولكلورلىق مۇرالارىمىزدى وقىماي، يمامنىڭ سوزىنە يلاناتىن بەلگىلى ءبىر قوعام مۇشەلەرى قالىپتاسقانىنا كوزىمىز جەتىپ ءجۇر. سوندىقتار يمام، مولدالار قاۋىمى ۇلتتىق قۇنىلىقتى ساقتاۋعا اسا ساقتىقپەن قاراۋى قاجەت.

يمام ءىلىم، ءبىلىم بەرەتىن ءدىني تۇلعا بولۋى شارت!. قازىرگى كەزدە يمام، مولدالاردىڭ كاسىبي ماماندىعىنا «ۇستاز» ءسوزى تىركەلىپ ءجۇر، مىسالى «قابىلبەك ۇستاز». «ۇستاز» ءسوزى ۇيرەتۋشى، وقىتۋشى، ءبىلىم بەرۋشى ادام دەگەن ماعىنادا. ءدىني كاسىپتە «ۇستاز» ءسوزى قوسىلسا، ول ونىڭ بىلىكتىلىك دارەجەسىن، ستاتۋسىن تانىتادى، ءبىزدىڭ عىلىمي ورتادا «پروفەسسور»، «دوتسەنت»، اسكەري ورتادا «كاپيتان»، «مايور» دەگەن سياقتى. سوندىقتان «ۇستاز» ستاتۋسىنا يە بولعان يمام، مولدالار قانداي دا ءبىر ءداستۇرلى ۇعىمدار جۇيەسىنە انىقتاما بەرەر الدىندا، فولكلورلىق، ەتنوگرافيالىق ادەبيەتتەر، ەنتسيكلوپەديالار، اكادەميالىق باسىلىمداردى (10 تومدىق «ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا»; 15 تومدىق «ادەبي سوزدىك»; 5 تومدىق «ەتنوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا»; 100 تومدىق «بابالار ءسوزى»، ت.ب.) وقىپ، حالىق الدىندا دايىندىقپەن شىققاندارى ابزال. ۋاعىز دا «ءبىلىم جەتىلدىرۋ» مازمۇنىندا بولۋى قاجەت.

قاجەتتى اقپاراتتى تەحنولوگيادان الۋعا داعدىلانعان بەلگىلى توپ وكىلدەرى قالىپتاسقان وسى زاماندا ايتقان پىكىرىمىزدى وقىلمايتىن كىتاپ، تىڭدالمايتىن ەرتەگىنىڭ ءبىر ءسوزىن جەتكىزەتىندەي ناقتى، تۇششىمدى ەتۋ – ءوز قولىمىزدا!

تاتتىگۇل كارتاەۆا

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz