رەسەي قۇرامىنداعى قازاق جەرلەرى...

كەڭەس وداعى تاراعان جىلداردان باستاپ (قىزىل يمپەريا تۇسىندا رۇقسات ەتىلمەيتىن تاقىرىپتار), ورىستىڭ ءبىراز عالىمدارى، قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن سونىمەن قاتار، ولاردىڭ ۇستانىمى مەن سەنىمدەرىن جانە تۇرىپ جاتقان ايماقتارىنىڭ اتاۋلارىن تۇراقتى تۇردە زەرتتەپ، جيناقتاپ جانە بۇلتتارتپاس شىنايى دالەلدەرمەن ناقتىلاپ، ونى سول ەلدىڭ باسپاسوزىندە ارا-تۇرا بولسا دا، جارىققا شىعارىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى چەليابينسك قالاسىندا تۇراتىن يۋري بوشنياكوۆ.

«وڭتۇستىك ورال دالاسى ەجەلدەن ەۋروپاعا ءوتۋدىڭ ەڭ ىڭعايلى ورنى – «كاسپي دالىزىنە» قاقپا رەتىندە قىزمەت ەتكەن. وڭتۇستىگىندە قازاقستاننىڭ سۋسىز شولەيت  دالاسى جاتسا، سولتۇستىگىندە ءۇيىر-ءۇيىر تابىنى بار قالىڭ كوشپەلىلەر ءومىر ءسۇردى. بۇل دالادا كىمدەر تۇرمىس سۇرمەدى دەيسىز. كەزىندە  وسى سولتۇستىكتە سارماتتار، الاندار جانە باسقالار دا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. سودان كەيىن عۇنداردان باستاپ تۇركىلەرگە دەيىن وسى ۇلانعايىر ولكەنى مەكەندەدى. X-XI عاسىرلاردا وڭتۇستىك ورال دالاسى قىپشاق كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. سودان كەيىن، ۇلىستار ىدىراعاننان كەيىن، ونى قازىرگى قازاق حالقىنىڭ كىشى جۇزىنە كىرەتىن، رۋ-تايپالار قونىس ەتتى. شامامەن XVII عاسىرعا قاراي كۇشەيگەن، بىرىككەن قازاق حاندىعى باشقۇرت شەكاراسىنا تاقادى. وسىلايشا قازاقتار XVII عاسىرعا قاراي باشقۇرت شەكاراسىنا تاقاپ كەلدى. بۇل حالىقتاردىڭ قارىم-قاتىناسى ءار ءتۇرلى جاعدايدا بولدى».

وسىلاردى وقي وتىرىپ، اۆتوردىڭ جازبالارىنان تاعى مىنانداي جولداردى كەزدەستىرەسىڭ: «باتىستا باشقۇرتتار مەن قازاق رۋلارىنىڭ اراسىنداعى شەكارا ورال وزەنى ارقىلى ءوتتى. سول جاعالاۋدا قازاقتاردىڭ جازعى جايىلىمدارى ورنالاستى. ول جايىلىمدار: ماگنيتوگورسك،   ۆەرحنەۋرالسك، اگاپ، كيزيل اۋداندارىندا جانە ۆارنا، ترويتسك، گيمەن ايماقتارىندا بولدى. تاعى  ءبىر ايتارىم، قازاقتىڭ «قىز-جىبەك» ليرو-ەپوستىق پوەماسىنىڭ باس كەيىپكەرى - تولەگەننىڭ رۋى، وسى ورال وزەنىنىڭ اۋماعىندا (قازاقتار جايىق نەمەسە اق جايىق اتايدى) ماگنيتوگورسك اۋدانىندا كوشىپ جۇرگەن.

«قازاقتاردىڭ سولتۇستىك شەكاراسى، ولاردى باشقۇرتتاردان اجىراتىپ تۇرعان، ميان وزەنى بويىمەن  وتكەن. اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە: «كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ بىرىنە جاتاتىن،  سۇلتان تاعانبايدىڭ ءتورت ۇلى بولعان: ەسىمباي، سارىباي، ماڭعىت جانە ءسىلامباي.

ۇلكەن ۇلى –  ەسىمباي باشقۇرت قىزىنا  ۇيلەنىپ، اكەسىن قاتتى اشۋلاندىرادى. تاعانباي ونى وزىنەن اۋلاقتاتىپ، قۋىپ جىبەرەدى. سونداي-اق  قارعاپ-سىلەپ، ونىڭ ءولۋىن تىلەيدى. ەسىمباي باشقۇرت جەرىنىڭ تاۋلى وڭىرىندە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، تاسقا جانشىلىپ، قازا تابادى. ال سول ءمايىتتىڭ جانىندا جەرگە قۇلاعان تاستىڭ استىنان «ەسىمبايدىڭ قانى» اتانعان مۇناي فونتانى اتقىلاپ تۇرعان ەكەن. قازىر وسى ارادا، ياعني، باشقۇرتستاندا مۇنايشىلار قالاسى – يشيمباي بار.

تاعانبايدىڭ ەكىنشى ۇلى – سارىباي ءوز اۋىلدارىمەن توبىل وزەنىنىڭ ماڭىنا كوشىپ كەلەدى. ونىڭ قىستايتىن جەرى سارىباي دەپ اتالادى. بۇل قازاقستاننىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى ايگىلى سوكولوۆ-سارىباي كەن ورنىنىڭ اۋدانى.

تاعانبايدىڭ ءۇشىنشى ۇلى – ماڭعىت، ءوز اۋىلدارىمەن ورال وزەنى بويىنا كوشىپ كەلگەن ەكەن. ونىڭ  ەلى، وسى ءۇشىنشى ۇلدىڭ اتىمەن اتالعان، قازىرگى كۇنگى باشقۇرتستانداعى ماڭعىت تاۋلارىنىڭ  ماڭايى، ساي-سالاسى بولاتىن. كەيىننەن وسى تاۋدىڭ اتىمەن، بۇل ارادا ماڭعىت دەپ اتالاتىن كازاك ەلدىمەكەنى پايدا بولدى. سونىمەن قاتار، بۇل جەر، تەمىر رۋداسىنا وتە باي ەكەنى انىقتالدى.  كەيىننەن، ىشكى رەسەيدەن كەلگەن، ورىس قىزمەت ەتۋشىلەرى ماڭعىت اتاۋىن ماگنيت سوزىنە  اينالدىرىپ، سودان كەيىن ونىڭ نەگىزىندە مەتاللۋرگتەر قالاسى – ماگنيتوگورسك بوي كوتەردى.

تاعانبايدىڭ ءتورتىنشى ۇلى – ءسىلامباي ەڭ كورنەكتى بولدى. ول ءوز اۋىلدارىمەن بىرگە قيىر سولتۇستىكتە، مياس وزەنىنىڭ اۋماعىندا، باشقۇرت كوشپەندىلەرىنە جاقىن ءجۇردى. ول ەكى ەلدىڭ  ورتاسىنداعى ۇزدىكسىز بارىمتانى، ءوزارا رەيدتەردى توقتاتا الدى. ءسويتىپ، باشقۇرت رۋلارىمەن بەيبىتشىلىك ورناتتى. كوپتەگەن قازاق  پەن باشقۇرت رۋلارى، ونىڭ قاراماعىنا قارادى. بۇل  ەلدەردىڭ قۇرامىندا بىرلەسكەن نەكەلەر ءجيى كەزدەسەتىن. قازاقتار دا، باشقۇرتتار دا ونى قۇرمەتتەپ، جاقسى كوردى. قازاقتار ءسىلامبايدى بي دەپ جاريالاپ، ونى جاڭا قۇرمەتتى ەسىممەن ءسىلام بي دەپ اتادى. ءتىپتى وتارلاۋ داۋىرىندە دە، ورىستاردىڭ وسى ايماقتاعى جۇرتتىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن، كەزىندە سولاردىڭ تىلىمەن اتالعان ءسىلام بي اڭعارىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە باتىلى جەتپەدى. ولاردىڭ  وسى اراعا سالعان كىشىگىرىم قالا بەكىنىسى ءسىلام بي دەپ اتالدى. بۇل اتاۋ، كەلە-كەلە، كەيىننەن  چەليابىگە اينالدى. ءسويتىپ، ورىس كارتاسىنا وسى اتاۋمەن كىردى»، - دەيدى ورىس عالىمى يۋري  بوشنياكوۆ.

ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدار، چەليابينسك ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى سەلەبە دەپ ايتىپ  ءجۇر. ارينە، اركىمنىڭ ءوز  دالەلى بار شىعار.

سونىمەن، قازىرگى باشقۇرتستانداعى يشيمباي قالاسى، قازاقشا ايتقاندا، ەسىمباي. (ورىستار ەسىل وزەنىن يشيم دەپ اتايدى عوي). سونىمەن قاتار، ماڭعىت تاۋ - ماگنيتوگورسك قالاسىنىڭ تۇپكى اتاۋى. ماڭعىت كەيىننەن ورىسشا ماگنيت، ارتىنان ماگنيتوروسك دەپ اتالعان بولدى عوي. رەسەيدىڭ وسى كۇنگى چەليابينسك قالاسىنىڭ اتاۋىنىڭ دا قالاي شىققانىن ەندى تۇسىندىك. كىشى ءجۇز تورەسى – ءسىلامباي، ارتىنان قالىڭ جۇرتشىلىق ءسىلام بي دەپ اتاعان ازاماتتىڭ ەسىمى، كەيىننەن وسى اراعا  اسكەري بەكىنىس رەتىندە سالىنعان قالاشىقتىڭ اتىنا اينالىپ – ءسىلام بي، كەيىننەن چەليابى دەپ اتالعانىن بىلدىك. ورىس عالىمىنىڭ شىندىققا جاقىن كەلەتىن تاريحي شىعارماسىن وقي كەلە، چەليابينسك وبلىسىنىڭ اۋماعىن، ءوز زامانىندا كىشى ءجۇزدىڭ قازاق تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ كونەدەن  مەكەندەگەنىن اڭعارامىز.

جالپى، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى قاجى – تارحان (استراحان), سارى - تاۋ (ساراتوۆ), سامار – قۇندىز  دالاسى (سامارا),  ورىنبور (ورەنبۋرگ),  ءسىلام  بي (چەليابينسك),  قورعان (كۋرگان),  تومەن – تومەنگى  دالا (تيۋمەن), ۇركىت (يركۋتسك), توڭ – توپىراعى توڭ بولىپ كەلەتىن ولكە – مەرزلايا زەمليا (تومسك), ومبى - قارى قالىڭ جاۋاتىن ءوڭىر (ومسك), كەمەر - وزەننىڭ جاعالاۋى (كەمەروۆو), تار (تارسك),  سونداي-اق التاي تاۋلى ولكەلەرى ەجەلگى تۇركىلەردىڭ، ياعني، كوشپەلى قازاق تايپالارى مەن  رۋلارىنىڭ  عاسىردان، عاسىرلارعا جالعاسقان اتامەكەندەرى بولاتىن.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz