عاليا قايداۋىلقىزى. قايرالماعان قىلىشتى توت باسادى
اياققا كىسەن سالۋعا بولار،
قولعا كىسەن سالۋعا بولار،
تىلگە كىسەن سالۋعا بولماس!
(بايدىبەك بي)
«نە ايتارىڭدى بىلمەسەڭ، شىنىڭدى ايت» دەيتىن شىعىستىڭ دانالىعى وسىنداي تىعىرىققا تىرەلگەندە جانىڭا قۋات بەرەدى.
ءار قاۋىمنىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى ەرىكتى ارەكەتى ەمەس، ۇلتتىڭ ساياسي، رۋحاني مۇراتىنىڭ بيىك مۇناراسى. مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ اناسى – مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ەلدىك ءتىلدىڭ نەگىزىندە عانا ەلدىڭ ەلدىك تۇلعاسى مويىندالادى. تىلىنەن تۇڭىلگەن ۇلت ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى، تۇبىنە ۇڭىلگەن جۇرت ءوزىن-ءوزى تاۋبەسىنە كەلتىرەدى.
قازىبەك ءبيدىڭ: – «ءبارىڭىز ءبىر ەنەدەن تۋعانداي بولىڭىز، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن: اينالا الماي ات ءولسىن، ايىرا الماي جات ءولسىن» دەيتىن وسيەتىن ساقتاۋ – جەر بەتىندە سوڭعى قازاقتىڭ قارا تىرناعىنان حال كەتكەنشە، قارا باسى قارا جەرگە جەتكەنشە جادىنان وشپەيتىندەي ۇلىق ۇستانىمى، ۇلتتىڭ ۇيتقىسىنداي ۇرانداتقان ۇلى جولدىڭ باسى بولماق.
اياققا كىسەن سالۋعا بولار،
قولعا كىسەن سالۋعا بولار،
تىلگە كىسەن سالۋعا بولماس!
(بايدىبەك بي)
«نە ايتارىڭدى بىلمەسەڭ، شىنىڭدى ايت» دەيتىن شىعىستىڭ دانالىعى وسىنداي تىعىرىققا تىرەلگەندە جانىڭا قۋات بەرەدى.
ءار قاۋىمنىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى ەرىكتى ارەكەتى ەمەس، ۇلتتىڭ ساياسي، رۋحاني مۇراتىنىڭ بيىك مۇناراسى. مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ اناسى – مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ەلدىك ءتىلدىڭ نەگىزىندە عانا ەلدىڭ ەلدىك تۇلعاسى مويىندالادى. تىلىنەن تۇڭىلگەن ۇلت ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى، تۇبىنە ۇڭىلگەن جۇرت ءوزىن-ءوزى تاۋبەسىنە كەلتىرەدى.
قازىبەك ءبيدىڭ: – «ءبارىڭىز ءبىر ەنەدەن تۋعانداي بولىڭىز، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن: اينالا الماي ات ءولسىن، ايىرا الماي جات ءولسىن» دەيتىن وسيەتىن ساقتاۋ – جەر بەتىندە سوڭعى قازاقتىڭ قارا تىرناعىنان حال كەتكەنشە، قارا باسى قارا جەرگە جەتكەنشە جادىنان وشپەيتىندەي ۇلىق ۇستانىمى، ۇلتتىڭ ۇيتقىسىنداي ۇرانداتقان ۇلى جولدىڭ باسى بولماق.
ءاۋ باستا ءبارى دە دۇرىس ەدى. ءبىر توبەنىڭ جاڭعىرىعىن ەكىنشى توبەگە تىلىمەن تەبىرەنتىپ، ۇنىمەن تەربەتىپ جەتكىزەتىن بابالارىمنىڭ بايتاق جەرىن دە، باي ءتىلىن دە باسىنعاندارعا قارسى باس كوتەرگەندەردىڭ باستارى كەسىلگەن سوڭ ەربەڭدەگەن قول مەن تىرباڭداعان اياقتاردىڭ امالى تاۋسىلىپ دۇرىستى بۇرىس دەدى. شاراسىز حالىق شاشىلىپ قالدى. يمپەريانىڭ وتارىنا بىرەۋ مۇيىزدەن، بىرەۋ تىلدەن بايلاندى. مۇيىزدەن بايلانعاندار مۇيىزدەپ سىتىلدى، تىلىنەن بايلانعاندار كومەيدەن تۇتىلدى. جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن، جەتى عالامنىڭ سىرىن بىلەۋگە تالپىنعان، جەتى اتاسىن تۇگەندەپ قان تازالىعىن، سايگۇلىگىن جۇگەندەپ ءتان تازالىعىن، جاراتىلىسپەن جاراسىپ جان تازالىعىن ساقتاپ كەلگەن، تۇركىلەردىڭ ءتۇپ قازىعى، ساقتاردىڭ سالتىن، عۇنداردىن عۇرپىن جالعاستىرعان جۇرتتىڭ جاندى جەرىن ءدال تاۋىپ اۋەلى ءتىلىن تۇقىرتتى. ميسسيونەرلەر ءوز ميسسياسىن جانكەشتىلىكپەن اتقاردى. «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي...» – دەپ تامسانعان جوق، تاڭ قالدى. اسقاق داۋىس، جالىندى ءۇن، وتكىر تىلدەن قاۋىپتەندى. التى اتانىڭ داۋىن التى اۋىز اتالى سوزبەن شەشكەن، اباقتى سوقپاعان، زىندان قازباعان سايىن دالانىڭ سەرتى سەرتپەلى ءسوزدىڭ استارىنداعى اتىلعان وق ەكەنىن سەزىپ سەزىكتەندى، سەسكەندى. تاس جارۋعا جاراعان ءتىلدىڭ باس جارۋعا قۋاتى جەتەتىنىن ءتۇيسىنىپ ءتۇسىندى. قالعان «قاۋىپسىزدىك» شارالارى سودان سوڭ جوسپارلى تۇردە جۇيەگە ءتۇسىرىلدى. ەركىن ەلدىڭ ەرىكتى ۇلانى «قاسقىر كەلە جاتىر» دەسە قىزىق كورىپ قارسى شىعاتىن ەر مىنەزدەن، «ورىس كەلە جاتىر» دەسە وتىرعان جەرىنە «وتىرىپ» قوياتىنداي ۇرەيلەندى
توعىز جولدىڭ تورابىندا، قوس قۇرلىقتىڭ قويناۋىندا، كوكجيەككە جانارىن قاداپ، قيا شىڭعا قيالى سامعاپ، شىعىستىڭ شىرايىن، باتىستىڭ قۇنارىن بويىنا دارىتقان، جىلقىنىڭ جۇيرىگىن ءمىنىپ، سۋدىڭ تۇنىعىن ءىشىپ، مىلتىقتىڭ ءتۇزۋىن اتىپ، تاماقتى تالعاپ جەگەن، كيىمىن ارلەپ كيگەن، ادالدىعىمەن دوس جيناعان، دارحاندىعىمەن جات سىيلاعان قايراتتى دا قايسار مىنەز قازاقتى قاق جارۋدىڭ داۋىرلىك مىندەتى قابىلداندى. وسى ورايدا حالەل دوسمۇحامەدۇلى: – ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلۋىنا ەڭ الدىمەن وقىعاندارى سەبەپ بولادى. بۇلار جات جەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا ءتىلىن وزگەرتۋگە جولباسشىلىق جاسايدى» – دەيدى ءتىلىن تىسىنە قويىپ. قازاقتىڭ قانجارى مەن قايراعىنىڭ اراسىندا قايرالا ءجۇرىپ مايرىلعان، قاناتىنان قايرىلعان قايران ارىستار-اي! وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىن الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى عۇمار قاراش «ۇلت ءھام تۋعان ءتىل» ماقالاسىندا: – «...بالا اناسىنىڭ قۇرساعىندا-اق، ءوز ۇلتىنىڭ تىلىمەن اۋىزدانادى، ءبۇتىن دەنەسى سونىمەن ازىقتانادى» – دەگەنىنىڭ دالەلى قازاقتىڭ بالاسىنىڭ ءتىلى بىلدىرلاپ ەمەس شۇلدىرلەپ شىعىپ جاتقاندىعى بولسا كەرەك. «بالانىڭ ءتىلى قاي تىلدە شىقسا، سول تىلدە ءتۇس كورەدى»-دەگەن وسىعان سايادى.
«قازاقتىڭ ءباسپاسوزىنىڭ قاتەسىن كورسە ەۋروپا ايەلدەرى بالا تاستار ەدى» – دەگەن ءتۇرپى ءسوز دە وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعانىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول سازارعان بەتىنەن قايتقان جوق.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: – «قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان، مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن» دەسە، ءاليحان بوكەيحانوۆ:
– مەن بۇقتىم، جاتتىم،
سەن بۇقتىڭ، جاتتىڭ،
كىم ىستەمەك قىزمەت
اۋىزبەن ايتىپ،
ىستەرگە قايتىپ،
جولاماساق نە مىندەت – دەپ اشىنادى. «ناعىز تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى – ءبىزدىڭ قازاقتا» – دەيدى دە ءوزىن دە، وزەگى تالعان جۇرتىن دا ارقالاندىرادى. «عۇمىر بايگەسىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الادى» – دەپ ءۇمىت ساۋلەسىنىڭ ۇشقىنىن تاستايدى. مۇستافا شوقايدىڭ «ۇلتتىق رۋحتىڭ نەگىزى – ۇلتتىق ءتىل» دەگەن وسيەتىنە التى قىردىڭ ارعى جاعىنداعى اتاسى بولەك ك.گ.پاۋستوۆسكي «انا تىلىنە نەمقۇرايدى قاراۋ – ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنە، بۇگىنىنە، بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قاراۋ» – دەپ ءۇن قوسادى. يمانۋيل كانت: «حالىق ءوز تىلىنەن ايىرىلعان كەزدە حارەكەتىنەن دە ايىرىلادى» دەپ كۇڭىرەنەدى. بۇل دەگەن حالەل دوسمۇحامبەتۇلىنىڭ: «انا ءتىلىن جاقسى بىلە تۇرىپ، بوتەنشە جاقسى سويلەسەڭ – ءسۇيىنىش، انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ بوتەنشە سويلەسەڭ – بۇل – كۇيىنىش» مۇڭىمەن ءۇنسىز ۇيلەسىم تاۋىپ تۇرعانداي.
دانالاردىڭ دارا تۇجىرىمىنا ءتانتى بولا وتىرىپ، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ وسيەتتى شەشىمىن كادىمگى اقتايلاق ءبيدىڭ «كيەلى ءىستى كوپپەن شەش، شيىرشىق اتسا ەپپەن شەش» دەيتىن شەشەن دە كوسەم كورەگەندىگىنەن داتكە دارمەن تاپقانداي بولامىز. «تىلىنەن ايىرىلعان جۇرتتىڭ دا، جويىلعان جۇرتتىڭ دا جۇرتىندا قالعاننان ساقتاسىن» دەپ ءبىز دە ساقتىق شارالارىن جاساۋعا جانتالاسامىز. تىلەرسەگى دىرىلدەپ، بۋىنى بىلقىلداپ تۇرعان قازاقتىڭ ءتىلىن ۇلتتىڭ ۇنىمەن قۋاتتاندىرۋعا قۇلشىنامىز، قۇلدىق سانادان قۇتىلۋعا ۇمتىلامىز.
ءتىلىن تۇسىنبەگەن اتا جاۋىنىڭ ءوزىن اقىلىمەن اتتان اۋدارىپ تۇسىرگەن سايىن دالانى ارىمەن، جانىمەن قورعاپ قۇربان بولعان قىران مىنەز بابالاردىڭ كوكتە رۋحىن كۇڭىرەنتىپ، جەردە ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ نازالاندىرىپ الۋدان ابايلاماساق اداساتىنىمىزعا الاعىزامىز.
الايدا، ايتاقتاي، ايتاقتاي قاسقىردان دا ۇيالاتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. ءدال قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى، دالىرەك ايتساق قازاق ءتىلىن، دەمەك مەنىڭ ءتىلىمدى قولداۋدان گورى قورلاۋ باسىمىراق.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاۋەلسىز تاريحىندا قوس ءتىلدىڭ «تەكەتىرەسى» ءارى جاريا، ءارى قۇپيا. جاريا زارلاۋدان جالىقپايدى، قۇپيا – قيسىنىن تاۋىپ الداۋدان قورىقپايدى. جاريا جانىن سالىپ قاقسايدى، قۇپيا قۇلپىنىڭ كىلتىن قۇپيا ساقتايدى. بىرەۋى سويلەي بەرەدى، بىرەۋى ۇندەمەي ءجونىن جوندەي بەرەدى، وزگە تىلمەن وزەگىن جالعاپ ولەرمەندىكپەن ورلەي بەرەدى. سوڭعى كەزدە قاعازدى دا، ۋاقىتتى دا ۇنەمدەۋدىڭ ۇكىمەتتىك تاسىلىمەن وكىمەتتىڭ جيىندارىن رەسميلەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ وتىرىستارىن تەك ورىس تىلىندە وتكىزۋ ۇردىسكە اينالدى. ساڭقىلدايسىڭ با، قارقىلدايسىڭ با قالىڭ قازاق جينالادى، ەسەپ-قيساپ ەسەپتىڭ تىلىندە تىڭدالادى. كەلدىك ءتىل ەلدىك ءتىلدىڭ ەتەگىنەن باسىپ ەڭسەسىن ەزە تۇسەدى، مەرەيى وسە تۇسەدى. «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق» دەيتىن ابايدىڭ دانالىعىنا «قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ دە قازاقتان باسقا جاۋى جوق» دەگەندى قاق ماڭدايىمىزعا شەگەلەپ قويساق تا ارلانا قوياتىن قازاقتى تابامىن دەپ تالپىنباي-اق قويىڭىز.
«ۇرگەن يت قاپپايدى، ساقتاندىرادى» دەسەك ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز، ءتىل قوتىر، قۇلاق جاۋىر بولعانشا قايتالانا بەرەتىن ءارى قاڭقۋ، ءارى شانشۋ.
ەلباسىنىڭ: «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەيتىن وسيەتتەي ونەگەلى ءسوزىن قاپتاعان قالىڭ قازاق جينالعان وتىرىستاردا قۇلاعى تۇگىلى شىلاۋىنا دا قىستىرماي، جۇرە تىڭداعاندارى وتە وكىنىشتى-اق.
ورىستاندىرۋ ساياساتىندا ورىستىڭ دا، ويراتتىڭ دا كىناسى جوق. ءبىر ۇلتتىڭ رۋحىن قاقىراتىپ بارىپ قاق ايىرۋ مىلتىقسىز مايداننىڭ ەڭ قولايلى ستراتەگياسى. پالساپالىق ويلارىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، قيالىنىڭ ۇشقىرلىعىمەن، ءتىلىنىڭ وتكىرلىگىمەن، تاۋبەسىنەن جاڭىلمايتىن تاۋەكەلىمەن، قياناتسىز قايراتىمەن، اقىلىنا سۇيەنگەن ايباتىمەن، وركەنيەتتىڭ وركەشىندە نىق وتىرعان قازاق قازاق بولعاندىعى ءۇشىن عانا سان عاسىر قاستاندىقتان شىعا الماي قالجىرادى، قالجىراعان سايىن سانسىرادى. يماننىڭ ىسىمەن، رۋحتىڭ كۇشىمەن، ءتىل نايزانىڭ ۇشىمەن، ەسەرلەردىڭ ەكپىنىنەن، تەكسىزدەردىڭ تەكپىنىنەن امان قالدى. سول قۇدىرەتتى كۇشتى السىرەتۋدىڭ جولىنداعى «الىمجەتتىلىك» ءالى دە جالعاسۋدا.
اق نيەتى مەن ادال اسىن اۋىزدارىنا توسقان قازاقتىڭ كەلىمسەكتە دە، كەتىمسەكتە دە وكپە-نازى جوق. ەشقايسىنىڭ قازاقتىڭ جەرىندە دە، تىلىندە دە، وزىندە دە التى الاسى بەس بەرەسى داۋى جوق. باۋىرباسىپ كەتكەن ادامزاتتىڭ ۇرپاعى. ءوزى وتىرعان بۇتاعىنا قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان ايباتتى ايبالتانىڭ سابى وزىمىزدەن. ەلدىك ءتىلدىڭ ەركىن كوسىلۋىنەن قاۋىپتەنەتىن دە ىشتەن شىققان «ءازجىلاندار» مەن «بوزجىلاندار».
سىرتتان كەلگەندەردىڭ الدىنان تۋ جەلبىرەتىپ شىقساق «ە-ە...» دەيدى، ءتىل مولدىرەتىپ شىقساق «و-و-و دەيدى». سەبەبى تۋ – ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان، ءتىل – اللانىڭ سىيى، اتا-بابانىڭ اماناتى. ەشكىمنىڭ ويدان ويلاپ شىعارعان ويىنشىعى ەمەس. ءاربىر ءتىلدىڭ كيەسى بار، دەمەك يەسى بار. ءوز تەگىن مەنسىنبەگەندى وركەنيەتتىڭ ءوزى وزەككە تەبەدى.
قازاقتىڭ قاتارعا قوسىلۋدىڭ جولىنداعى باستى قۇرباندىعى انا تىلىنەن ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا ايىرىلىپ قالعاندىعى. ءالى دە ءتىلدىڭ تىلگە كەلە الماي تۇرعانى قۇرباندىقتىڭ قۇنىنىڭ قۇندىلىعىندا. انا ءتىلى – ەسەپ-قيساپتىڭ قۇرالى ەمەس، جان-دۇنيەسىنىڭ ۇرانى. ساناڭدى باۋراپ، سەزىمىڭدى ارباپ، ەڭىرەتىپ بارىپ ەسىڭدى جيعىزادى. نە سىناققا كونەسىڭ، جان-ءتاڭىندى انا تىلىڭە بەرەسىڭ، نە كورىنگەن كوشكە ەرەسىڭ.
ۇلتىمىزدىڭ ۇلى مۇراسى – بابالاردان جەتكەن ءتىل. قازاق ءتىلى قازاقتىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان تاعدىرى. دەمەك، بارىمىزدى باعالاپ ساقتايتىن دا ءوزىمىز، ايىرىلىپ قالساق اڭىراپ جوقتايتىن دا ءوزىمىز.
ءبىر كەزدە ەڭ سورلى جارىمجان كىسى ورىسشا ءتىل بىلمەيتىن قازاق بولدى. ادام بولۋ ءۇشىن ءوز ءتىلىن بايگەگە تىكتى، باستىق اتاندى. الايدا قازاق ءتىلدى قازاق بولىپ قالا المادى. ابايشىلاپ ايتساق: «قازاق بولۋ ءوز ەركىڭ، باستىق بولۋ پارىزىڭ» دەيمىز دە دەمىمىزدى تەرەڭ الىپ ءبىر كۇرسىنەمىز. ءسوزدىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارىلىپ كەتكەندىگى سونشا قازاقشانى قازاقشالاپ قاقالىپ-شاشىلىپ ءجۇرمىز. ءسوزدىڭ جۇتاڭ تارتۋى – ويدىڭ السىرەۋى، ويدىڭ السىرەۋى – رۋحتىڭ قالجىراۋى، سانانىڭ سانسىراۋى.
قازاقتى قازاققا قارسى قويۋدىڭ ايلا-شارعىسى ەشقاشان «كۇن تارتىبىنەن» تۇسكەن ەمەس. ۇستەم تاپقا قارسى شىعامىز دەپ ۇستەم ۇلتتىڭ تەكپىسىنە تۇستىك. ۇستەمنىڭ قادىرىن كەتىرىپ «تەڭ» بولدىق، ۇستەم ۇلتقا جەم بولدىق. ەندىگى جەردە ساۋىردى اياساق تا سانانى قامشىلايتىن كەزەڭ تۋدى. وزىنە-ءوزى سەنىمدى جۇرت وزىنىكىنە بوگدەنى ورتاقتاستىرمايدى، جارياعا جار سالماي وزىنىكى ەكەنىن دالەلدەيدى، مەملەكەتىنىڭ مەنشىگىن قورعايدى، مەملەكەتىنىڭ تىلىندە ەركىن ەرىكتى دارەجەدە سويلەي بەرەدى. بىرەۋ «مۇنىڭ قالاي» دەسە دەربەستىككە ايتىلعان ابەستىك دەپ قابىلدايدى.
«ءسوزىڭىز وتە كۇردەلى ەكەن، قاراپايىم تىلمەن جەڭىل ەتىپ جازباساڭىز جاستار تۇسىنبەيدى» – دەگەن «بايقۇس بازىنانى» ەستىپ قالامىز. الايدا، ەلپىلدەگەن، جەلپىلدەگەن، سىلبىراعان، بىلجىراعان، قالجىراعان قارابايىر، قارادۇرسىن ءتىلدىڭ ءتىلىمىزدى قارا قۇرتتاي جايلاپ بارا جاتقاندىعىنا جايباراقات قارايمىز.
ءتىلىمىزدىڭ اياسى كەڭەيىپ كەلەدى دەپ ءوزىن دە وزگەنى دە الداۋسىراتقاندار الداۋسىراتقانى ءۇشىن ايلىق الىپ وتىرعاندار. بۇگىنگى پايىزدى پايىزداساق «قازاقتىڭ پالەن پايىزى انا تىلىنەن ماقرۇم قالعان» دەپ جارياعا جار سالىپ جۇرگەن «سۇيىنشىگە» قازاقشانى ءتىل دەپ تانىمايتىن ۇلىستاردىڭ ۇلەسىن كەپىلگە قالدىرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە سالعىلاسا كەلگەندە قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ سالى سۋعا كەتەرىنە كۇمان جوق.
وسىندايدا، وسىنداي حالگە جەتۋگە «قولعابىس» تيگىزگەن ايتقىشتاردىڭ دەگەندەرى ەسكە تۇسەدى.
«قازاقتاردىڭ اقىل-وي قابىلەتىنىڭ زور ەكەنىنە بارعان سايىن كوزىم جەتە تۇسۋدە. ايتقىسى كەلگەننىڭ ءبارىن تەز ءتۇسىندىرىپ، قارسىلاسىنىڭ سوزىنە دە شەبەر تويتارىس بەرە بىلەدى. ءتىپتى بالالاردىڭ اقىل-ەسى دە وتە تەز جەتىلەدى» – دەپ تاڭداي قاعادى ۆ.ۆ.رادلوۆ. «قۇندى ءسوز قۇنارلى ويدان شىعادى» دەگەن ل.ن.تولستويدىڭ سوزىنە باس شۇلعيسىڭ دا، ورىسشا ويلايتىن قازاقتان قازاقشا قۇنارلى ءسوز قايدان شىقسىن دەپ شاراسىز كۇيگە تۇسەسىڭ. قارشاداي بالانىڭ شاقشاداي عانا ءبىر باسىنا ءۇش ءتۇرلى ءتىل قاتار ۇيا سالعاندا قاي شيقىلدى تىڭدارىن بىلمەي دال بولعان سانادان قانداي دانا شىقسىن - دەيسىڭ دە، تولە بي بابامىزدىڭ: - «ءبيدىڭ ايتقانىن قۇل دا ايتادى، بىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» - دەگەنىنە دەم قوسىپ، ايتىلعان جەردەن اسا الماي جەر جاستاناتىن ءسوزىڭدى ايايسىڭ دا ناليسىڭ. ۇيىپ–توگىپ ءتىل ۇيرەنگەن جاقسى، ءوز ءتىلىڭ ءۇيىندىنىڭ استىندا ۇيەلەپ قالسا، قاسىرەت.
جاقىندا ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ قازاقشا ءان كەشىن وتكىزگەن ءۇش تاتيانانىڭ بىرەۋى بۋرميستروۆا: - «سۇلتان سۇيەگىن ساتپايدى» دەگەن ءسوز بار، ءوز توركىندەرىمە دە ءبىر ءان ارنايىن، قازاقشا سويلەمەيتىن قازاقتار دا مەنىڭ توركىندەرىم» دەگەن استارلى نازبەن ورىسشا ءان سالعان ەدى. قيلى تاعدىردىڭ سوقپاعىندا ءسوزىنىڭ دە ءوزىنىڭ دە قىلشىعىن قيسايتپاي، قازاقشا بىلگەنى ءۇشىن عانا قازاقتىڭ الاقانىندا جۇرگەندەردىڭ قاي ارەكەتىنە دە قول سوعاسىڭ دا، ءتىل ۇيرەنۋدىڭ جولىنا ءتىلىن قۇرباندىق ەتكەندەرگە قايران قالاسىڭ.
ءۇش عاسىردىڭ ۇسكىرىگى ءتىلدىڭ گۇلىن ءۇسىتىپ، ساباعىن سولدىرىپ، ەندى تامىردى بويلاپ بارادى. قولدانىستان قۇقاي كورگەن ءتىل اينالىمنان شىعىپ قالعان اقشاداي بىرتە-بىرتە تاعدىرى تالاۋعا ءتۇسىپ تاڭسىق دۇنيەگە اينالادى. ءدال قازىر تارازىنىڭ ەكى باسى ەرەگەسىپ، قاق ورتاسى قاڭتارىلىپ تۇر.
ورىستىڭ ءتىلىن تىلىنە تيەك ەتكەندەر بالاسىن «بولىس» بولسىن دەپ ءتىلىن «تەرىس» بۇرادى. «ءتىل بايلار» توي جاساعاندا انا ءتىلىنىڭ شامدانىپ تەگىنەن اجىراپ قالاتىنىن ويلامادى، تەرەڭىنە بويلامادى. ورىستىڭ ءتىلىن دامىتقانى ءۇشىن، قازاقتىڭ بويىنا دارىتقانى ءۇشىن دارىندى اتانىپ داڭققا بولەندى، بولەكشە ءبولىنىپ ەلەندى. بۇل ورىس حالقىنىڭ ۇلىلىعىنا باس ۇرۋدان ەمەس، ۇلىق بولۋعا اسىعۋدان، قورلانا، زورلانا اشىنۋدان پايدا بولدى.
ءبارىمىز شەتىمىزدەن پالەنشەنىڭ تۇقىمى، تۇگەنشەنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ۇراندايمىز. وسالىمىز جوق، وسالدىعىمىز ولاردىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن، قالدىرىپ كەتكەن وسيەتىن وزدەرىمەن بىرگە كومگەنىمىز. ارۋاعىنان ات ۇركەتىن ايتۋلى بابالاردىڭ اتىمەن اتالعان كوشەلەردە اتالى ءسوزدىڭ ورنىندا كەرمەلەردە كەرىلگەن جاھاندانۋدىڭ جارتىلاي جالاڭاش جارنامالارى مەنمۇندالاپ كەرىلىپ تۇر.
ۇلكەن قالالاردىڭ كوشەلەرىندەگى قيىلىستار مەن بۇرىلىستاردا «پەرەكرەس-توكتەر» بەرىسى ەلۋ جىل، ارىسى ءبىر عاسىرعا مىزعىماستاي قارا تەمىردەن قاعىلىپ، قيسىنىن تاۋىپ، قيۋىن كەلتىرىپ، ەشكىمگە تيىسپەي، كوز الارتپاي ساناعا سالىنعان تامىرلى تاڭبا. شويىن تەمىر شىتىناپ، قارا تەمىر قاقىراپ قالعانشا تاپجىلماي تۇرادى. مۇنداي جونسىزدىكتەرگە ءجون ايتۋعا جاۋاپتىلار ايالدامالاردا ايالداپ وتىرۋعا ۋاقىتى جوقتار.
رەسمي ايتۋلى جيىنداردى وتكىزۋگە قولايسىز كورىنگەنى مەملەكەتتىڭ ء تىلىنىڭ دارمەنسىزدىگى ەمەس، تىلىنەن ايىرىلىپ قالعانداردىڭ پارمەنسىزدىگى. قازاقتىڭ تىلىندە سويلەۋگە قۇلقى دا قۇلشىنىسى دا جوقتارعا جۇمىستان جينالىس كوپ زاماندا ىڭعايلى تىلگە قاراي ىڭعايلانا سالعان ىڭعايلى سياقتى. كورشىنىڭ ءتول تىلىنە تەلىنىپ، ەلدىگىنە ەمىنىپ، تۇك بولماعانداي كورىنىپ، ءوز تىلىمىزدەن جەرىنىپ، قايىرۋعا كەلسە دە يىرۋگە كونبەيتىن ءدۇلدۇل تىلگە يەلىك ەتە الماي ەسىمىز كەتىپ وتىر.
ۇلكەن جيىنداردا ءسوز العاندار اۋەلى قازاقشا باستاعان بولىپ ءتىلدىڭ ءتىلىن شاينايدى، بۇل ساتتە ءتىل تۇسىنبەيتىندەر قالتالفونمەن وينايدى، قازاق تىلدىلەر «قازاق ەلىندە تۇرامىز–اۋ» - دەپ ويلايدى، ويلاپ ۇلگەرگەنشە سويلەۋشى ورىسشا سايرايدى، قازاق ءتىلدىنىڭ قىجىلى قاينايدى، ورىس ءتىلدىنىڭ كوزى جاينايدى، ءارى قاراي ادەتتەگى ادەتپەن رەسمي جيىن رەسمي تىلگە قول سوعادى، «بەيرەسمي» ءتىلدى سەڭ سوعادى. تەلەديدارداعى قازاقشا حابارلاردا سۇحبات بەرگەن قازاقتاردىڭ ءۇنى سىبىرلايدى، ەرنى جىبىرلايدى. قازاقتى قازاق قازاقشالاپ ارامتەر بولادى، رەسمي بيلىك رەسمي تىلدە ايتارىن ايتىپ ەكى يىعىن قومدانادى. تىڭداۋشىنىڭ بىرەۋى پاڭدانادى، بىرەۋى شامدانادى، بار ءتىلدىڭ ءتىلى بايلانعانعا جاس – كارى تاڭدانادى.
ۇجدانسىزدىق ۇلتسىزدىققا، ۇلتسىزدىق تىلسىزدىككە، تىلسىزدىك ۇنسىزدىككە جەتەلەيدى. انا تىلىنەن بەزىنگەن– «ازار»، اتا–تەگىن ۇمىتقان– «بەزەر»،ياعني،ازار دا بەزەر ۇرپاق ءوربيدى. قايدان شىققانىن ويلاماعان، قايدا بارارىن دا بولجامايدى. ەڭ باستىسى تاماعى توق، كويلەگى كوك، بارقىلداسا دا باردىڭ بالاسى سويلەيتىن زاماندا وتكەن–كەتكەندى ويلاپ باس قاتىرۋعا قۇلقى جوق.
«اتا زاڭ»، ەجەلگى «انا زاڭىنا» قىساستىق جاساسا بالا زاڭعا، ياعني، شالا زاڭعا باس يەدى. «اتا زاڭنىڭ» انا تىلدە جاسالماعان تۇپنۇسقاسى ءتۇپ تامىرىنان رەسمي تىلگە بايلانىپ ەلدىك ءتىلدى بەيرەسميلەندىرىپ تۇر. سوندىقتان، ءتىلدىڭ بيلىگىن بيلەيتىندەر وزدەرىنىڭ وزەگىن جالعايتىن ءتىلدىڭ ەكى شەتىنەن ۇستاپ، ورتاسىنان تىستەپ ايىرىلماي وتىر.
جويام دەسە جويىلمايتىن،قيام دەسە دە قيىلمايتىن،تيام دەسە دە تيىلمايتىن، يىلمەيتىن دە بۇگىلمەيتىن، باسى نوقتاعا سىيمايتىن، ايىلىن جيمايتىن، سىيلاي بىلگەندى عانا سىيلايتىن قازاقتىڭ قايران قايسار ء تىلى قازاقتان قاعاجۋ كورىپ ءتىسىن تىسىنە قويىپ تىستەنىپ باعۋدا. ءبىر ءتىلدىڭ تىلەۋىن ء بىر ۇلت ەكى ءتۇرلى تىلەيدى. بىرەۋى وڭالسا دەيدى، بىرەۋى ومالسا دەيدى. بىرەۋى جوعالتسام ولەم دەيدى، ەكىنشىسى بىلمەسەم دە كۇن كورىپ كەلەم دەيدى.
ءتىلى بۇتىندەلمەگەن قاۋىمنىڭ تىلەۋى دە ءبۇتىن بولمايدى. نە قازاقشا، نە ورىسشا ەمەس بۋىنى بۇرمالانعان «بۇراتانا» ءتىل شالاجان تۇسىنىگىمەن ءتىلدىڭ دە، ەلدىڭ دە سيقىن كەتىرىپ كەكەسىن مىسقىل تۋعىزادى. جەر–سۋ اتاۋلارىن تازا مەملەكەتتىك تىلدە تۇزەتىپ اتاسا ەشكىمنىڭ ءتىلى ءتۇيىلىپ، ءتىسى ءتۇسىپ قالمايدى. بەرمەسە قۇدايعا وكپەلەيسىڭ، بەرگەننىڭ بەرەكەسىن كەتىرسەڭ كىمگە وكپەلەيسىڭ. بۇرمالانىپ بۇزىلعان ەرەجەلەردى جۇيەگە تۇسىرۋگە جۇيكەمىز شىداماي ءالى كۇنگە جۇرەلەپ وتىرمىز.
كۇڭىرەنتكەن داۋىرلەردەن كۇيرەمەي جەتكەن، كۇرەتامىردان بۇلقىنىپ وتكەن سايران ءتىلىمنىڭ تاڭى اتقانداي، ىزدەگەندى تاپقانداي تاۋەلسىز كەزەڭدە تاعاسىز اتتاي تايعاناقتاپ تۇرعانى قۇلعاناداي قۋالاعان قۇلدىق قۇلىقتىڭ داعى كەتسە دە تابى كەتپەي تاڭدايدان تارتىپ كەرى بۇرعانى. اتتان جىعىلسا دا اتالى سوزدەن جاڭىلماعان اتا-تەگىمنىڭ تەكتىلىگى ويىنىڭ تاتتىلىگىندە، ءتىلىنىڭ اششىلىعىندا، تامىرى تەرەڭ زاتتىلىعىندا.
قازاقتىڭ «ستانىندا» ءتول ۇلتتىڭ ءتول ءتىلى تەپەرىش كورگەندىكتەن، تالاي قازاقتىڭ باسى جەتكەن دەڭگەيگە ءباسى جەتپەي ءومىر بويى اۋدارمامەن الىسىپ «اۋدارىسپاق» دەيتىن «ۇلتتىق ويىننىڭ» تۋىن تىگۋدە. شىندىقتى شىجعىرىپ باسقانعا شىدايتىن بەتى بار باس ازىرگە ءازىر ەمەس.
ءتىل تۋرالى تاقىرىپ قوزعاعاندار «قويعا كەلگەن قوتىر ەشكىدەي» سۇيكىمسىز. قىزىل تاناۋ، كوك ەزۋدەن شىققان قايران جوقتاۋ سوزدەر كوسىلە جەلگەندەي كورىنگەنىمەن كوبىگى كوپىرشىپ كورىنگەننىڭ قۇلاعىن قىشىتاتىنداي مۇشكىل حالدە. ءتىلدىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان «تىلسىزدەر» قاسقىر كورگەن تايىنشاداي تاسىرايىپ، ءتىلىم دەپ ءتىلى سالاقتاعانداردى «سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي» كۇيگە جەتكىزدى.
ءتىل ماسەلەسىنىڭ باستى تاقىرىپقا اينالۋىنىڭ استارىندا دا الۋان ءتۇرلى سىر جاتىر. ءتىلدىڭ ءتىلى بايلانا تۇسكەن سايىن «تىلسىزدەردىڭ» قانجىعاسى مايلانا تۇسەدى. قازىنادان بولىنگەن قىرۋار قاراجات قايرانداعان قايىقتاي دارياعا جەتپەي دىڭكەلەپ، دەگىشتەر مەن جەگىشتەردىڭ قۇلقىن قۇردىمىنا ءسىڭىپ جوق بولادى. انىق سەبەبىن اۋەلى اللا، ودان سوڭ وبىرلار مەن جەمىرلەر بىلەدى.
ءتىلدىڭ ءتىلىن سالاقتاتىپ سۇيرەتپەگە سالىپ جۇرگەن دە، ءتىلىم-ءتىلىم ەتىپ تىلشەلەپ بولگەن دە، نە ىستەيتىنىن بىلگەن دە، بىردەمە بىلگىسى كەلگەندەرگە ءتىلىن شىعارىپ كۇلگەن دە، جانىن ءۇزىپ بەرگەن دە، سۇيرەتپەگە كونگەن دە باياعى سول ءبىر قازاق. تاڭىمىز اتىپ، كۇنىمىز شىعىپ ەتەك-جەڭىمىزدى جينايمىز دەگەندە قۋانعان مەن قورىققان بىردەي دەگەندەي مۇنداي ەركىندىكتى كورمەگەندىكتەن ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز بايقاماي جۇتىپ جىبەرگەن جوقپىز با؟! جاھاندانۋدىڭ جالپاق جۇرتىنىڭ جايلاۋىنا جاتتىڭ ءتىلىن جالدانىپ، باردى-جوقتى مالدانىپ جامىراسقانىمىز ەلىمىزدىڭ ەلدىگىنە سىن ەمەس پە؟ مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مەملەكەتتىڭ قىزمەتىنە جاراماسا، نە ءتىلدىڭ قور بولعانى، نە تىلىنە تەپەرىش كورسەتكەن ەلدىڭ قور بولعانى. جاراتۋشى جارىلقاپ بەرگەن باي ءتىلدى شايناپ ءجۇرسىن دەمەگەن، سايراپ ءجۇرسىن، تىلىنەن ايىرىلىپ قالعان قاۋىمعا قاراپ الدى-ارتىن ويلاپ ءجۇرسىن دەپ بەرگەن.
قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ قۇپياسى ءتىلدىڭ قيىندىعىندا، كۇردەلى قايىرىمىندا ەمەس، تەرەڭدىگى مەن تەكتىلىگىندە. ايتا سالايىق دەگەنگە الدانبايدى، سويلەي سالايىن دەگەندى مالدانبايدى.
كۇنى كەشە ءتىلىنىڭ ءتۇبىن تۇگەندەپ ءتىلىم دەپ ءتىلىن ەمىزگەندەر، ءتىلىن تۇسىنبەيتىن نەمەرەسىنە قاراپ ءتىلىن تىستەۋگە ءماجبۇر. كوڭىلشەكتىكتەن بە، شەگىنشەكتىكتەن بە بالامىزدىڭ ءتۇرى وزىمىزگە تارتقانمەن، ءتىلى كورشىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ الاۋ-دالاۋ كۇيگە ءتۇسىپ تۇر. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ ۇشكىلى-كورشىنىكى، ۇتقىرى – ەلشىنىكى، تۇقىلى – قويشى-قولاڭشى، ياعني بۇيىرسا بىزدىكى. ۇلتتىڭ بۇتىندىگى تىلىندە، ءتىلدىڭ بۇتىندىگى ۇنىندە، بۇتىندىگىن ويلاعان تىلەگىندە، ەلىم دەپ سوققان جۇرەگىندە. وتاندىق ءتىل بىرەۋ بولسا ءبۇتىن ۇلىس ۇندەس، ەلدىك ءتىل ەكەۋ بولسا ءتىل مەن ءتىل كۇندەس.
ۇلى حاكىم اباي «ورىستان ۇيرەن» دەگەندە، «ورىستان» دەگەن جوق، ورىسقا قاراپ نامىستان دەدى. سول باياعى قالپىمىزبەن، بۇلجىمايتىن سالتىمىزبەن ءومىر بويى ورىستان ۇيرەنەيىك. جيرەنەتىننەن دەر كەزىندە جيرەنەيىك، تاعى دا ۇيرەنەيىك. ءوزىن-ءوزى سىيلاۋدى، جاقىنىن جاتقا قيماۋدى، قۇرامادان قۇراپ، سۇرامادان سۇراپ، وزىنە تەلۋدى، اسىلىن ساقتاۋدى، جادىندا جاتتاۋدى، قازىناسىن ساتپاۋدى، شىرىلداپ قورعاۋدى، شىندىقتى قولداۋدى، جىگەردى جانۋدى، دارىندى تانۋدى، تالانتتى كۇندەمەۋدى، جاقسىنى جۇندەمەۋدى، تاعى دا وسى ورىستان ۇيرەنەيىك. «الەمدى تانۋ ءۇشىن اۋەلى ءوزىڭدى تانى» دەيتىن، نامىستى قامشىلايتىن، تۇيسىكتى شىمشىلايتىن كورشىلەردىڭ قاسيەتتى قاعيداسىن قاپەرىنەن شىعارمايتىن ورداباسىلارى ورىس ءتىلىن قورعاۋدى داۋىرلىك داستۇرگە اينالدىرىپ، پالەن ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋدىڭ دە، تۇگەن ەلدى قولتىعىنا قىسۋدىڭ دا ساياساتىن ءتىلى ارقىلى ارقانداپ وتىر.
مەملەكەتىندەگى تىلدەردى دامىتقىسى كەلگەن ەل ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىلدى جارىلقايدى. ەلدىك ءتىلدىڭ ەتەگى جەلپىلدەپ تۇرسا قالعان تىلدەر قاي تىلگە بايلانادى، قاي دىڭگەكتى اينالادى. تىلدەر مەرەكەسى دەيتىن دۇرمەك جامىراسقان ءتىل مە، ماڭىراسقان ءۇن بە، ەلدىك ءتىلدى ەسكە الۋ ما، الدە ايتەۋىر ءبىر جىلدا ءبىر رەت كورىنىپ قالۋ ما؟
ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ۇيىمدار تىلدەردىڭ تىلىمەن تىلدەسۋدى ويلاعاندا قاي ءتىلدى جارىلقاپ، قاي ءتىلدى ەسىركەپ، قاي ءتىلدى مۇسىركەپ جۇرگەنى تەگەۋرىندى ءتىلدىڭ ءتىلىن تاۋىپ، جاۋىردى قىمتاي جاۋىپ وتىرعاندارعا عانا ءمالىم.
مەملەكەتتىك تىلدەگى رەسمي باياندامالاردان باستاپ كوشەدەگى ايالدامالارداعى حابارلامالارعا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنەيىن دەپ تۇرعان جوق. دەمەك، تومەننەن جوعارىعا، جوعارىدان تومەنگە دەيىنگىلەردىڭ مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىگىن مويىنداپ وتىرۋعا مۇرشاسى، ەڭ باستىسى ىنتا-ىقىلاسى جوق.
زامانىندا اتاقتى ساعدي اقىن ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ايدالادا اللاعا الاقان جايىپ ءبىر پەرزەنت سۇراپ وتىرعان پاتشاعا كەزدەسىپتى. «تىلەۋىڭ قابىل بولسىن» دەپ قوشتاسقان شايىر بىرەر جىل وتكەن سوڭ سول وڭىرگە قايتا اينالىپ سوعىپتى. پاتشانىڭ تىلەگىنىڭ ءتۇبى نە بولعانىن بىلگىسى كەلىپ ات باسىن بۇرعاندا، تىلەپ العان جالعىزى قاراقشى بولىپ قاشىپ كەتكەندىكتەن زىنداندا پاتشانىڭ ءوزى وتىرعانىن ەستىپ: «ءوزى قۇدايدان سۇراپ ەدى» دەپ باسىن شايقاعان ەكەن.
تۋعان ءتىلىنىڭ تۋىن ءدىن ارقىلى جالاۋلاتقان ارابتىق ايباتتى ادامزات مويىنداي وتىرىپ، قۇم ۇشىرعان قۇلا ءدۇزدى يسلامنىڭ ءتورى، يماندىلىقتىڭ كولى، پاراساتتىڭ ەلى، قازىناننىڭ كەنى جاساپ، جاسامپازدىقتىڭ جاھاندىق ونەگەسىنە اينالدىرعان پايعامبارلاردىڭ پايعامبارلىعىنا تابىنباساڭ دا باس يمەسكە شاراڭ جوق. عاسىرلىق ەكپىنمەن داۋىرلىك بۇعاۋدى بۇزىپ داۋىرلەپ داۋرەن قۇرۋدىڭ ۇلگىسىن كورەسىز، ەرىكسىز ەركىڭمەن ەرەسىز. قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ جاستارى تاريحىمىزداعى جىراۋلار مەن باھادۇرلەردىڭ ءومىرى تۇگىلى اتى-جونىنەن دە حاباردار بولماۋى مۇمكىن، ال مۇسىلمان شەجىرەسىندەگى پايعامبارلار مەن ساحابالاردىڭ ايتقان وسيەتتەرىن اينىتپاي قايتالاپ، تاربيەنىڭ تەتىگىن قۇران اياتتارى، ءحاديستىڭ قاعيداسىمەن بەكىتە قوياتىن ساۋاتتى دا سالاۋاتتى مۇسىلمان قاتارىندا. بۇل ارينە قۋانارلىق جاي. قۇلاي ءسۇيىپ قۇلشىلىق ەتەتىن قانداستارىمىزدىڭ بويىندا انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋدا، دامىتۋدا، جان سالىپ جارىلقايتىن ءدال وسى ءدىن جولىنداعىداي جانكەشتىلىك جيھاد جاسالسا دەپ جاراتقانعا جالبارىنىپ دۇعا جاسايىق، جاماعات.
دوڭگەلەك دۇنيەدە قازاق دەگەن ۇلتتى، قازاقستان دەگەن ەلدى، ەلدى ساقتاعان جەردى، بوساعا مەن ءتوردى تۇگەندەپ تۇرعان تۇعىردىڭ ءتۇپ تاعانى قازاقتىڭ ءتىلى.
اسقار اعا توقپانۇلى: – «قارا قازاق كەشكە قاراي قاسقىر تۋرالى اڭگىمە باستاسا، تاڭ اتقانشا جالىقپاي جالعاستىرادى» – دەپ جانى كۇيەتىن ەدى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى دا «قيال عاجايىپ ەرتەگىسى» ايتىلعان سايىن ايدىنى ورتايىپ، قۇلاعى قالقايىپ، اۋزى اڭقايىپ سايقىمازاققا اينالعان قازاقى قارىپتەي قاعاجۋ كورىپ، قازاقى بالاداي ايتقانعا كونىپ، تەسىككە تىعىن، جىرتىققا جاماۋ بولىپ، سۇيرەتپەگە سالعان ساياساتقا سەنىپ، ءوزىن ءوزى الداعانداردىڭ ايتقانىنا ەرىپ كوشكە ىلەسكەن كۇشىكتەي سۇيرەتىلىپ كەلەدى. كۇشىك دەمەكشى، باسقا جۇرت شاۋىلدەگى مەن ماۋىلدەگىن دە قۇدايدان تىلەپ العان جالعىزىنداي «ۇلتتاندىرىپ» قويعان. ۇلاڭعايىر دالامىزدىڭ تالىنان تالشىعىنا دەيىن، بارىسىنان باقا-شايانىنا دەيىن قازاقىلاندىراتىن ۋاقىت جەتتى.
ءبىزدىڭ تەگىن پايدالانىپ جۇرگەن «رەسمي» ءتىلدىڭ «رەسمي» يەسى بار ەكەنىن ەسكەرتەتىن «كۇش» داۋىس كوتەرگەندە موينىمىزعا سۋ كەتىپ، نە داۋلاسارى-مىزدى،نە جاۋلاسارىمىزدى بىلمەي، ارتىمىزبەن سۇڭگىپ جۇرمەيىك. ۇلتتىڭ جانى تىلىندە دەسەك، قۇمىرسقاسىنىڭ دا ەسەبىنەن جاڭىلىسپايتىن «قۇدايى كورشىمىزدىڭ» جانىن جالعا بەرىپ «جارىلقاپ» وتىرعانداعى ويىندا نە بار دەپ ويلاناتىن كەزەڭنىڭ كەزى كەلگەندەي.
سوناۋ 70-ءشى جىلدارى مونعوليادان قازاقستانعا وقۋ ىزدەپ كەلگەن ءبىر قازاق اياق-استىنان «سوقىرىشەك» بولىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. اۋزى كەبەرسىپ، كەنەزەسى كەۋىپ سۋ سۇرايىن دەسە ورىسشا بىلمەيدى. قاتار جاتقان بىرەۋدەن سۋدىڭ اۋدارماسىن سۇراپ، تاڭ اتقانشا «بادا-بادالاپ» ساندىراقتاپ شىعىپتى. ول بەيباق بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن «قاتالاپ» قالساڭ دا سۋ ىشۋگە بولمايتىنىن بىلمەپتى. مەملەكەتتىك ءتىلدى قاجەتكە اسىرۋ ءۇشىن دە وسىنداي «بادا-بادا» دەگىزەتىن ماجبۇرلىك قاجەت-اق. اقىرىنداپ ۇيرەنەمىز دەگەن اشەيىن ۋاقىتتى ۇتقىزۋ ءۇشىن الدىن-الا ويلاستىرىلعان ايلا-شارعى عانا.
قازاقتىڭ جالعىز وتانىنا ويدان-قىردان جەرىن اڭساپ، تىلىنە شولدەپ جەتكەن قانداستارىمىز قاعاز تولتىرۋدان قاجۋ كورگەندىكتەن، ءوزىنىڭ ءتۇپ-تەگىمەن ءوز تىلىندە تىلدەسە الماي بالا-شاعاسىن ورىس مەكتەپتەرگە بەرۋگە بەل بۋىپ وتىر.
قازاقتا الەمدى تاڭعالدىرارلىق دارىن بار دا، دارىندى الەمدىك دەڭگەيدە ايگىلەپ مويىنداتاتىن عالىم جوق. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان جۇرت تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ءتىلىن ەستۋگە دىلگىر. اناۋ ءبىر جىلدارى بەلارۋستەن كەلگەن ءبىر قوعام قايراتكەرى قوعامدىق ۇيىمدار باس قوسقان جيىندا: «مەن سىزدەردىڭ ءوز مەملەكەتتىك تىلدەرىڭىزدە سويلەگەندەرىڭىزدى ەستۋگە ءزارۋمىن» دەگەندە بەتىمىز بارلارىمىز بەتىمىزبەن جەر باستىق.
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قايىن جۇرتىما سالەم بەرۋدىڭ ساتىمەن استراحان وبلىسىنا باردىم. ەدىلدىڭ اعىسىنا قارسى ءجۇزىپ كەلە جاتقان جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن جەلكەنسىز قايىقتىڭ ىشىندە، قايىن اپاممەن سىبىرلاسىپ قانا قازاقشا سويلەسىپ وتىر ەدىم، قارسى ورىندا وتىرعان قارا بالا:
- «منە توجە حوچەتسيا گوۆوريت نا سۆوەم، نو نە س كەم...» دەپ جاۋتەڭدەپ بەتىمىزگە قارادى.
- قازاقسىڭ با؟
- دا...
- رۋىڭ كىم؟
- قارا ورىس
- قاسىمداعى قايىن اپاما قاراپ: - ونداي دا رۋ بولا ما؟- دەپ ەدىم
- ءيا، قازاقستاننان كەلگەن ناعاشىلارىمىز ءبىزدى تاك نازىۆايۋت – دەدى...
اتا-جۇرتتان سايا تاپپاعان سايعاق ءتىلدى شەتتەگىلەر شەتتەتتى، سىرتتاعىلار سىرعىتتى دەپ قالاي وكپەلەيسىز. وكپەلەسەك، ناعاشىلارىنا وكپەلەيىك.
ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىعىنىڭ ۇلىق بەلگىسىن بۇتىندەيتىن دە، تاڭ بولىپ اتىپ، كەش بولىپ باتاتىن دا، كۇندىز ءىسىڭنىڭ قارۋى، تۇندە ءتۇسىڭنىڭ جورۋى دا، يەن دالادا كيەلى ەلىكتەي جوسىلاتىن دا، اقيرەتتە اتا-بابا رۋحىمەن قوسىلاتىن دا، تەرەڭ ويلاتاتىن دا، تەبىرەنە سايراتاتىن دا ءتىلىڭ عانا. «كىمدە-كىم ءبىر ۇلتتى جان-تانىمەن سۇيسە، قيامەت كۇنى ءتاڭىرى ونى سول ۇلتتىڭ ساپىندا قايتا تىرىلتەدى» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ وسيەتىن «...ءبىز سەندەردى ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن ۇلت ەتتىك، ۇلىس ەتتىك. قۇدىرەتتى اللا تاعالا تولىق ءبىلۋشى، بار نارسەدەن حابار الۋشى»-دەگەن قۇران ءسوزى بەكىتە تۇسەدى. (حۇجىرات سۇرەسى – 49:13)
سىعاندى كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن، فرانتسۋزدى تەلپەگىنەن، وزبەكتى شاپانىنان، تاجىكتى تاقياسىنان، قىرعىزدى قالپاعىنان، قازاقتىڭ بەلگىسىن قازاققا ۇقساۋدان قاشاتىن جالتاڭىنان تانيسىڭ.
تەگى بوتەندەردىڭ ءتىلى ءتۇيىلىپ قالماسىن دەپ «ۇلى»، «قىزى» دەگەننەن ءالى كۇنگە قىمسىنىپ قازاقىلىقتان قايمىعىپ ءجۇرمىز. «ج» دەگەن ارىپتەردىڭ الدىنا «د» دەگەن دىبىستى تىركەپ «دجىندى» بولدىق. «ەۆيچتەر» مەن «وۆنالاردى» تەگىمىزدىڭ سوڭعى تىركەسىنە تىركەپ قويماساق قۇلاپ قالارداي قورقاقتايمىز. وسى جالتاقتاپ قويعان جالعاۋدىڭ ءتۇپ-توركىنىنە ءۇڭىلىپ وتىرعان عىلىم تۇگىلى عالىمدى كەزدەستىرمەدىك. ورىستار ءحىۇ – عاسىردا تۇرمىس–تىرشىلىگىنىڭ، مىنەز–قۇلقىنىڭ بالاماسى رەتىندە ويدان شىعارعان فاميلياسىنداعى «وۆ» پەن «ەۆتى» اتا–تەگىمىزدىڭ اتىنا تەلىپ ءالى كۇنگە سۇيرەتىپ كەلەمىز.
شەتتەن كەلگەندەر بىزدەپ شەتتەتۋ كورمەيدى. سەبەبى، كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەننەن سونىڭ تىلىندە سايراپ ارسالاڭداپ الدىنان شىقپاساق قوناق-جايلى ەلدىگىمىزگە «ءمىن» دەپ ەسەپتەلەدى. كۇن وتكەن سايىن كوشەلەرىمىزدە كوزى ۇقساستار كوبەيىپ، ءسوزى ۇقساستار ازايىڭقىراپ بارادى.
مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنىمىز - ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلى. ەندەشە، قازاقتىڭ دەربەس ەل اتانىپ، حالىق بولىپ تاريح ساحاسىندا قالۋى–قازاقتىڭ تەگەۋرىندى ء تىلىنىڭ ەكپىنىندە. ايداي الەمنىڭ الدىندا «ارمىسىزدار» دەپ، اسقاق رۋحتى ارقالانتىپ ايبارلانا جەتكەن ايبىنىندا.
جارتى الەمگە جاپىراعىن جايعان ورىستىڭ سىڭسىعان ورمان ءتىلى بار. جەر دۇنيەنى وزىنە كىرىپتار ەتىپ وتىرعان قىتايدىڭ سىقيعان قورعان ءتىلى بار. سولاردىڭ ورتاسىندا ءتىلىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋدى كوكسەيتىن قازاقتىڭ ەركىن ەلى بار.
پرەزيدەنت نۇرسۋلتان نازارباەۆ قول قويعان «تىلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ 4 بابىندا: «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى. ۇكىمەت، وزگە دە مەملەكەتتىك، جەرگىلىكتى وكىلدىك جانە اتقارۋشى ورگاندار قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا مىندەتتى» – دەلىنگەن.
عابيت مۇسىرەپوۆ: «انا ءتىلى دەگەنىمىز – سول ءتىلدى جاساعان، جاساپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ ماڭگىلىگىنىڭ ماڭگىلىك ماسەلەسى. انا ءتىلىن تەك وگەي ۇلدارى عانا اياققا باسادى» دەپ وكىنۋمەن ءوتتى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: – «ءبىز اراب ءتىلىن بىلمەيمىز، سارت ءتىلىن بىلمەيمىز، قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن جەتە بىلمەيمىز. ەگەر جەتە بىلسەك، اۋليەلىك قازاق تىلىندە تۇر» دەيتىن اۋليەلىك وي-تولعانىسىنا الىپ-قوسارىمىز جوق.
جاھاندانۋ – جاقسىدان ۇيرەنۋ، جاماننان جيرەنۋ. ادامزات ءوز تاريحىندا جاھاندى تانۋعا ۇمتىلىپ جاعالاسقان. تانۋ دەگەن تانىسۋ، ءبىلىسۋ، ۇلگى الۋ جانە تەكتىلىگىن تانىتۋ. «ءوزىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ساقتاي بىلگەن ۇلتتى رۋحاني دەرت اينالىپ وتەدى» - دەيدى دانالار.
دەمەك، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى رەسمي ءبىر جيىن باستان اياق مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلگەن كۇنى، شيرەك عاسىر شيراتىلعان كوك-الا ءجىپتىڭ كۇرمەۋى شەشىلىپ، تاۋەلسىز ءتىلدىڭ تۇساۋى كەسىلدى دەپ جاۋلىعىمىزىدى جالاۋلاتىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتۋعا بولادى.
وسىدان بەس عاسىر بۇرىنعى اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانعا: – «ارعىماققا ءمىندىم دەپ ارتقى توپتان اداسپا» دەگەن ەسكەرتۋى قازاق ءۇشىن كۇنى بۇگىنگى دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان وتكىر ء زىل.
ەلباسىنىڭ :
- “شۇكىر، ەل ەسىن جيدى: تىلدەن ارتىق قازىنا، تىلدەن ارتىق قاسيەت جوق ەكەنىن كەشتەۋ دە بولسا تۇسىندىك.
- مەنىڭ اتام دا، انام دا – قازاق. مەنىڭ جانىم، جۇرەگىم – قازاق. قازاقپىن دەپ ايتۋعا ەشقاشان نامىستانعان كەزىم جوق. نامىستانبايمىن دا. قايتا ماعان ءتىل، ءدىل، ءومىر، تىرشىلىك سىيلاعان تۋعان حالقىما بار ەستى تىرلىگىمدە قارىزدار بولىپ وتۋگە بارمىن. ۇلتتىڭ ۇلى بولماي تۇرىپ، ادامزاتتىڭ پەرزەنتى بولۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس.
- قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە”، – دەگەن قازىقتاي قاعىلىپ
ايتىلعان قاعيداسىمەن قازىنالى قازانات ءتىلدىڭ كەكىلىن ۇكىلەپ، مايەگىن ماپەلەپ ساقتاۋدى، ەل ءۇمىتن اقتاۋدى شىلبىر تىزگىندى قاتار ۇستاعان ازاماتتاردىڭ ار-نامىسىنا امانات ەتتىك.
Abai.kz
