باسسىزدار ەگەر كوپ بولسا

باسىڭا قاۋiپ تونەدi...

بۇگىن ەر ماحامبەت اقىننىڭ قاسكوي قانىشەرلەر قولىنان قاپىدا قازا تاپقان كۇنى.

وسىدان 177 جىل بۇرىن، 1846 جىلعى 20 قازان -  قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، ازاتتىق جىرشىسى، يساتاي باتىر باستاعان پاتشاعا قارسى كوتەرىلىستىڭ رۋحاني كوسەمى، باتىر ماحامبەتتىڭ قارالى قازاعا ۇشىراعان كۇنى.

رەسەي پاتشاسىنان شەن دامەتكەن ورىنبور قازاقتارىنىڭ باتىس بولىگىن بيلەگەن  بايماعامبەت ايشۋاقوۆ سۇلتاننىڭ جۇمساعان باسكەسەرلەرى قاراويدا ماحامبەتكە قاستاندىق جاسايدى.

ماحامبەتتىڭ تۋىسى ىقىلاس باستاعان قانىشەرلەر اقىننىڭ اق داستارحانى باسىندا وتىرىپ، قاپىدا تۋ سىرتىنان قىلىش سىلتەپ، ءبارى جابىلىپ ولتىرەدى.

قاسكويلەر ماحامبەتتىڭ باسىن كەسىپ، بايماعامبەت سۇلتانعا اپارىپ تارتۋ ەتكەن. بايماعانبەت سۇلتان وسى قىلمىسى ءۇشىن سانك-پەتەربۋرگكە بارىپ، پاتشادان گەنەرال-مايور شەنىن الادى.

بىراق، قايتىپ كەلە جاتقاندا ماحامبەتتىڭ دوسى اساۋباي باستاعان كەك الۋشىلار قولىنان قازا تابادى.

سولاي، ەل بيلەۋشى بايماعامبەت سۇلتان ەل اقىنى ماحامبەتتىڭ باسىن الامىن دەپ، ءوز باسىن جۇتقان…

تاريح تارازىسىنا قاراپ وتىرساق، شەن مەن شەكپەن ءۇشىن-اق شەتىمىزدەن ءبىر-ءبىرىمىزدى، ءوز اسىلدارىمىزدى ءوزىمىز قىرا بەرگەن ەكەنبىز.

تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن سوڭعى حانىمىز كەنەسارى قازاسىندا دا ءوز قازاعىمىزدىڭ ۇلەسى بار. ەلگە، ەرگە جاساعان وپاسىزدىقتاردان وپىق جەپ، تاريحتىڭ سۇيەككە قارا تاڭبا قارالى بەتتەرىنەن قاي كەزدە ساباق الار ەكەنبىز؟!.

مەن بۇگىن ەر ماحامبەت قازا تاپقان كۇنى اقىننىڭ سۋرەتتەرىن  جاريالاپ وتىرمىن. ءبىرىنشىسى، ءبىز بالا كەزىمىزدە مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جاريالانعان ايگىلى سۋرەت. ونىڭ اۆتورى كىم ەكەنى ماعان بەلگىسىز. بىلتىر، بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم باۋىرجان ومارۇلى دوسىمىز مەن تۋرالى جازعان ء“سوز بەن سۋرەت” اتتى ماقالاسىندا ماحامبەتتىڭ وسى بەلگىلى سۋرەتىنە ارنايى توقتالعان.

“جالپى، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە قىلقالامعا قۇمارتقان بالا تۇرلىشە مىنەز تانىتاتىن. ءبىرى قارىنداشتى قولعا الىپ، بارشاعا بەلگىلى «نۋ، پوگودي!» مۋلتفيلمىندەگى قاسقىر مەن قوياننىڭ بەينەسىنەن باستايدى. ەكىنشىسى اۋىلىندا مۇلدە جوق، بىراق، ءوزى الدەبىر سۋرەتتەن كورگەن تاۋ-تاستى، وزەن-كولدى، ساي-سالانى اكۆارەلمەن كەيىپتەيدى. ال، ءۇشىنشىسى اياق استىنان ساياسي سەزىمى ويانىپ، پرولەتاريات كوسەمى لەنيننىڭ پورترەتىن وقۋشى داپتەرىنە تۋشپەن تاڭبالايدى. مۇنداي تالپىنىستار بولاشاق قىلقالام شەبەرىنىڭ ونەردەگى تاقىرىپتىق باعىت-باعدارىنان حابار بەرۋى دە مۇمكىن...

ال، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بۇل ءۇش جولدىڭ ەشقايسىسىنا دا تۇسكەن جوق. ول ءبىر كۇنى تولعانىپ وتىرىپ، ماحامبەتتىڭ سۋرەتىن سالدى. كادىمگى جاڭگىرگە قاسقايا قاراپ تۇرىپ: «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ» دەپ تەپسىنىپ تولعاپ، اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ ءوزى. ارينە، بۇل ماحاڭدى بۇرىننان وقۋلىقتا بار سۋرەتىنەن كوشىردى. ايتپەسە، اقىننىڭ تۇپبەينەسىن قاپەلىمدە قايدان الماق؟! ءبارىبىر ونىڭ ماحامبەتتى تاڭداۋىندا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بار سەكىلدى كورىنەدى. كوزسىز باتىرلىعىنا، ءورشىل وتكىرلىگىنە، وعان قوسا اسقاق اقىندىعىنا ءتانتى بولعان شىعار. كەيىن ءوزىنىڭ دە ەل پارلامەنتىنىڭ مىنبەرىنە شىعاتىن كەزدە:

«ماڭدايىن كۇنگە كۇيدىرگەن،

تابانىن جەرگە تىلدىرگەن.

قايران ەل، قازاق اقىسىن،

قايتارۋ ءۇشىن ءجۇرمىن مەن...» دەپ ورشەلەنە ۇمتىلىپ، داتىن ايتىپ، ءسوز سۇرايتىنىنا كورىنگەن دە...

ايتەۋىر ماحامبەت وبرازى وعان سالعاننان قاتتى ۇنادى. ارقالى اقىن. قايتپاس كۇرەسكەر. قايسار قايراتكەر. بايراقتى باتىر. ادال دوس. «جەلپ-جەلپ ەتكەن الا تۋ، جيىرىپ الار كۇن قايدا؟» دەپ شامىرقانىپ، شابۋىلعا شىعاتىن جالىندى جورىق جىرشىسى. اقيىق اقىننىڭ وسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبارى بالا قازىبەكتى الاڭ كۇيگە ءتۇسىردى. ونى ماحامبەتتىڭ ىشكى الەمىنە تەرەڭ بويلاتتى. ەگەر بۇگىن ول: «ۇستاعان نايزا ۇكىلى، ۇلتىمنىڭ قايدا ءبىتىمى؟» – دەپ وي تولعاسا، بۇل بايلامنىڭ ءتۇپ-نەگىزى قايدا جاتقانىن اڭعارۋ استە قيىن ەمەس.”-دەپ تولعايدى قارا سوزدەن قايماق ايىرعان قالامگەر باۋكەڭ.

ءيا، سول بالا كەزدە جاتا قالىپ، بەينەسىن سالاتىن ماحامبەتتىڭ وسى كوزىمىزگە ەرەكشە ىستىق سۋرەتىن جاريالادىم.

ەكىنشى سۋرەت قازاقتىڭ كورنەكتى سۋرەتشىسى ماقۇم قيسسامەدينوۆتىڭ ماحامبەتكە ارنالعان ايگىلى لينوگرافيۋرالىق سەريالارىنان. ماقۇم ماحامبەتتىڭ، ەل ازاتتىعى ءۇشىن ايقاسقان جالىندى اقىن، ەرجۇرەك باتىردىڭ  بەينەسىن كۇشتى بەينەلەگەن.

45 جاسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتكەن، رەسەيدە تۋعان ماقۇمنىڭ ماحامبەتىندە قازاقى ازاتتىق رۋح بار! سوعان ريزا بولاسىڭ!

ماقۇم وسى ماحامبەتكە ارنالعان گرافيكالىق تۋىندىلارى ءۇشىن 1973 جىلى بولۋى كەرەك، ول كەزدە دۇرىلدەپ تۇرعان قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنا يە بولعان.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا، بۇگىن وسىدان 19 جىل بۇرىن، 2004 جىلى ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولعاندا جازىلعان جىردى وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرمىن!

ەل ءۇشىن قۇربان بولعان ەر ماحامبەتتىڭ پەيىشتە رۋحى شالقي بەرگەي!

اللا الاشقا جار بولسىن!

قارايعان قانمەن قاراويىم

ماحامبەتكە

جەبەسi جەرگە تۇسپەگەن،

نايزاسى بوسقا قايتپاعان.

قىلىشتان وتكiر كۇشتi ولەڭ

جەلگە بiر ءسوزiن ايتپاعان...

نامىسى نايزا ۇشىندا،

دابىسى اسقان دالادان.

مۇڭداسى قىزعىش قۇسىن دا،

جانىنا جاماۋ ساناعان...

ادىرا قالعان ادىردا،

ارىعان ەدi قابىرعا.

اينالماي اشۋ سابىرعا

اينالىپ كەتكەن ساعىمعا...

سۇسىمەن داڭقىن اسىرعان،

سۇلتاندار سۇرقىن قاشىرعان.

ارتىق بiر تۋىپ اسىلدان،

اقيقات ءۇشiن باس ۇرعان.

ءدۇبiرلi ەلدi وياتقان –

تىڭايسا تىڭداپ جۇرت ولەڭ،

اعايىن شالىپ اياقتان،

باسىنا قىلىش سiلتەگەن...

تۋىستى بوتەن ساناي ما،

ايلا عوي العان اقىندى...

قارا ويمەن كەلiپ قاراويعا،

قاپىدا باسقان باتىردى...

الدىنا حاننىڭ جىعىلىپ،

ايارلار iستەپ بار ويىن.

قۇم نارىن قالدى قۇمىعىپ،

جامىلىپ قانعا قاراويىم...

شىندىقتى اقىن جالاۋ قىپ،

شاڭعىتقان حاننىڭ سارايىن.

قارايتىپ قاندى قاراۋلىق،

قارايىپ كەتكەن قاراويىم.

تiلiڭە جەتپەي شاماسى،

باسسىزدار الدى باسىڭدى.

جىرىڭدى جاتتاپ بالاسى

جاۋىزدىڭ قۇتىن قاشىردى.

تاس اتار كوپ قوي تاسادان،

كيسەڭ دە كوبە ساۋىتتى.

وزگەنiڭ ويىن جاساعان –

ءوزiڭنiڭ قولىڭ قاۋiپتi!..

وپاسىز نەمە وقتالسا،

وپىعى نەتكەن زور ەدi.

باسسىزدار ەگەر كوپ بولسا

باسىڭا قاۋiپ تونەدi...

اقبوزدى ايمەن تاعالاپ،

جۇرسەڭ دە تارتىپ ءتۇرلi ازاپ.

قاسىڭدى جەتiك باعالاپ،

باسىڭدى ساقتاي بiل، قازاق!

وزگەلەر جەرگە يە كiل،

تولدى عوي شەرگە توستاعان.

تiكەنەك وتپەس تۇيە تiل –

ءتوزiمiڭ بولدى ءتوستابان.

اقىرى جەتتi كۇن بۇگiن،

اقىرىپ تەڭدiك سۇراعان.

تۇنەكتiڭ ءتۇرiپ تۇندiگiن،

ات مiندiڭ سۇلۋ قۇلادان...

پارىزىڭ بۇگiن وتەلگەن،

ءار iزiڭ جاتىر جاڭعىرىپ.

ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن

اقىننىڭ جىرى ماڭگiلiك!

2004 جىل.

قازىبەك يسا

Abai.kz