قازاق ساناسىنداعى پاليمپسەست

ادام ساناسى پاليمپسەستتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالادى. پاليمپسەست دەگەنىمىز ءتۇرلى تەكستەردىڭ نەمەسە سۋرەتتەردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن قاباتتاسىپ ءتۇسۋى. ادامزاتتىڭ تاريحي تاعدىر بارىسىندا كەشكەن قورلىعى، كىرىپتارلىعى، بۇكىل اۋىرتپاشىلىعى بەلگىلى ءبىر رەفلەكستەر تۇرىندە سانادا بەكىپ قالادى. ۋاقىت وتە بۇل نەگاتيۆتىك رەفلەكستەر ودان ارى تۇپساناعا تاڭبالانىپ، سانادان تىس رەاكتسيالارعا اينالادى. سانانىڭ مەرتىگۋى سالدارىنان پايدا بولعان پسيحيكالىق بەرىش ەشقاشان وشپەيدى، ۇرپاق ساناسىندا ماڭگى-باقي تۇرا بەرەدى.

دالا مەنەن قىتايدىڭ اراسىنداعى كۇرەس قىتايدىڭ جەڭىسىمەن، عۇنداردىڭ ەۆروپاعا قونىس اۋدارۋىمەن اياقتالدى. وسى جەڭىلىستەن بولعان رۋحاني مەرتىگۋ بۇتىنگى قازاق ساناسىندا ءالى كۇنگە دەيىن بار. كوشپەندىنىڭ ءتۇپساناسىندا قىتاي مادەنيەتىنەن يمەنۋ داعدىسى قالىپتاستى. وسىدان كەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ جەڭىستەرى، تۇرىك قاعاناتىنىڭ قالىپقا كەلۋى، بۇرىنعى داڭققا جەتۋ مەن قىتايدى باعىندىرۋ، ءبارىبىر كوشپەندىنىڭ جانىنىڭ تەرەڭىندەگى بۇل ۇرەيدى جويا المادى: كوشپەندى ءۇشىن قىتاي جۇمباق، بۇلىڭعىر جانە قاتەرلى، قاندى ولكە بولىپ قالدى. تۇرىك قاعاندارىنىڭ ءبىرى «تابعاشتاردان الىس قونىپ، ەلۋ جىلدا ءبىر رەت ويسىراتىپ شاۋىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ تاسقا بەكەر جازباسا كەرەك.

قازاق ساناسىنداعى پاليمپسەست

ادام ساناسى پاليمپسەستتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالادى. پاليمپسەست دەگەنىمىز ءتۇرلى تەكستەردىڭ نەمەسە سۋرەتتەردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن قاباتتاسىپ ءتۇسۋى. ادامزاتتىڭ تاريحي تاعدىر بارىسىندا كەشكەن قورلىعى، كىرىپتارلىعى، بۇكىل اۋىرتپاشىلىعى بەلگىلى ءبىر رەفلەكستەر تۇرىندە سانادا بەكىپ قالادى. ۋاقىت وتە بۇل نەگاتيۆتىك رەفلەكستەر ودان ارى تۇپساناعا تاڭبالانىپ، سانادان تىس رەاكتسيالارعا اينالادى. سانانىڭ مەرتىگۋى سالدارىنان پايدا بولعان پسيحيكالىق بەرىش ەشقاشان وشپەيدى، ۇرپاق ساناسىندا ماڭگى-باقي تۇرا بەرەدى.

دالا مەنەن قىتايدىڭ اراسىنداعى كۇرەس قىتايدىڭ جەڭىسىمەن، عۇنداردىڭ ەۆروپاعا قونىس اۋدارۋىمەن اياقتالدى. وسى جەڭىلىستەن بولعان رۋحاني مەرتىگۋ بۇتىنگى قازاق ساناسىندا ءالى كۇنگە دەيىن بار. كوشپەندىنىڭ ءتۇپساناسىندا قىتاي مادەنيەتىنەن يمەنۋ داعدىسى قالىپتاستى. وسىدان كەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ جەڭىستەرى، تۇرىك قاعاناتىنىڭ قالىپقا كەلۋى، بۇرىنعى داڭققا جەتۋ مەن قىتايدى باعىندىرۋ، ءبارىبىر كوشپەندىنىڭ جانىنىڭ تەرەڭىندەگى بۇل ۇرەيدى جويا المادى: كوشپەندى ءۇشىن قىتاي جۇمباق، بۇلىڭعىر جانە قاتەرلى، قاندى ولكە بولىپ قالدى. تۇرىك قاعاندارىنىڭ ءبىرى «تابعاشتاردان الىس قونىپ، ەلۋ جىلدا ءبىر رەت ويسىراتىپ شاۋىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ تاسقا بەكەر جازباسا كەرەك.

شىڭعىس حان قىتايداي ەل باردا ءوز ۇرپاعىنىڭ، جالپى ساحارانىڭ، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ قاشاندا كەمدى كۇندە بولاتىنىن، قورعانسىز بولاتىنىن انىق سەزىنگەن. قىتاي وتىرعان ورنىمەن جويىلعاندا عانا قارا بۇلت قاتەر اسپانىمىزدان كەتەر ەدى. مىنە، وسىنى ويعا الىپ، قىتايعا سوڭعى جورىققا دايىندالعان شىڭعىس حاندى ونىڭ كانتسلەرى، دانىشپان ەليۋ-چيۋ تساي توقتاتقان ەدى. قاعاز-قالامىن الىپ ەسەپتەگەن ءۋازىر قىتاي قۇرىسا، شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ دا كۇيرەيتىنىن دولەلدەپ بەرگەن. «سەنىڭ سوعىسىڭنىڭ بار شىعىنىن كىم كوتەرىپ وتىر؟ كىتايدىڭ سالىق تولەۋشىلەرى. سەنىڭ باتىستاعى جەڭىستەرىڭ، دارگەيىڭدەگى جۇرتىڭنىڭ ەسەندىگى قىتايدىڭ التىن-كۇمىسىنىڭ ارقاسى. قىتاي جوق بولسا، سەنىڭ دە مەملەكەتىڭ جوق بولادى», - دەپ تۇسىندىرگەن ەدى ول قاعانعا.

ەليۋ-چيۋ تسايدىڭ ەسەبىنە كونگەنى، ونىڭ ايتقانىنا جۇرگەنى، شىڭعىس حاننىڭ كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندەگى ۇرەيدىڭ قۇبىلعان، وزگەرگەن ءتۇرى ەمەس پە ەكەن؟ شىڭعىس حاننىڭ گەوساياسي قاتەسىنىڭ سالدارىنان ۇلى تۇرىك جاۋگەرشىلىگىنىڭ تۇپكى ماقساتى - قىتايدى تىنىشتاندىرۋ ءىسى اياقاستى بولدى. قاعان ولگەننەن كەيىن التىن ورداعا اۋىر ناۋبەت كەلدى. بيلەۋشىلەر، امىرشىلەردىڭ اراسىنداعى بىتپەيتىن كۇرەس، تورەنىڭ ءوز اۋلەتى ىشىندەگى بىتپەيتىن باقاستىق پەن قىرقىس. الايدا التىن ورداعا كەلگەن ەڭ ۇلكەن زوبالاڭ - ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيعان وبانىڭ ىندەتى ەدى. بۇتىندە عالىمدار بۇل اۋرۋدى كىم، قايدان، قاشان الىپ كەلدى دەپ باس قاتىرۋدا. باتىس  عالىمدارى  وبانى  ەۆروپاعا التىن وردامەن ساۋدا جاساعان ۆەنەتسيالىق كوپەستەر الىپ كەلدى دەگەندى ايتادى. ەۆروپادا وبا جەر-دۇنيەنى جايلادى. /ايتا كەتەيىك، بوككاچو ءوزىنىڭ «دەكامەرون» اتتى كۋاقى رومانىندا وسى وبا جايىندا جازعان/. شىعىستىڭ عالىمدارى وبانىڭ شىعۋىن باتىستان كورەدى. سۇمدىق ىندەت التىن وردانىڭ حالقىن تۇگەلگە دەرلىك جالمادى. ۇلى مەملەكەت وسىلايشا كۇيرەدى.

1456 جىلى التىن وردانىڭ سول قاناتىنان قازاق نامىنداعى تايپالار ءبولىنىپ شىقتى. وسى جىل جاڭا مەملەكەت - قازاق ورداسىنىڭ جىل ساناۋىنىڭ باسى بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاق حالقىنىڭ جولى وڭاي بولعان جوق. 1456 جىلى تۋ تىككەنىنەن باستاپ 1821 جىلى تولىقتاي جويىلعانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ءۇش ءجۇز الپىس جىلدىق تاريح - سانسىز سوعىستاردىڭ قاندى جولى. تۋىستاس تايپالاردى بىرىكتىرۋ جولىنداعى سوعىس، موعولمەن، بۇحارمەن، قىتايمەن، وزبەك حاندىقتارىمەن ەكى اراداعى سوعىس، تاشكەنتتىڭ حانىمەن بولعان سوعىس، قازاق حالقىنىڭ جارىمىنا جۋىعىن جالماعان قاتاعان قىرعىنى. بىراق قازاق ساناسىنىڭ ەڭ ۇلكەن مەرتىگۋى قالماق سوعىسىنان بولدى.

بۇل سوعىستىڭ تاريحى ءالى جازىلعان جوق. اتالعان تاقىرىپقا ارنالعان جەكەلەگەن روماندار، زەرتتەۋلەر بار، الايدا بۇل سوعىستىڭ سالدارىنان بولعان زاتتىق، مورالدىق، ىزگىلىك شىعىندارىمىزدى ءالى ەشكىم تۇبەگەيلى زەردەلەپ ەسەپتەگەن جوق. ەكى كوشپەلى حالىقتىڭ ەكى جارىم عاسىر بويى ءبىر-ءبىرىن قىرىپ ءبىتىرۋدى عانا كوزدەگەن كەزەك شابىسۋى، تىزەدەن قان كەشىپ، اياسپاي سوعىسۋى - تاريحتاعى جالعىز عانا وقيعا، ەرەكشە پرەتسەدەنت بولسا كەرەك. ەسى كىرمەگەن بالا مەن اجەتكە جاراعان قىز، ءوڭى ءبۇتىن ايەلدى عانا ولجالاپ، قالعانىن قىلىشقا شالعان قاتىگەز سوعىس، ارينە، ءوزىنىڭ لوگيكالىق كۇرمەۋىنە، ەكى حالىقتىڭ كىرىپتار كۇي، قۇلدىق كەپكە تۇسۋىنە اكەلىپ سوقتى. سوعىستىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەمەس، ونىڭ اينىماس سەرىگى - اشتىق قورقىنىشتى. قازاق-قالماق سوعىسىندا مالى مەن جانى تالاۋعا تۇسكەن، قۇلا مەديەن دالادا تىگەرگە تۇياعى قالماي، وزەگى تالعان قانشا ادام اشتان ءولدى، ول ادامدار ءتىرى بولسا دۇنيەگە قانشا ۇرپاق شاشار ەدى، ال ول ۇرپاق ءوز كەزەگىندە دۇنيەگە تاعى قانشا ۇرپاق كەلتىرەر ەدى، اقىرىندا ءبىزدىڭ سانىمىز قانشا بولار ەدى، مىنا كەڭ دالانى لىقا تولتىرىپ وتىرار ما ەدىك... ويلاۋدىڭ ءوزى قاسىرەت.

ءىسى قازاقپەن عانا بولعان، وسى كەڭ دۇنيەدە قازاقتان باسقا جاۋ كورمەگەن، قازاقتى عانا قىرسام مۇراتىما جەتەم دەگەن قالماق حالقى جەر بەتىنەن كوشتى.

ايتپاقشى، ەدىلدىڭ جاعاسىنداعى روسسيا يمپەرياسىنىڭ الدەبىر وبلىسىنىڭ قۇرامىندا حوشوۋت گۋبەرنياسى دەگەن شاعىن اكىمشىلىك ايماق بولعان. /بۇگىنگى قالماقستاننىڭ جەرى/. ول ايماقتى ءبىر كەزدەگى ۇلى ويرات مەملەكەتىنىڭ ۇيتقىسى بولعان حوشوۋتتار مەن تورعاۋىتتار مەكەندەپ جاتسا كەرەك. قالماق اعايىننىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى دا بەلگىلى. ورىستىڭ اسكەرى بولدى. موسكۆانىڭ تۇبىندە ناپولەونمەن سوعىستى، كاۆكازدى روسسياعا جاۋلاپ الىپ بەردى. ايتەۋىر قۇرىپ بىتكەنشە قان جالداۋمەن بولدى، قاننان كوز اشپادى. مىنەكەي، قالماق تاريحى وسىلاي بولعان.

ال قازاق ورداسى ورىس قۇلدىعىمەن اياقتالعان ءوزىنىڭ قاسىرەتتى جولىن جالعاستىردى. قالماق سوعىسىنىڭ سالدارىن ءبىز بۇگىن عانا پايىمداپ وتىرمىز. قازاق حالقى ءوزىنىڭ بازارلى قالالارىنىڭ بارلىعىنان ايرىلدى. قالا مادەنيەتى جويىلعان سەبەپتى جازبا مادەنيەتى دە كەسىلدى. ساۋدا كەرۋەندەرى كۇلى عانا قالعان وتىرار، ساۋران، سىعناقتى اينالىپ جۇرەتىن بولدى.

سول سەبەپتى ساحارادا ءبىر عانا شارۋاشىلىق-مالشىلىق قالدى. قازاق مال سۇمەسىمەن عانا كۇن كوردى، قالا ونىمدەرىنە جەتە الماي تارىقتى. سول سەبەپتى وزبەك، تاجىك سياقتى كورشىلەس وتىرىقشى ەلدەر ساۋدا ىسىندە قازاقتى بارىنشا كىرىپتار قىلعىسى كەلدى. شەتەلدىڭ ساۋداگەرلەرى قازاقپەن ساۋدا جاساعاندا پاپۋاسپەن ساۋدالاسقان اعىلشىن كوپەسى سياقتى بولدى، اسىل تەكتى مالدى ارزان مونشاققا ساتىپ الدى. قالماق سوعىسىندا كىتاپحانالار، ونداعى باي جازبا مۇرالار جويىلدى. ەندى ءبىز كولدەنەڭ دەرەكتەردەن بىزدە ۇلتتىق عىلىم بولعانىن، ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋناسىر ءال-فارابي ءوزىمىزدىڭ بابامىز ەكەنىن ەستىپ قايران قالامىز. ءوزىنىڭ يمانىنا جاڭا ات تاۋىپ مۇسىلمان اتانعان حالىق قالالاردان، مەشىتتەردەن ۇزاپ كەتتى، قول ءۇزدى. كەيىننەن قازاننان جانە باسقا جەرلەردەن جىبەرىلگەن تاتاردىڭ ۋكازنوي موللالارى قازاقتىڭ سونشالىقتى دارەجەدەگى ءدىني ساۋاتسىزدىعىنا قايران قالعان.

مىنە، قازاق حالقى وسىنداي كۇيدە روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. الايدا ءبىر عاسىر وتپەي-اق، مەتروپوليا كەلىسىم-شارتتاردى بۇزىپ، قازاق جەرىن جاۋلاي باستادى، جەرگىلىكتى حالىقتى اتامەكەنىنەن بەزدىرمەككە نيەت ەتتى. /كاۆكاز سوعىسىنىڭ ءبىر ارداگەرى ايتقانداي، ورىستىڭ كەلىسىم-شارتى سول كەلىسىم جازىلعان قاعازدان دا ارزان بولىپ شىقتى/. جەردىڭ تارىلۋى، جايىلىمنىڭ ازايۋى - مال باسىنىڭ ازايۋى، ياعني اشتىق دەگەن ءسوز. ساحارادا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باستالدى. الايدا قازاقتىڭ ارداگەرلەرى باستاعان قول تەمىر قۇرسانعان يمپەريانىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە قارسى تۇرا المادى. قازاق دالاسىنداعى بارلىق كوتەرىلىس قانعا باتىرىلدى.

ورىستىڭ ليبەرالدىق دۆوريان اۋلەتى، يمپەريا يدەولوگتارى تياناقتاپ شىعارعان جوسپار ىسكە اسىرىلىپ جاتىر ەدى. روسسياداعى مىڭ جىلدىق اشتىقتىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن بۇل جوسپارعا سايكەس قازاق جەرىنىڭ قولقا-جۇرەگىن ويىپ تۇرىپ ورىس قامالدارى سالىنادى.

قازاق حالقى رەزەرۆاتسيالارعا، مويىنقۇم، قىزىلقۇم، بەتپاقدالا سياقتى شولەيت ايماقتارعا ىعىستىرىپ شىعارىلادى، كەيىننەن جاپپاي جويىلادى. بوساعان جەرلەردى اشتىق جايلاعان روسسيا گۋبەرنيالارىنان كوشىپ كەلگەن قاراشەكپەن مۇجىقتار جايلايدى. ارميا جەتىسپەگەن جەرلەردە مۇجىقتاردى ۆينتوۆكامەن قارۋلاندىردى. /بۇنداي ءۇردىس قىتاي حالىق ارمياسىندا دا بولعان. كىتاي اسكەرى ەگىن ەگىپ، مال باعىپ، ءوزىن-ءوزى اسىرايدى، ۇيلەنىپ، بالالى  بولادى.   بىراق قارۋ-جاراعى  ساي،   كەز-كەلگەن ساتتە جورىققا اتتانۋگا دايىن وتىرادى/. يمپەريالىق ساياساتتىڭ جىن-پەرى ۇياسىندا تياناقتالعان، كەيىننەن ستولىپين «كەمەلدەندىرگەن»، ودان كەيىن حرۋششەۆ ىسكە اسىرعان بۇل جوسپاردىڭ سىرىن، قۇپياسىن شاتىپ-بۇتىپ ءجۇرىپ سولجەنيتسىن ءوزىنىڭ «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟» اتتى ماقالاسىندا بايقاماي جاريالاپ قويعان. /اتالمىش ماقالانى سولجەنيتسىن ورىس الەۋمەتىنىڭ، ءتىپتى دەسەڭىز، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىپتى/.

كوپ ۇزاماي وكتيابر رەۆوليۋتسياسى باستالدى... قۇدايدىڭ ءوزى قازاق حالقىن اجال شەگىنەن كەيىن شەگىندىرگەندەي ەدى. بىراق كوپ ۇزاماي بولشەۆيك ۇكىمەتى يمپەريانىڭ بۇرىنعى جەرىن تۇگەندەي باستادى. 1932 جىلدىڭ اشتىعى بۇرىنعى پاتشا ساياساتىنىڭ جالعاسى بولاتىن. بۇل جولى بولشەۆيكتەر امەريكاندىق تاجىريبەنى الدى. «بيزون بولماسا، ءۇندىس تە بولمايدى» دەيدى امەريكان ماقالى. ميلليونداعان باس مال كامپەسكەلەنگەننەن كەيىن قازاق دالاسىنا ەكىنشى «اقتابان شۇبىرىندى» كەلدى دەسە دە بولعانداي ەدى.

اشتىقتان ەسى كەتكەن ادامدار ءبىر ءۇزىم نان ىزدەپ تەمىر جولدى جاعالادى، قالالارعا ۇمتىلدى. ال قالاعا كىرە بەرىستە ولاردى پۋلەمەتتىڭ جاڭبىرداي جاۋعان وعى قارسى الدى. بارناۋىلدان ساراتوۆقا دەيىنگى ارالىقتاعى بۇكىل تۋركسيب جانە باسقا تەمىر جولداردىڭ بويى سامساعان ولىك بولدى. 1933-35 جىلدارى مىنداعان ادامنان قۇراستىرىلعان كوماندالار تەك جارتىلاي شىرىگەن ادامنىڭ ولەكسەسىن كومۋمەن اينالىستى. سوۆەت ۇكىمەتى ساحاراداعى كاننيباليزم فاكتىلەرىن مۇقيات جاسىردى. فەرعانانىڭ قالالارىندا قازاقتاردىڭ ءوز بالالارىن استىققا نەمەسە ءبىر ءۇزىم نانعا ايىرباستاعاندارى ارەدىك بولسا دا باسپاسوزدە ايتىلاتىن، بىراق قازاق دالاسىندا ادامنىڭ ەتىن جەۋ داعدىسىنىڭ ەلەس بەرگەندىگى جايىنداعى دەرەكتەر بارىنشا جاسىرىلىپ وتىراتىن. كوپتەگەن ادام وزدەرىنە قول سالدى. الايدا بۇل قالاي دەسەڭىز دە، سول قاسىرەتتى     وقيعالاردىڭ اراسىنداعى ىزگى قۇبىلىستار ەدى. «توزاقتا دا پەرىشتەلەر بار» دەگەن عوي. سۋيتسيد جوعارىدا ايتقانىمىزداي گوميتسيدتىڭ قارسى قۇبىلىسى بولىپ تابىلادى، ىزگىلىكتى ادام كۇناعا باتپاس ءۇشىن ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى، وسىلايشا كوڭىلىندەگى كۇناھار ويدى وزىمەن بىرگە كورگە الىپ كەتەدى.

سودان كەيىن 37-ءشى جىل كەلدى. ەڭ سوڭعى قازاق ۇلتشىلدارى رەپرەسسيالاندى، ينتەلليگەنتسيا تۇگەلگە جۋىق جويىلدى. وسىدان كەيىن قازاق ساحاراسى قاندى تۇنەككە باتتى. حالىقتا كۇرەسۋگە دەگەن ەشقانداي ىنتا قالمادى. ءبارى تاپتالعان، جانشىلعان، جويىلعان. ادامدار قانداي جارلىق بولسا دا ورىندايتىن ءتىرى ولىككە، روبوتقا اينالعان. قايران قالاتىن نەسى بار؟ بولشەۆيكتەر جوسپارلاعان «نۇرلى بولاشاققا» جەتۋ ءۇشىن قازاق حالقى عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت حالقى قۇرباندىققا كەسىلگەن ەدى عوي. الايدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا ء/بىز بۇل جەردە «وتان سوعىسى» دەگەندى ادەيى ايتپاي وتىرمىز، سەبەبى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس الەمدىك ولجا ءبولىس، الەمدىك ۇستەمدىك ءۇشىن ۇلى دەرجاۆالاردىڭ جۇرگىزگەن سوعىسى ەدى، وتانىنان باياعىدا ايىرىلعان قازاق حالقىنا ول سوعىستىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق بولاتىن/ كرەملدىڭ كوسەمدەرى وزدەرىنە تۇرپىدەي تيگەن ءبىر اقيقاتقا جەتتى. كسرو-نىڭ بۇراتانا حالىقتارى ءالى دە كەرەك ەكەن. سەبەبى گەرمانيا، اقش، جاپونيا سياقتى سوتسياليستىك يدەيانىڭ جاۋلارى ءالى جەڭىلگەن جوق، «نۇرلى بولاشاق» ءۇشىن كۇرەس ءالى اياقتالعان جوق. جانە ەڭ ماسقاراسى - قازاق تا كەرەك ەكەن. سوعىس كەزىندە وتقا-سۋعا ايدايتىن اسكەر رەتىندە، بەيبىت كەزدە قارا جۇمىسقا سالاتىن قۇل رەتىندە. مىنە، ءبىز وسىلاي امان قالىپپىز. دالىرەك ايتقاندا، بىزگە امان قالۋعا رۇقسات ەتىپتى.

پوستسكريپتۋم

الەۋمەتتىك ورگانيزمنىڭ قالىپتى ءجۇمىس ىستەۋى، ونىڭ تاريحي تاعدىرى سول الەۋمەت مۇشەلەرىنىڭ قابىلەتى مەن قاسيەتىنە تىكەلەي تاۋەلدى. قانداي دا بولماسىن ۇلكەن قوعام مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ اتا-تەگى جانە تىرشىلىك بارىسىندا جەتىلگەن قابىلەتتەرى تۇرعىسىنان العاندا ءبىر-بىرىنە ەشقاشان دا تەڭ كەلمەيدى. قانداي قوعامدا بولسا دا ايەل مەن ەركەك جىنىستىلار، قاريا مەن بالا، اۋرۋ مەن ساۋ، ادال مەن ارام، قىلمىسكەر، گەني مەن ناقۇرىس، ىنجىق پەن جالقاۋ ادام بار. قوعامنىڭ قانداي بولماعى، وسى اتالعانداردىڭ قايسىسى ءولىپ، قايسىسى ءتىرى قالۋىنا بايلانىستى.

بيولوگيادا «كەرى سەلەكتسيا» دەگەن ۇعىم بار. ول بويىنشا ءتۇرلى اپات، كاتاكليزم، ىندەتتىڭ كەزىندە تىرشىلىكتىڭ ەڭ قاراپايىم تۇرلەرى امان قالادى دا، كەرىسىنشە تىرشىلىكتىڭ كۇردەلى تۇرلەرى جويىلىپ كەتەدى. بۇل ۇعىمنىڭ ادامزات تاريحىنا دا قاتىسى بار.

سوعىس الەۋمەتتىك كاتاكليزم رەتىندە الەۋمەتتىك ورگانيزمگە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ونىڭ قۇرامىنداعى ەڭ جاقسى، تانداۋلى ەلەمەنتتەردى شايىپ الىپ كەتەدى. وزعان زاماندا جاۋگەرشىلىك جولىن ۇستانعان بارلىق ۇلى حالىقتار كەسىمدى كۇنى جەتكەندە بۇ دۇنيەدەن كوشكەن. سەبەبى ول حالىقتاردىڭ و باستاعى ەتنيكالىق ۇيتقىسى، تازا قانى مايدان دالاسىندا سۋداي شاشىلىپ، ورنى تولماس شىعىنعا ۇشىراعان. ەللادا دەگەن جۇرت بولعان. توقتاۋسىز جاۋگەرشىلىكپەن ءۇندى مەن پارسىعا دەيىن جەتكەن. اقىرىندا سول جاۋىنگەر جۇرتتان گرەتسيا دەگەن شاعىن ەل قالدى. بۇگىنگى گرەكتەر كونە گرەك مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان اتالارىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. ريم دەگەن جۇرت بولعان. بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان ۇزدىكسىز سوعىستان كەيىن رەسپۋبليكا، تسەزاريزمگە ءوتتى، پرەتوريان گۆاردياسى يمپەراتورلاردى كۇندە اۋىستىرىپ وتىردى. اقىرىندا عۇندار مەن گەرماندىقتاردىڭ سوققىسىنا شىداماي ۇلى وركەنيەت قۇلادى. ورنىندا يتاليا دەپ اتالاتىن جۇرناق قالدى. قازىرگى يتالياندىقتاردىڭ تامىرىندا بۇرىنعى، بايىرعى ريمدىكتەردىڭ قانى جوق. بۇگىنگى يتالياندىقتار - ريم دەڭگەيىندەگى بارلىق حالىقتاردىڭ قانى ارالاسقان كۇردەلى ەتنوگەنەزدىڭ جەمىسى.

ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەندىلەر دە وسىلاردىڭ اياعىن قۇشتى. حۇن حالقىنىڭ و باستاعى ناسىلدىك قۇرامى تاماشا ەدى. وڭداعان عاسىرعا سوزىلعان تاريح بارىسىندا قيساپسىز سوعىستارداعى داۋسىز جەڭىستەر حۇن رۋحىنىڭ باسقا حالىقتاردان ولشەۋسىز بيىك تۇرعاندىعىن كورسەتەدى. الايدا «كەرى سەلەكتسيا» ءوزىنىڭ قيراتۋ جۇمىسىن باستاعان. قاعاناتتاردىڭ زامانىنداعى بىلگە قاعان، كۇلا شورا، مويىن شورا، كۇلتەگىن سياقتى تۇلعالار ەدىل پاتشامەن /اتيللا/ سالىستىرعاندا ءبىر مىسقال بولسا دا تومەن تۇر. تۇرىك گەنوفوندىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە كۇشەيگەنىن شىڭعىس حان زامانىنان كورەمىز. بۇل تۇسىنىكتى دە. قاعانات قۇلاعاننان كەيىن ۇرىس-سوعىس بۇرىنعىدان ازداۋ، ءتىپتى بەيبىت دەۋگە بولاتىن ءتورت عاسىرلىق زامان ءوتتى. تۇرىك گەنوفوندى «دەمالىپ»، وڭالدى. وسىلايشا اتيللاعا پارا-پار تۇلعا شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلدى. سودان كەيىن... قايتادان سوعىس باستالدى. بۇكىل ەۆرازيا - مايدان دالاسى. شىڭعىس حاننىڭ «ماڭگى ەلى» ازىن-اۋلاق جالدامالى اسكەردى ەسەپتەمەگەندە تولىقتاي، كەيىننەن قازاق ورداسىن قۇرايتىن رۋلاردان تۇرعان. تاعى دا مايدان دالاسىندا قازاقتىڭ ەڭ عازيزلەگەن قانى توگىلدى. تاريح ساحناسىندا دەكوراتسيالار اۋىستى. سۇيەگى ساۋدىراعان التىن وردا قۇلادى.

كوك وردادان قازاق تايپالارى ءبولىنىپ شىقتى دا، موعولستاننىڭ ىرگەسىنەن قازاق ورداسىنىڭ تۋىن تىكتى. تاعى دا سوعىس. بۇل سوعىستاردىڭ ەڭ قورقىنىشتىسى ەكى جارىم عاسىرعا سوزىلعان قالماق سوعىسى ەدى. ەندى گەنوفوندقا ەشقانداي دامىل جوق. قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن بيولوگيالىق شىعىنى دا وسى قالماق سوعىسىنان بولدى.

سوعىس پەن اشتىق حالىقتىڭ قۇرامى مەن قابىلەت-قاسيەتتەرىنە قانداي اسەر ەتەدى؟

1. سوعىس ءورتى ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ەڭبەكشى بولىگىن جالمايدى. سوعىسقا ادەتتە 16-18 جاستان باستاپ 50-60   جاس ارالىعىنداعى ەر ادامدار، ياعني بالا-شاعانى اسىراپ وتىرعان ازاماتتار الىنادى.

2. سوعىس ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن ادامدى اكەتەدى. اقساق-توقساق، اۋرۋ، قاڭقاسى بيولوگيالىق تۇرعىدان كەمىس ادامدار سوعىسقا الىنبايدى.

3. سوعىس نەگىزىنەن ەركەكتەردى جويادى، ياعني حالىقتىڭ
جىنىستىق قۇرامى وزگەرەدى. كوشپەندى قوعامدا بۇل اۋىتقۋ پوليگاميا، ياعني كوپ نەكەلىلىك زاڭى ارقىلى قالپىنا كەلەدى. ۇلى امەڭگەرلىك زاڭىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى جويىلماي امان قالدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

4. سوعىس مورالدىق تۇلعاسى بيىك، كىسىلىكتى، ىزگىلىكتى ادامداردى اكەتەدى. ساتقىندار، قورقاقتار، مۇسكىن مەن ەڭكىشتەر سوعىسقا الىنبايدى، سەبەبى ۇرىس كەزىندە ونداي ادامدارعا ەشتەڭەنى سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى.  سوعىستا وتان الدىنداعى پارىزىن تەرەڭ
سەزىنگەن ادام الدىمەن ولەدى. ونداي ادامدار تاۋەكەلدەن باس تارتپايدى، كەرەك بولسا تايسالماي ولىمگە دە بارادى.

5. سوعىس، اسىرەسە جەڭىلىسكە  ۇشىراعان، اياعى قۇلدىققا
جەتەلەگەن سوعىس بولسا، رۋحاني كەمەل تۇلعالاردى  جالمايدى. دۇشپاننىڭ قاۋپىن تۋعىزاتىن باسى بيىك ەرلەر، ونەرلى، رۋحى مەن ساعى سىنبايتىن ازاماتتار سوعىستان كەيىن جاۋدىڭ قولىنان قازا تابادى. ەكىنشى قاتارداعى ەڭكىش تۇلعالار عانا ءتىرى قالدىرىلادى. سونىمەن سوعىس اقىل-ەسى ءتۇزۋ، دەنى-قارنى ساۋ، ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن، مورالدىق تۇلعاسى بيىك، ونەرلى، بىلىمدىلەردى بارىنەن بۇرىن جالمايدى، ۇلتتىق وراسان  شىعىن وسىلاردىڭ ولۋىمەن باستالادى. اجال وسى اتالعان  اسىلداردى اكەتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋ، كەمىس، قىلمىسكەر، الاياق پەن قورقاق، ونەرسىز، ءبىلىمسىز، ەنجار ەزدەردى قالدىرادى.

الايدا بۇل پالەكەتتىڭ باسى عانا. بەندجامين فرانكليننىڭ ايتقانى بار: «سوعىستىڭ ۆەكسەلدەرى /كەپىل قاعازدارى/ بويىنشا، تولەم سوعىستىڭ ءوز كەزىندە ەمەس، تولەمنىڭ ەڭ ۇلكەنى سوعىستان كەيىن بولماق» دەپ.

سوعىستان كەيىنگى جالپى شىعىنمەن سالىستىرعاندا سوعىستىڭ ءوز كەزىندەگى ساپالىق شىعىن تەڭىزدىڭ جانىنداعى تامشىداي-اق. بۇل شىعىن تۇقىم قۋالاۋشىلىق زاڭىنا، ادامدىق تەكتىلىككە قاتىستى. تۇقىمدىق ءدان قانداي بولسا، بولاشاق ءونىم دە سونداي بولماق. ولگەن ارداگەرلەر دۇنيەگە ۇرپاق كەلتىرمەيتىنى بەلگىلى. سوعىس جامان مەن ناشاردى ءتىرى قالدىرىپ، وسى ارقىلى تەكسىزدەردىڭ جەتىلىپ، كوركەيۋىنە جول اشادى. تۇقىم قۋالاۋ زاڭىنا سايكەس، تۇتاستاي ۇرپاق ناشار، تەكسىز بولىپ شىعادى. سوعىستىڭ «كەرى سۇرىپتاۋى» سالدارىنان، بەيبىت كەزدە ءبىرىنشى قاتاردا بولۋعا ءتيىس جاقسىلار ولگەن سەبەپتى ناشارلار، تەكسىزدەر العا شىعادى. حالىقتىڭ تامىرىندا ەندى سولاردىڭ قانى اعادى. ال تەكتىلەردىڭ قانى سول مايدان دالاسىندا توگىلگەن كۇيى قالا بەرەدى.

باقشاداعى جاقسى وسىمدىكتەردى وتاپ الىپ تاستاپ، شىرماۋىق پەن زيانكەس شوپتەردى قالدىرىپ «ەڭبەك ەتىپ» جۇرگەن باعباندى كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىزشى. ەندى ءبىر ەگىستىك اۋىسقاندا بۇكىل باقشانى ءارامشوپ باسپاق. ابسۋرد دەرسىز. ءيا. ەگىستىكتە عانا ابسۋرد.

ال سوعىستا، مايدان دالاسىندا كۇندە بولىپ جاتاتىن ادەپكى قۇبىلىس، ءتىپتى دەسەڭىز، سوعىستىڭ جالعىز عانا زاڭى - وسى.

سوعىس قاشاندا ازدىرۋشى كۇش بولىپ تابىلادى. حالىق نەعۇرلىم كوپ سوعىسقان سايىن تۇقىمى مەن تەگى سوعۇرلىم كوبىرەك ازادى. «سوعىس ەرلەردى تۋدىرادى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. جاڭساق ايتىلعان ءسوز. سوعىس ەرلەردىڭ، قاھارمانداردىڭ باسىن جۇتادى. سوعىستىڭ بۇل شىعىنىنىڭ ورنى ەشتەڭەمەن تولمايدى.

ناپولەونعا مايدان دالاسىندا سامساپ جاتقان ولىكتەردى كورسەتكەندە ول «ءپاريجدىڭ ءبىر ءتۇنى بارلىعىن قالىپقا كەلتىرەدى» دەگەن ەكەن. شىنىندا دا سولاي بولسا عوي. جوق، قالىپقا كەلتىرە المايدى. ارينە، قاپتاعان تەكسىز توبىر ويسىراعان ادام شىعىنىنىڭ ورنىن تولتىرا الادى، حالىقتىڭ سانىن قالىپقا كەلتىرە الادى. الايدا تەكسىز توبىر حالىق سانىن تولتىرعانمەن، ساپانىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. سەبەبى بۇل - ادام-پەندەنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. جويىلىپ كەتكەن جاقسى تۇقىمنىڭ ورنىن ەشتەڭە دە باسا المايدى. سەبەبى ءار ادام - قۇدايدىڭ ەرەكشە جاراتىندىسى، ماڭدايىنا قۇدايدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ءبىر سوعان عانا ارنالعان ءمورى سوعىلعان بىرەگەي جاراتىندىسى. سوندىقتان دۇنيەگە ءبىر-اق رەت كەلگەن سول ادام ارتىنا تۇياق قالدىرا الماي ءولىپ كەتكەن بولسا، وندا سونىمەن بىرگە تۇتاس ءبىر الەم ءولدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز. تىرشىلىگىندە تۇقىم تۋرالى تۇسىنىگى وتە بيىك قازاق بۇل جايتتى جاقسى بىلگەن، قولدان كەلگەنشە بالاسىن ەرتەرەك ۇيلەندىرۋگە تىرىسقان، الدەبىر جويىلىپ كەتكەن اتالىقتىڭ سوڭعى تۇياعىن ايالاپ قۇشاعىنا العان، قوينىنا قىز سالىپ، تۇقىمىن ۇزبەي جالعاستىرۋعا تىرىسقان. بىراق سوعىس كەزىندە، اسكەردىڭ جاپپاي قىرىلاتىن كەزىندە بۇل كوبىنە-كوپ قولدان كەلمەيتىن ءىس ەدى /اتالمىش جايت امەريكاندىق زاڭداردا دا بار، «قاتارداعى راياندى قۇتقارۋ» ءفيلمى وسى يدەياعا قۇرىلعان. البەتتە، سوۆەت ۇكىمەتى مۇنداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارمايتىن، اسىرەسە اڭگىمە ەشكىمگە كەرەگى جوق، اق ءناسىلدىڭ ەسەبىندە جوق بۇراتانا ۇلتتار جايىندا بولعاندا/.

ال ەندى سوعىستان كەيىنگى «ۆەكسەلدەر» مەن «تولەمدەر»، ياعني سوعىستىڭ ءتىرى قالعان ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، داعدىسىنا ەتەتىن اسەرى جايىڭدا.

سوعىس ءبىر-بىرىمەن كەسكىلەسكەن ارميالاردىڭ عانا ەمەس، بەيبىت حالىقتىڭ دا ادامدىق تۇلعاسىن كۇيرەتەدى. بەيبىت كەزدە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە قيانات ەتپەۋىنە - كونستيتۋتسيا كەپىل. ال سوعىس كەرىسىنشە قانعا قۇمارلىق، زورلىق-زومبىلىق داعدىلاردى قولپاشتاپ، ادامدى كىسى ولتىرۋگە، الداپ-ارباۋعا، جانسىز بولۋعا يتەرمەلەيدى. بەيبىت ءومىر ادام بويىنداعى ەسەلى ەڭبەككە دەگەن ىنتانى، كىسىلىك، ىزگىلىك باسقانىڭ مۇلكىنە، يگىلىگىنە، ادامدىق نامىسىنا دەگەن قۇرمەت پەن پەيىلدى وياتسا، سوعىس كەرىسىنشە ادامدى زورلىققا، باسقانىڭ قۇقىعىمەن ساناسپاۋعا، باسقانىڭ نامىسىن تاپتاپ، قورلاۋعا ۇيرەتەدى. سوعىس - ادامدى وشتىككە، جىرتقىشتىققا باۋليتىن اپپارات.

سوعىس حالىق ومىرىنە ەشقانداي اسەر ەتپەي ءىزسىز كەتسە، ادام نانباس عاجايىپ بولار ەدى. كىسى ءولتىرۋدى كاسىپ قىلعان، قانعا دەگەن جەرىگى ويانعان ادام سوعىس اياقتالعاننان سوڭ ءبىر-اق ساتتە زاڭ مەن نيزامدى ۇستانعان ءتارتىپتى ازامات بولا قالسا، سوعىس ءومىر سالتىنا اينالدىرعان زورلىق پەن زومبىلىق، ادامنىڭ قۇقىعى مەن نامىسىن تاپتاۋ داعدىسى سوعىستان سوڭ ءبىر-اق كۇندە جويىلسا، ارينە، بۇل دا كىسى نانباس عاجايىپ بولار ەدى. بىراق شىن ومىردە ولاي بولمايدى. ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان كەيىن ەل ىشىندە قىلمىس، زورلىق-زومبىلىق كوبەيسە، ادامنىڭ قۇقىقتىق ساناسى كىرەۋكەلەنىپ يماننان بەزسە، ادال ەڭبەكتەن بوي تارتىپ تالاۋ مەن توناۋدىڭ جولىنا تۇسسە، حالىق ازىپ، ەل ءىشىن ناداندىق جايلاسا، ونىڭ تاڭ قالاتىن ەشتەڭەسى جوق. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سەبەبىن سوعىستان ىزدەڭىز. سوعىستى تۋدىرعان - وسىنىڭ ءبارىن تۋدىردى.

قازاق-قالماق سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن ساقارادا جاپپاي بارىمتا باستالدى. ول بارىمتا وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن جالعاستى. پاتشا ۇكىمەتى قىرعىز-قايساق ولكەسىندە ءتارتىپ ورناتپاق بولىپ قانشا اۋرەلەندى. ورىس شەنەۋنىكتەرى قانداي شارالارعا بارمادى دەيسىز. بارىمتاشىلاردى لينيالىق بەكىنىستەردە تۇراتىن كازاكتاردان قۇرالعان كوماندالار اۋلادى. قازاق بايلارى بولىس سەزدەرىندە بارىمتاشىلاردى ۇستاپ بەرىپ، وزدەرى پالەكەتتەن امان-ەسەن قۇتىلىپ وتىرعان. بارىمتاشىلاردى يتجەككەنگە، سىبىرگە ايدادى، دۇرەلەدى، دارعا استى. بىراق ودان تۇزەلىپ كەتكەن ۇرى-قارى جوق. ءبىزدىڭ كەيبىر زامانداستارىمىز بارىمتانى رۋلىق-تايپالىق جۇيەدەن ورىستەگەن قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيدى. بارىمتاشىلىق ۇلت مىنەزىنىڭ كەزدەيسوق سيپاتى ەكەن. البەتتە، ولاي ەمەس. توناۋ مەن تالاۋ، بانديتيزم - بارلىق سوعىستارعا جانە بارلىق حالىقتارعا ءتان مىنەز. ۇرى-قارىلىق - ۇلت مىنەزىنىڭ كەزدەيسوق، ۋاقىتشا بەلگىسى ەمەس، ءحۇش-ءحىح عاسىرلارداعى  قازاق دالاسىندا ەتەك العان  بارىمتا رۋلىق-تايپالىق جۇيەنىڭ جەمىسى ەمەس. بۇل قازاق ساناسىندا ءالى جالعاسىپ جاتقان قالماق سوعىسى ەدى.

اباي - XIX عاسىرداعى ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەليتاسىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى، ول دا قازاقتى، قازاق جۇرتىن، قازاق ساناسىن جايلاعان بۇل جۇمباق دەرتتىڭ تابيعاتىن تۇسىنە الماي-اق كەتتى. «ماسعۇت» پوەماسى- وسى قالجىراتقان اۋىر تولعانىستىڭ، الەۋمەتتىك قايعىنىڭ كورىنىسى. پاتشانىڭ ءۋازىرى ماسعۇت ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ارۋاقتار «اسپاننان جامان جاۋىن جاۋادى، وزەن-كول ۋلانادى، ادامدار جىندانىپ كەتەدى، سوندىقتان تازا سۋ جيناپ الىڭدار» دەپ ايان بەرەدى. ماسعۇت حاباردى پاتشاعا جەتكىزىپ، سارايدىڭ قويماسىنا كوپ تۇششى سۋ جيناپ الادى. ايتىلعان كۇنى جاۋىن جاۋىپ، بۇكىل حالىق جىندى سۋدى ءىشىپ قۇتىرىپ كەتەدى. الاڭعا جينالىپ، داۋرىعىپ سويلەپ، زاڭعا باعىنبايتىن بولادى. پاتشا مەن ماسعۇت جۇرتتى اقىلعا كەلتىرمەك بولادى، ۋاعىز ايتادى. الايدا ەسىرگەن جۇرت «ءبىزدىڭ پاتشامىز بەن ءۋازىرىمىز جىندانعان ەكەن، ەكەۋىن دە ءولتىرۋ كەرەك» دەپ شەشەدى. اقىرسوڭىندا توبىردان قورىققان پاتشا مەن ماسعۇت تا جىندى سۋدى ءىشىپ، توپتىڭ اددىنا قۇتىرىپ جەتىپ بارادى. توبىر ەكەۋىن دانىشپان دەپ تاۋىپ، توبەلەرىنە كوتەرەدى. اباي الەۋمەتتانۋشى بولماسا دا ونىڭ تراكتاتتارىندا /قارا سوزدەرىندە/ تاماشا الەۋمەتتىك ويلار ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. بىراق ول سەبەپتەرىن بىلمەسە دە، سالدارىن ءدال انىقتادى، قوعامدى جايلاعان ەسسىزدىككە انىق دياگنوز قويا ءبىلدى.

1991 جىلى ءبىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزدىك. روسسيا يمپەرياسىنان ىرگەمىزدى اۋلاق سالىپ، حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتىنە اينالدىق. ءبىزدىڭ اسپان تۇسپەس كوك بايراعىمىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى شتاب-پاتەرىنىڭ جانىندا جەلبىرەپ تۇر.

انۇرانعا سەنسەك، ءبىز امان قالىپپىز. ءبىز كوپ ەكەنبىز. دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ بىردە قازاقتىڭ سانىن 13 ميلليونعا جەتكىزدى.

بىراق ءبىز قانداي حالىقپىز؟ كىمدەر ەدىك، كىمدەر بولدىق؟ 1456 جىلدان باستاپ بەس عاسىر كەسكىلەس بارىسىندا ءبىز بيولوگيالىق ەڭ تەكتى، تازا، عازيزلەگەن قانىمىزدان ايرىلدىق. بەس عاسىرعا سوزىلعان سوعىستىڭ، بەس ءجۇز جىلدىق «كەرى سەلەكتسيانىڭ» شىعىنىنا ەشبىر گەنوفوند توتەپ بەرە المايدى. كەرەي مەن جانىبەك، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، سالقام جاڭگىر مەن ابىلاي زامانىنىڭ قازاقتارىن بىلاي قويىپ قويىڭىز، ءبىز ءتىپتى اباي زامانىنداعى قازاقتارمەن قاي جاعىنان بولسا دا شەندەسە المايمىز. ءيا، ءيا، تاڭ قالماڭىز، سەبەبى قانداي تايعاق كەشۋدەن وتسە دە، قازاقتىڭ قانى ءوشىپ بارا جاتقان ينەرتسيا بويىنشا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان سياقتى تۇلعالاردى جاراتتى.

كەرى سەلەكتسيانىڭ ناتيجەسىنەن بولعان بيولوگيالىق اپات ۇلتتىڭ بۇكىل رۋحاني الەمىن كۇيرەتتى. ەگەمەندىك ءبىزدىڭ كوزىمىزدەگى كىرەۋكەنى سەيىلتتى. ون ءتورت جىلدىڭ ەگەمەندىك ءومىرى بارىسىندا ءبىز «اسقارالى تۇلعامىزدىڭ» ءىشىنىڭ كەۋەك ەكەنىنە، مادەنيەتىمىزدىڭ «پوكازۋحا»، سىرت كورىنىس قانا ەكەنىنە، ال ناداندىعىمىزدىڭ شەتسىز-شەكسىز ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ەشبىر جۇرت نادان، اقىلسىز بولىپ جاراتىلمايدى. حالىق اقىلىنان جۇرە ايىرىلادى. ءبىز اقىلىنان ايىرىلعان اقىماق توبىرعا اينالدىق. ءبىزدىڭ بۇل ينتەللەكتۋالدىق بانكروتتىعىمىز قانشاعا سوزىلماق؟ ءبىزدىڭ «عىلىم» دەپ جۇرگەن نارسەمىزگە كوز سالساڭىز، سوندا بۇل احۋالدىڭ قانشا عاسىرعا سوزىلاتىنىن شامالارسىز.

ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى الداپ، الاياق اتاندىق. /اباي اتام ايتقان «تەپ-تەگىس جۇرتتىڭ ءبارى بولدى الارمان»/. بىراق ءبىر كۇندە ەمەس. ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارداعى كەنەۋسىز بارىمتا پاتشالىق روسسيا كەزىندەگى العاشقى-اق قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ پاراقورلىعىنا، سودان سوڭ سوتسياليزم كەزىندەگى جەمقورلىققا، جەبىرلىككە ۇلاستى. بۇگىنگى الاياقتىق وسى سوتسياليستىك جەمقورلىقتىڭ اياسىندا، ارناسىندا جەتىلگەن، «كوركەيگەن». ءبىز بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ بارلىق جامان قاسيەتتەرىن، بارلىق ازعىن داعدىلارىن مۇرالاندىق.

ەميگراتسيادا ولگەن ورىستىڭ ءبىر عالىمى بىلاي دەپ جازعان ەدى: «شايتاندار ءۇشىن ەڭ تاماشا كونستيتۋتسيانى جازىپ شىعۋعا بولادى، الايدا ول كونستيتۋتسيا قاعاز جۇزىندە عانا قالادى. بەيكۇنا پەرىشتەلەر قوعامىنىڭ كونستيتۋتسياسى وتە ناشار بولۋى، ءتىپتى ولاردا ەشقانداي كونستيتۋتسيا بولماۋى دا مۇمكىن، الايدا سول قوعام مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس ەڭ تازا، ەڭ ىزگى قاتىناس بولماق. ەم قونبايتىن، الاياقتار مەن ناقۇرىستاردان تۇراتىن قوعام ەشقانداي رەفورماعا قاراماستان ءبىر-ءبىرىن الداپ ءومىر سۇرە بەرەدى جانە مۇشەلەرى اتالعان «قاسيەتتەرىنەن» ارىلمايىنشا، ول قوعام ەشقانداي كىسىلىك پەن ىزگىلىك تۋعىزا المايتىن رۋحاني بەدەۋ كۇيىندە قالماق».

ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولاشاعى بار ما؟ بار. ەڭ باستىسى، ءبىز تاريحتىڭ ەڭ اۋىر وتكەلەكتەرىنەن جۇگىمىز اۋسا دا امان وتتىك. سودان سوڭ ءبىزدىڭ سانىمىز كوپ، بولاشاق بيولوگيالىق كومبيناتسيالارعا، بولاشاق سەلەكتسياعا جەتەرلىكتەي كوپ. الايدا، اياق استىنان كەرەمەت بولادى دەگەنگە سەنىپ كەرەگى جوق. قوعامنىڭ الدىندا سان عاسىرلىق اۋىر ەڭبەك كۇتىپ تۇر. ادام - ونىڭ قايتالانباس تىرشىلىگى، كۇقىعى، يگىلىگى، كىسىلىگى مەن نامىسى باستى قازىناعا، باستى قۇندىلىققا اينالۋعا ءتيىس. «ادام، ادام - ەڭ باستىسى ادام. ادام اقشادان قىمبات. ادامدى ەشبىر بازاردان ساتىپ الا المايسىڭ، سەبەبى ولار ساتىلمايدى دا، ساتىپ الىنبايدى دا. ادام عاسىرلار بويى تاربيەلەنىپ قانا ادام بولىپ شىعادى، بىراق ول عاسىرلارعا ۋاقىت كەرەك»، - دەگەن ەدى دوستوەۆسكي.

سودان كەيىنگى باستى شارتتىڭ ءبىرى - بەيبىتشىلىك بولۋى كەرەك. ۇلى الەۋمەتتانۋشى لە پلە بەيبىتشىلىكتى ادامزاتتىڭ باستى كونستيتۋتسياسى دەپ ەسەپتەگەن. ءوز زامانىنىڭ دەگدار دەگەن بىلىمدىلەرىنىڭ ءبىرى «بەيبىتشىلىك، بەيبىتشىلىك» دەگەننەن تانباعان. ارينە، ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ تاريحىنان  تالاي  انتەك  باسقان قادام، تالاي قاتەنى تابۋعا بولادى. الايدا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياساتىنىڭ قاشاندا بولسىن اينىماس، وزىق ءبىر سيپاتى بار. ول - ونىڭ بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى تۇبەگەيلى، جۇيەلى كۇرەسى. جانە بۇل قازاقستان شەگىندەگى عانا ەمەس، بۇكىل ايماق شەگىندەگى بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەس. مىنە، ءبىزدىڭ بولاشاق تۋرالى ءۇمىتىمىزدىڭ تياناعى وسى.

سوڭى