قاجىم جۇماليەۆ. «قاتىنىڭ سەنى سۇيسە، سەن دە ونى ءسۇي» (جالعاسى)
فيزۋلي، شامسي، سايحالي،
ناۆوي، ساادي، فيردوۋسي،
حوجا حافيز بۋ ءھامماسي
مادەت1 بەر يا شاعير2, ءفارياد3, - دەگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق ونىڭ ينتەرناتسيوناليست ادام ەكەندىگىن اڭعارتادى. ونىڭ ومىرىندە دوستاسقان ادامدارىنىڭ دا كىم ەكەندىگى وقۋشىلارعا ءمالىم.
1مادەت (پارسىشا) - جاردەم.
2شاعير (ارابشا) - اقىن، يا شاعيري - اقىندارىم.
ء3فارياد (ارابشا) - داۋىس، ءۇن. بۇل جەردە تىلەك، سيىنۋ.
اقىن دوستىعىنىڭ كۇش-قۋاتىن، قاسيەتىن ايتا كەلىپ، قولدان دوستىق تا جاساپ كورەدى. بىراق سول دوسى مەن ءوزىنىڭ اراسىنا باسقا جۇرت وت سالىپ، ەكى ايىرادى. ايتسە دە اقىن ءۇمىت ۇزبەيدى. ومىردە دوستىق، تاتۋلىقتان ارتىق ەش نارسە جوق دەگەن قورىتىندىعا توقتايدى. «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەگەن ولەڭىندە:
ماحابباتسىز دۇنيە دوس،
ايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.
جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان - ءبارى تۇل،
فيزۋلي، شامسي، سايحالي،
ناۆوي، ساادي، فيردوۋسي،
حوجا حافيز بۋ ءھامماسي
مادەت1 بەر يا شاعير2, ءفارياد3, - دەگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق ونىڭ ينتەرناتسيوناليست ادام ەكەندىگىن اڭعارتادى. ونىڭ ومىرىندە دوستاسقان ادامدارىنىڭ دا كىم ەكەندىگى وقۋشىلارعا ءمالىم.
1مادەت (پارسىشا) - جاردەم.
2شاعير (ارابشا) - اقىن، يا شاعيري - اقىندارىم.
ء3فارياد (ارابشا) - داۋىس، ءۇن. بۇل جەردە تىلەك، سيىنۋ.
اقىن دوستىعىنىڭ كۇش-قۋاتىن، قاسيەتىن ايتا كەلىپ، قولدان دوستىق تا جاساپ كورەدى. بىراق سول دوسى مەن ءوزىنىڭ اراسىنا باسقا جۇرت وت سالىپ، ەكى ايىرادى. ايتسە دە اقىن ءۇمىت ۇزبەيدى. ومىردە دوستىق، تاتۋلىقتان ارتىق ەش نارسە جوق دەگەن قورىتىندىعا توقتايدى. «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەگەن ولەڭىندە:
ماحابباتسىز دۇنيە دوس،
ايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.
جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان - ءبارى تۇل،
دوسسىز اۋىز تۇشىماس، - دەيدى. بۇل - ابايدىڭ دوستىق جونىندەگى بارلىق ولەڭدەرىنىڭ قۇلپىن اشاتىن كىلتى ءتارىزدى. ومىرگە ماحابباتسىز، دوستىقسىز قالاي قارايتىندىعى مۇندا ايقىن ايتىلعان. ەڭ بولماعاندا ءۇي ىشىڭمەن دوس بول، ول دا بولسا قاناعات دەيدى، شىندىعىندا، جۇرەك سەزىمى دۇنيەگە بەلگىلى ءبىر كوزقاراسى بار ادام «شىن دوس تاپپاي تىنشىماۋى كەرەك»، دوس تاپپاي، دۇنيەنى دوس كورۋ - ايۋاندىق، «دوسسىز اۋىز تۇشىمايدى» دەپ جالىقپاي دوس ىزدەيدى.
ماحاببات، دوستىق - شەكسىز نارسە. ونىڭ ءار الۋان ءتۇرى، سانسىز سىرى بار. ايتسە دە ءبىر ماسەلە انىق. ول - ادام ومىرىندە ماحاببات-سۇيىسپەندىكتىڭ شەشۋشى رول اتقاراتىندىعى. «ءسۇيۋسىز ويلاپ تۇرسام، ءومىر بار ما؟» دەگەن ريتوريكالىق سۇراۋ «جوق» دەگەن جاۋاپتى ەشكىم ايتپاي-اق ۇقتىرىپ تۇر. تۇتەگەن وققا قارسى شاپقان توتەن ەرلىك، وتانىن سۇيۋشىلىك، قيىنشىلىق پەن ازاپتى كورە، بىلە تۇرا، الدىنا زور ماقسات قويىپ، رەۆوليۋتسيا جولىنا بەل بۋىپ، مايدانعا شىعۋ، ەزۋشىلەرگە دەگەن زور ماحاببات، جانى اشۋشىلىق، تاعى باسقا دا وسىلار سىقىلدى مىسالدار كوپ.
ومىردە ادامدى سۇيمەي، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى، ەڭبەككە ۇمتىلۋى، قوعامعا كەرەكتى، پايدالى ۇلكەن تۋىندىلار بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ادامدى ەرلىككە جەتەكتەيتىن نەگىزگى ءبىر جاسىرىن كۇش - ماحاببات. ءومىردى، ادامدى سۇيمەگەن كىسى پەسسيميزمگە بەرىلەدى دە، كوز ۇزاماي-اق ومىردەن مۇلدە بەزىپ، اقىرى وزىنەن-ءوزى جوق بولادى. ول - ءتىرى جۇرسە دە ولىك، قوعام ءۇشىن قاجەتتى ەش نارسە جاساي المايتىن ءتىرى ارۋاق. «ماحاببات ولىمنەن كۇشتىرەك» دەپ موپاسسان جاي ايتپاعان. اباي دا بۇل ماسەلەنى تەرەڭ تۇسىنگەن ادام. جوعارعى كەلتىرگەن ۇزىندىلەردەگى اقىننىڭ وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ماحاببات-دوستىق تۋرالى سوزدەرى وسىنى اڭعارتادى. «جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل، شىن دوس تاپپاي تىنشىماس».
ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان اباي ليريكاسىنىڭ بىرقاتارى ايەل مەن ەرلەردىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەندىكتى جىرلاۋعا ارنالادى. بۇل ماسەلەدە دە ابايدىڭ ءوز زامانداستارىنان موينى اناعۇرلىم وزىق جاتقاندىعى داۋسىز. ونىڭ ەر مەن ايەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار قانداي بولۋى كەرەكتىگى جايلى كوزقاراس، وي-پىكىرلەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى:
عاشىقتىق، قۇمارلىقپەن ول ەكى جول،
قۇمارلىق ءبىر ءناپسى ءۇشىن بولادى سول.
سەنەن ارتىق جان جوق دەپ عاشىق بولدىم،
مەن نە بولسام بولايىن، سەن امان بول.
ەر مەن ايەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، سەميا قۇرۋ ماسەلەسىندە اباي تەك قانا ءبىرىن-ءبىرى شىن جۇرەكتەن سۇيگەن ماحابباتتى، سونىڭ نەگىزىندە ەر مەن ايەلدىڭ ءبىر-ءبىرىن ىزدەپ تابۋشىلىعىن مويىندايدى. قۇمارلىق، ناپسىگە بەرىلۋشىلىكتى شەنەي كەلىپ، اقىن بۇل ماسەلەدە دە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ايقىندايدى.
بىرەۋدى كوركى بار دەپ جاقسى كورمە،
لاپىلداق كورسەقىزار ناپسىگە ەرمە!
ايەل جاقسى بولمايدى كوركىمەنەن...
شىن كوركىمەن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە،
ءبىر سوزىمەن تۇرسا ەكەن جانسا، كۇيسە...
قاتىنىڭ سەنى سۇيسە، سەن دە ونى ءسۇي،
قورجاڭ سۋىق كەلەدى كەي ساسىق مي.
ەرى اقىلدى، قاتىنى مىنەزدى بوپ،
تاتۋ بولسا، رايىس1 ۇستىندەگى ءۇي.
وسى كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءبارى دە ابايدىڭ ماحاببات، سۇيىسپەندىك، سەمياداعى قارىم-قاتىناستار قانداي بولۋ كەرەكتىگىنە نەگىزگى جاۋاپتار. ول ماسەلەلەردىڭ قايسىسى تۋرالى بولسىن مەيلى، اقىن پىكىرلەرى تەك ءوز كەزى عانا ەمەس، كەلەشەك ۇرپاقتارى ءۇشىن دە قۇندى.
1رايىس - جۇماق، راحات دەگەن ءسوز.
ماحاببات، سۇيىسپەندىك تۋرالى بۇل ايتىلعاندار ءتارىزدى فيلوسوفيالىق كوزقاراس، تەرەڭ ويلار ۇسىنۋى ءوز الدىنا، سونىمەن قاتار ماحابباتتى عاجاپ ادەمى، كىرشىكسىز تازا، ءارى نازىك نارسە ەتىپ جىرلاۋى - ايرىقشا كوڭىل اۋدارارلىق جايت. بۇل جاعىنان ابايدى ماحاببات جىرشىسى دەۋگە بولادى. ماحاببات، سۇيىسپەندىككە ارنالعان اقىننىڭ ليريكالىق ولەڭدەرى كوركەمدىگى، شىندىعى جانە سۇيىسكەن جاستاردىڭ وي-سەزىمدەرىندەگى پسيحولوگيالىق جايلاردى سۋرەتتەۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتقان جوق. اباي ليريكاسىنىڭ ماحابباتتى پوەزيالىق بيىككە شىعارعان تۋىندىلار ساپىنا قوساتىندىعىنا شاك كەلتىرۋگە بولمايدى.
ماحاببات تاقىرىبىمەن بايلانىستى جازىلعان اباي ولەڭدەرىنىڭ ليريكالىق گەرويلارى ءبىر-ءبىرىن قالتىقسىز شىن سۇيەدى. تەڭىم، ىزدەگەنىم، ارمانىم دەپ سۇيەدى. قىزى دا، جىگىت تە ءبىرى ءۇشىن ەكىنشىسى جان بەرۋگە ءازىر. مىسالعا، «جىگىت پەن قىزدىڭ ءسوزى» دەيتىن ولەڭىن الايىق.
جىگىت:
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار، ارتىلماس.
ءبىر وزىڭنەن باسقاعا،
ىنتىقتىعىم ايتىلماس، -
دەسە، قىز:
اقىلىڭا ءسوزىڭ ساي،
ءسىز جالىن شوق، ءبىز - ءبىر ماي;
ىستىق ءسوزىڭ كىردى ىشكە،
ماي تۇرا ما شىجىماي، - دەيدى. ءبىرىن-ءبىرى شىن سۇيگەن ەكى جاس ادال نيەت، اق جۇرەكتەرىمەن باس قوسىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋدى اڭسايدى. جاي، قاراپايىم ادامدار بولسا دا، ءبىر-بىرىنە تىم ارداقتى، تىم سۇلۋ كورىنەدى. بۇل ولەڭدەگى اقىننىڭ ليريكالىق قاھارماندارى - ءوز تۇسىنىكتەرىندە ماحابباتتى جوعارى يدەال سانايتىن تازا جاندار. مۇنىڭ ءتۇپ تامىرى، ارينە اقىننىڭ وسى ماسەلەگە كوزقاراسىندا جاتىر. ابايدىڭ ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىككە قوياتىن شارتى - شىن كوڭىلمەن ءسۇيۋ، ءوز سوزىنە بەرىكتىك. سوندىقتان دا ونىڭ ليريكالىق قاھارماندارى - تازا جۇرەك، تەرەڭ سەزىمدى، ءبىر ءسوزى جاندار.
ابايدىڭ ماحاببات تاقىرىبىنداعى جىرلارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتكەندە، ەكى ءتۇرلى جايتقا كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىرىنشى، ەسكى قازاق اۋىلىنداعى جاستاردىڭ ەركىن ءجۇرىپ، اشىق سويلەسۋلەرىنە جول تار كەزدە، قيىننان تويات تىلەپ، قياعا قول سوزعان ەكى عاشىقتىڭ كارتيناسىنىڭ ءومىر شىندىعىنا دالدىگى، ەكىنشى، اڭساپ قوسىلعان سول جاستاردىڭ ءسۇيىنىش، جۇرەك لۇپىلدەرى، پسيحولوگيالىق سەزىمدەرى مەيلىنشە شەبەر سۋرەتتەلەدى.
جەلسىز تۇندە جارىق اي،
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىڭ اعاش جاپىراعى،
سىبىرلاسىپ ءوزدى-ءوزى.
كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى
قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى.
تاۋ جاڭعىرىعىپ، ءان قوسىپ،
ۇرگەن يتپەن ايتاققا.
كەلمەپ پە ەدىڭ جول توسىپ،
جولىعۋعا اۋلاققا.
ءۇش شۋماققا ەسكى قازاق اۋىلىنىڭ ءبىر كەشىن قالاي سىيعىزىپ جانە قانداي ادەمى ەتىپ بەرە العان! سونداي ءبىر بەيۋاق، ايلى ءتۇن، ادەمى كەشتە الىستان اڭساعان ەكى جاستىڭ كەزدەسكەندەگى كۇيىنىش-ءسۇيىنىش ىشكى سەزىم دۇنيەسىن سۋرەتتەگەن جەرىن الساق، قانداي شەبەرلىك، قانداي شىندىق دەپ تاڭدانباسقا بولمايتىن سىقىلدى.
ءبىر سۋىنىپ، ءبىر ىسىپ،
دەم الا الماي دامىل عىپ.
ەلەڭ قاعىپ، بوس شوشىپ،
ءسوز ايتا الماي بوگەلىپ.
ءدۇرسىل قاعىپ جۇرەگى
تۇرماپ پا ەدى سۇيەنىپ،
تاماققا كىرىپ يەگى؟
ادام باسىندا بولاتىن سان الۋان سەزىمدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتى سەزىم، موپاسسان ايتقانداي، «ولىمنەن دە كۇشتى - سۇيىسپەندىك» بولسا، سول سەزىمدى سۋرەتتەۋدەگى اقىن قالامىنان شىققان ليريكالىق ولەڭدەردىڭ ەڭ بيىگى - «قىزارىپ، سۇرلانىپ»، «كوزىمنىڭ قاراسى».
ابايدىڭ ماحاببات ليريكاسى ءوز كەزىندە دە، وزىنەن كەيىن دە جاستار اراسىنا كەڭ تاراپ، حالىق اۋزىنداعى ەڭ سۇيىكتى جىر، ءسۇيىپ ايتار ءانى بولدى. كۇنى بۇگىنگە شەيىن ابايدىڭ بۇل تاقىرىپقا جازىلعان ولەڭدەرىن جاتقا بىلمەيتىن جاستار از شىعار.
جالپى اباي ولەڭدەرىنە ءتان نارسە - شىندىق، تەرەڭدىك، كوركەمدىك. قانداي تاقىرىپقا جازسا دا، سول تاقىرىپ، سول ءومىر قۇبىلىستارىن وتە جاقسى ءبىلىپ، شىندىقتان العان اسەرلەرىن ءوزىنىڭ وي ەلەگى مەن سەزىم دۇنيەسىنەن وتكىزىپ، ءماندى دە، ادەمى دە ەتىپ بەرە بىلۋىندە. بۇل - ماحاببات ليريكاسىنا دا ءتان سيپات.
اقىننىڭ:
عاشىقتىڭ ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل،
كوزبەن كور دە، ىشپەن ءبىل.
سۇيىسەر جاستار قاتە ەتپەس،
مەيلىڭ يلان، مەيلىڭ كۇل.
ول تىلگە ەدىك وڭتايلى،
قارىپسىز ءبىلىپ سوندايدى،
ءبىلىپ-اق ۇعىپ قويۋشى ەك،
ەندى ىشىمە قونبايدى، -دەيتىن ولەڭى - بۇعان تولىق دالەل.
(جالعاسى بار)
