اگرونوم، پۋبليتسيست عازىمبەك ءبىرىمجاننىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىسىن قولعا العاننان بەرى ارحيۆتىك قۇجاتتار مەن دەرەكتەر نەگىزىندە بىرنەشە ماقالا جازىلدى. وسىعان دەيىن جالپىلاما تۇردە بەرىلىپ كەلگەن مالىمەتتەرگە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. الايدا ءالى دە ناقتىلايتىن كومەسكى تۇستارى دا بار. سونىڭ ءبىرى – بەرلين قالاسىنداعى وقۋىن اياقتاپ، ەلگە كەلگەننەن «حالىق جاۋى» رەتىندە تەرگەۋگە الىنعان كەزگە دەيىنگى ءومىرى. بۇل تۋرالى بۇرىن جازىلعان ەڭبەكتەردە وقۋىن ءبىتىرىپ، ەلگە كەلە جاتقان كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى نەمەسە ەل ىشىندە قۋعىن كورىپ، تۇتقىندالعانعا دەيىن ماسكەۋ قالاسىندا تۇردى دەپ جازىلىپ كەلدى. عازىمبەكتانۋشى رەتىندە تۇلعانىڭ بەرليننەن وقىپ كەلگەننەن كەيىنگى ءومىرى تۋرالى تولىعىراق جازۋدى ءجون كوردىك.

سونىمەن 1928 جىلى وقۋىن اياقتاعان سوڭ (1927 جىلى بىتىرگەن) بەرلين قالاسىنان ماسكەۋ قالاسىنا ورالادى. 1929 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا قىزىلوردا تۇرمەسىندەگى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا: «بەرليننەن 5 ناۋرىز كۇنى شىعىپ، ماسكەۋدە 7 ناۋرىز كۇنى بولدىم، 12-نە دەيىن سوندا بولدىم» [1, 171-ب.]، – دەيدى. 1928 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ەلگە ورالىپ، تۇراقتى جۇمىس ىزدەي باستايدى. وراز جاندوسوۆتىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارى توپتاستىرىلعان كىتاپقا نازار سالساق، الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا اگرونوم بولىپ ورنالاسقىسى كەلگەن. و. جاندوسوۆ الماتى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا جىبەرۋگە بولاتىنىن جازادى [2, 88-ب.]. الايدا حاتتا كورسەتىلگەن ەكى ورىن دا بۇيىرماي، مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىنا ورنالاسقان.

مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسى (كازگوستورگ) – ساۋدا مونوپولياسىن جۇزەگە اسىرعان مەكەمە. 1928 جىلدىڭ 25 اقپانىندا قازاق اكسر-ءى حكك مەن رسفسر مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسى كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، «كازگوستورگ» اكتسيونەرلىك قوعامى قۇرىلعان [2]. مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىنىڭ اڭ تەرىسى، ىشەك، ماي، ءارتۇرلى تاۋارلار، ءجۇن، قۇرىلىس، ت.ب. بولىمدەرى بولعان.

ەڭبەك كىتاپشاسىندا 1928 جىلدىڭ 24 ماۋسىمىنان باستاپ ماي بولىمىندە نۇسقاۋشى (ينسترۋكتور پو ماسلۋ) بولىپ جۇمىسقا ورنالاسقانى، ايىنا 180 رۋبل جالاقى الاتىنى جازىلعان [4].

ەڭبەك كىتاپشاسىن قاراپ وتىرىپ، وقىعان وقۋ ورىندارى رەتىندە پەتروۆ-رازۋموۆسكي اكادەمياسى مەن بەرلين اۋىلشارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىن كورسەتكەنىن بايقايمىز. نەگىزىنەن پەتروۆ-رازۋموۆسكي اكادەمياسىنا وقۋعا قابىلدانعانىمەن، تولىق اياقتاماعان. وقۋ ورنىنا قۇجاتتارىن تولىق تاپسىرعان. ول قۇجاتتاردىڭ ىشىندە ورىنبور رەالدى ۋچيليششەسىنىڭ سوڭعى سىنىبىن بىتىرگەنىن راستايتىن كۋالىك پەن اتتەستات، تورعاي ۋەزى، توسىن بولىسىنىڭ بولىسى جاقىپ داۋرەنبەكۇلى مەن دارىگەرى ن. گوريننىڭ انىقتاماسى، تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اسكەردەن بوساتۋ تۋرالى انىقتاماسى، ءۇش سۋرەت جانە تاعى باسقا وتىنىشتەر بار. 1917 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى اكادەميا ديرەكتورىنا ستيپەنديا نەگىزىندە جىلى شىرايمەن وقۋعا قابىلداۋىن ءوتىنىپ، حات جازعان. ع. ءبىرىمجان وقۋدى تولىق اياقتاماسا دا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وقىعان. سول سەبەپتى دە قۇجاتتا وقۋ ورنى رەتىندە كورسەتىلىپ تۇر.

پەتروۆ-رازۋموۆسكي اكادەمياسىنان كەيىن تاشكەنت قالاسىنداعى وقۋ ورنىنا ستيپەنديامەن بارىپ (ساگۋ), ول جەردە دە تولىق اياقتاماي، بەرلين قالاسىنا وقۋعا اتتانعان. وقۋعا قالاي بارعانى جانە قالاي وقىعانى تۋرالى بۇعان دەيىنگى ماقالالار دا جازىپ وتتىك. تەك 1927 جىلعى ەكزامەن سەرتيفيكاتىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، الدىن-الا تەكسەرۋدەن ء(ى ءبولىم) 16 بالل جيناعان. مىندەتتى ەمتيحان پاندەرىن تاپسىرعان. ونىڭ ىشىندە حيميا ءپانى – 3 بالل، فيزيكا ءپانى – 4 بالل، فيزيولوگياعا نەگىزدەلگەن بوتانيكا – 3 بالل، زوولوگيا جانە اناتوميا – 3 بالل، فيزيولوگيا – 3 بالل، توپىراقتانۋدىڭ مينەرالدىق جانە گەولوگيالىق نەگىزدەرى – 3 بالل. نەگىزگى ەمتيحاننىڭ ء(ىى ءبولىم) مىندەتتى پاندەرىنەن مىناداي كورسەتكىش كورسەتكەن: اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋدىڭ تەورياسى جانە بۋحگالتەرلىك ەسەپ باعالاۋ تەورياسى – 6 بالل، وسىمدىكتانۋ – 8 بالل، مال شارۋاشىلىعى – 8 بالل، وسىمدىكتىڭ قورەكتەنۋى مەن مال ازىعى تۋرالى عىلىم – 5 بالل، اۋىلشارۋاشىلىعىنا قاجەتتى ماشينا قۇراستىرۋ – 4 بالل، ەكونوميكا – 4 بالل، قۇقىقتانۋ – 4 بالل. باس-اياعى – 39 بالل. ەكى كەزەڭدى قوسقان كەزدە 55 بالل بولسا، ورتاق  GPA – 3,6 %. بەرلين قالاسىنداعى وقۋ ورنىن جوعارى ناتيجەمەن بىتىرگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار.

مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن كەزدە ەكى رەت ءىس-ساپارعا بارعان. ءبىرىنشىسى، 1928 جىلدىڭ 8-17 قازان ارالىعىندا ماي ونەركاسىبىن اشۋ مۇمكىندىگى بار-جوعىن انىقتاۋ ماقساتىندا شىمكەنت اۋدانىنا بارىپ كەلگەن [5].

ەكىنشىسى، 1928 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا ۆولوگدا قالاسىندا وتكەن كۋرسقا قاتىسقان. 1928 جىلى ۆولوگداداعى ءسۇت-شارۋاشىلىق ينسيتۋتى ماي وڭدەۋ بويىنشا كۋرستار وتكىزگەن. 1928 جىلعى 3 جەلتوقساندا «كازگوستورگ» اكتسيونەرلىك قوعامى شىعارعان بۇيرىقتا ءىس-ساپار ۋاقىتى 26 قاراشادان باستالعانى جازىلعان. ال ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە 4 جەلتوقساندا ۆولوگدا قالاسىنا بارعانىن، 30 جەلتوقساندا تۇتقىندالعانىن ايتادى.

كۋرستا جۇرگەن كەزىندە ۆولوگدا قالاسىنداعى وگپۋ وكىلدەرى تۇتقىنداعان. 1929 جىلعى قاڭتاردىڭ باسىندا قىزىلوردا قالاسىنا جونەلتەدى. سول كەزدە تولتىرىلعان انكەتادا 1928 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا ۆولوگدا قالاسىندا ۇستالىنعانى انىق كورسەتىلگەن. ال، وتباسىلىق جاعدايى تۋرالى مالىمەتتە: ايەلى زايرا ءجانتورينا – ستۋدەنت، ماسكەۋ، 10, ترەتيا مەششانسكايا 18, 17-ءۇي; ءبىرىمجانوۆ (مۇحتار بولۋى مۇمكىن) – وقىپ جاتىر، ورىنبور قالاسى; ءبىرىمجانوۆ (جاقىپ داۋرەنبەكوۆ بولۋى مۇمكىن) – شارۋاشىلىعى بار، تورعاي دەپ بەرىلگەن. انكەتا سوڭىندا مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىنا، وتباسىنا قاماۋعا الىنعانى جونىندە اقپارات بەرۋىن وتىنگەن. قاماۋعا الىنعان كەزدە 72 جەكە زاتىنىڭ ءتىزىمى (كىتاپتار، سوزدىكتەر، داپتەرلەر، پاپيروس، جەكە گيگيەنالىق زاتتار، كيىم-كەشەك، ت.ب.) جاسالىنعان [6].

1929 جىلدىڭ 21 اقپانىندا شىققان بۇيرىق بويىنشا 15 اقپاننان باستاپ مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىنداعى جۇمىسى اياقتالعان [7]. سونداي-اق مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىنىڭ ينسپەكتورى مىرزاعازى ەسبولۇلى دا 15 اقپان كۇنى جۇمىستان شىعارىلعان. سونىمەن عازىمبەك ءبىرىمجان مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا رەسمي تۇردە 24.06.1928 – 15.02.1929 جىلدار ارالىعىندا جۇمىس ىستەگەن.

قورىتا ايتار بولساق، عازىمبەك ءبىرىمجان وقۋىن ءبىتىرىپ ەلگە كەلگەن سوڭ، بىردەن قۋعىندالماي مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا قىزمەت ەتتى. قىزىلوردا قالاسىندا تۇرىپ، ەل اراسىنان قۋعىن كورىپ، ماسكەۋگە بارماعان، ءىس-ساپار بويىنشا عانا كۋرسقا بارعان. الداعى ۋاقىتتا جارىق كورەتىن انىقتامالىق مالىمەتتەر مەن جالپى تۇلعا تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردە بىرىزدىلىك ساقتالىپ، ناقتى دەرەكتەر بويىنشا جازىلعان ماقالالاردى نەگىزگە العانى ءجون.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1 عازىمبەك ءبىرىمجان (1896-1938) شىعارمالار جيناعى. – نۇر-سۇلتان: «Qyr balasy» باسپاسى، 2021. – 250 بەت.
2 دجاندوسوۆ ۋ.: دوكۋمەنتى ي پۋبليتسيستيكا (1918-1937 گگ.). ۆ 2-ح توماح. ت.2. – الماتى: توو «يزداتەلسكي دوم «قازاقستان»، 1999. – 304 س.
3 قر وما، 1025-ق.، 1-ت، 1-ءىس.
4 قر وما، 1025-ق.، 1-ت، 725-ءىس.
5 قر وما، 1025-ق.، 1-ت، 61-ءىس، 10-پ.
6 «الاش ءىسى. 1920-1930 جج. وگپۋ جۇرگىزگەن جاساندى تەرگەۋ ءىسىنىتس قۇجاتتارى مەن ماتەريالدارى» / «الاشسكوە دەلو 1920-1930 گگ. دوكۋمەنتى ي ماتەريالى سلەدستۆەننوگو دەلا، سفابريكوۆاننوگو وگپۋ». ۆ دۆۋح توماح -الماتى: توو «يزداتەلستۆو Lەم»، 2022.
7 قر وما، 1025-ق.، 1-ت، 61-ءىس، 88-پ.

دانيار يحسان,

ءا. بوكەيحان الاش عزي عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz