(قاز قالپىندا)

كەشە ءبىر دوسىمنىڭ تۋعان كۇنىن تويلادىق. كوپتەن  باس قوسپاعاندىقتان بولار. تالاي ۋاقىتقا دەيىن ءار نەنى ءبىر ايتىپ دۋىلداسىپ وتىرعانبىز. ءبىر كەزدە اڭگىمە ارناسى  سوناۋ التى قىردىڭ ارعى جاعىندا قالعان بالالىق شاق جونىنە اۋىستى. بالا كەزدىڭ دۋماندى قىزىعى، الاڭسىز بەيعامدىعى، اڭقىلداق ادالدىعى، تەنتەك شالدۋارلىعى جايلى نە قىزىق وقيعالار ايتىلىپ، نە اسەم سۋرەتتەر كوزالدىڭا كولدەنەڭ تارتىلىپ جاتتى. قىزىقتى اڭگىمەلەرگە كوپ-كورىم ەلتىپ وتىر ەدىم، قىرسىققانداي كەنەت كوڭىلسىز بولا قالدىم. جان دۇنيەم الەم تاپىرىق، قايدان ەسىمە كەلە قالدى ەكەن، قورعاسىنداي اۋىر وي ەڭسەمدى باسىپ، بەرەكەتىم كەتتى. جۇرەگىم شانشىپ اۋىرا باستادى. باسىم اينالىپ بارا جاتىر. 

دوستارىمنىڭ  تاسىعان كوڭىلدەرىنە سۋىق سۋ قۇيعانداي بولمايىن دەدىم دە  دالاعا سەيىلدەپ كەلەيىن دەپ شىعىپ كەتتى

...و، سۇيىكتى بالالىق شاق! دوستارىم سياقتى مەنىڭ دە بالالىق شاعىمنىڭ ماڭگى ۇمىتىلماس جارقىن ەستەلىكتەرى از ەمەس  قوي. بۇل سەزىمدى جاتىرقاپ وتىرعانىم  جوق. ول ءوز بوياۋىن جويمايتىن ماڭگىلىك دۇنيەلەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟  شىركىن! سول ءبىر بالاۋسا بالعىن شاقتار-اي! قاراساڭ كوز تويمايتىن، سويلەسەڭ ءسوزىڭ تاۋسىلمايتىن،  تىڭداساڭ زەرىكپەيتىن، كۇلسەڭ كۇلە بەرگىڭ كەلەتىن، جۇگىرسەڭ شارشامايتىن، ءوزىڭدى-ءوزىڭ جۇلىپ جەگەن تىنىمسىز شاق،  قۇلشىنعان قۇشتارلىق بيلەگەن ءبىر عاجايىپ داۋرەن ەدى عوي.

بىراق مەنىڭ ايتپاق بولعانىم بۇل ەمەس، سول ءبىر قايتالانباس التىن داۋرەنىمنىڭ ءمولدىر بۇلاعىن لايلاپ، تىنىشتىعىن بۇزعان، سابيلىك اق جۇرەگىمە جەكسۇرىن قارا كولەڭكەسىن تۇسىرگەن ءومىر قاتىگەزدىگى ەدى.

ادام ءومىرىن اعىپ جاتقان دارياعا تەڭەيمىز عوي. سوندا كوبىنەسە ءومىردىڭ توقتاۋسىز وتەتىنىن، تەز وتەتىن بايانسىزدىعىن عانا ەسكە الامىز. ال، مەن سول دارياڭىزدى ادام ءومىرىنىڭ ناعىز وزىنە – ياعني تۋ، ەسەيۋ بارىسىندا باستان كەشىرىپ، تىرشىلىك سوقپاقتارىنا، رۋحاني جەتىلۋ بارىسىنا ۇقساتار ەدىم.

سوناۋ اسپانمەن استاسقان زاڭعار شوقىلار مەن قويناۋ-قولات تاۋ سالالارىنىڭ  قاق ءتوسىن جارىپ شىققان تۇمسا قاينارلاردى كورگەندەرىڭىز بار ما؟ جەردىڭ قات-قابات تەرەڭ قويناۋىنان اتويلاپ شىعىپ جاتقان سول قاينار مىنا جارىق دۇنيەگە ويناق سالىپ بيلەپ، سىلقىلداي كۇلىپ كەلگەندەي سەزىلمەۋشى مە ەدى؟ العاشىندا مىنا جات مەكەنگە، بەيتانىس ءومىر تىنىسىنا جاتىرقاعانداي سىعىلىسا ىقتاپ، كەنەرە بويلاپ بارىپ، ءبىز جۇرەر جول وسى بولارسىڭ دەگەندەي ەڭىسكە قاراي ەنتەلەي  جايراڭ قاعىپ، شورشىپ، شىقىلىقتاي كۇلە جونەلمەي مە؟ سوناۋ زاڭعار شوقىعا كۇلىمدەي  كوتەرىلگەن  تاڭ نۇرى سوندا ماعان، بەسىككە سۇيەنىپ ءسابيىنىڭ نۇر ديدارىنا مەيىرلەنە قاراعان مەيىربان انانىڭ وتتى جانارى سياقتى بولىپ سەزىلۋشى ەدى. تاۋدىڭ جىبەك سامالى سول انانىڭ لەبىندەي ەركە بۇلاقتى ايمالار ەدى.

شىركىن، وسى ءبىر جاراسىمدى اسەمدىك، شاتتىق كۇلكى جالعاسا بەرسە عوي، قايدام. مىنە، وعان ەكىنشى بۇلاق، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى... تاعى سانسىز بۇلاقتار قوسىلدى. لايساڭ جاڭبىر سۋى دا، تۇنبا قارا سۋ دا قوسىلىپ جاتىر. جاعادا وتىرعان ەل جۋىنىپ، كوڭ قوقىرىن لاقتىرىپ جۋىندى سۋىن دا توگىپ جاتىر. انە يت ەكەش تي تە ساپسىلاپ جاتىر. وسى بالەنى كورمەيىن دەگەندەي كەيبىر بۇلاقتار قورىم قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتىپتى.

ءسىز ەندى ءبىر اينالعاندا الگى مولدىرلىك پەن اسەمدىكتەن، ەركە نازدى كۇلكى مەن اسىر سالعان ويىننان ەشنارسە تاپپاي دال بولاسىز. كوكىرەگىڭ اششى زاپىراڭنان قىج-قىج قايناپ، جان ازابىنا تۇسەسىڭ. كوڭىلگە بار مەدەۋ بولارى ءبىزدىڭ ءمولدىر بۇلاق وسى ءبىر ۇزىن سونار، قيىن-قىستالاڭ جولىندا تالاي ءجابىر - جاپا كورسە دە تابيعاتىنا بىتكەن قايسارلىعىمەن جۇلقىنا العا تاررتىپ بارادى. ول كەمەلدەنىپ، تولىسا بەردى. ول تىرىشىلىككە ءنار بەرىپ ءومىردىڭ  سانىن كىرگىزدى.

ال الگى ءبىر ءجابىر-جاپا شەگىپ وبىر-وپپاعا تاپ بولعان كەيبىر باقىتسىز بۇلاقتار جونىندە ايتار ءسوز باسقا. ونىڭ ايانىشتى تاعدىرىنا ەگىلىپ جىلاماۋعا امالىڭ جوق. جارىق دۇنيەگە سونشالىق قۇشتارلىقپەن، ادال نيەتپەن كەلگەن ءمولدىر بۇلاقتىڭ پاك سەزىمىنە، كىرشىكسىز تازالىعىنا، اسەم شىرايىنا قارا كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، سورىن قايناتقان وڭباعاندىقتارعا لاعنات ايتاسىڭ.

اپىر - اۋ دەسەڭشى؟! سوناۋ كۇنادەن پاك، سۇتتەن اق بالعىن كەزىندە اناسىنىڭ مەيىربان قۇشاعىندا جاتقان الگى «ءۇش تاياق» بەيشارا دا باقىتتى بولعان شىعار. شىن ايتام، جانى ءمولدىر تازا، كۇلكىسى دە سول ەركە بۇلاقتىڭ سىلدىرىنداي سۇيكىمدى بولعان شىعار. باسقالار سياقتى بۇل جارىق دۇنيەگە ول دا جالاڭاش كەلدى عوي. ونى وسىلايشا جالبىر-جۇلبىر تون شالبار مەن موينىنا قايىرشىنىڭ  دوربالارىن اسا، قولىنا ءۇش تاياق ۇستاپ بەيشارا بولىپ تۋىلدى دەگەنگە كىم سەنەدى!؟

اپام، ونى قۇداي  ءاۋ دەپ جاراتقاندا، شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە ماڭدايىنا جازعان تاعدىرى دەپ سەندىرمەكشى بولاتىن مەنى. جوق، مەن وعان سەنبەيمىن، سەنبەيتىن سەبەبىم بار. قانەكي، سەن اناۋ ءمولدىر  تاۋ بۇلاعىمەن مىنا «ءۇش تاياقتىڭ»  بالالىق شاعىن سالىستىرىپ كورشى دەيمىن اپاما. سوندا، وسى ءبىز، كورىنگەن ءۇيدىڭ ەسىك، تەرەزەسىن تورىپ، الاقانىن جايىپ، جىلامسىراپ تۇراتىن الاسا بويلى، بىلشىقتانىپ كەتكەن جىلتىراعان بىتىك كوزدى، كۇس-كۇس قارا بەتتى بەيشارا شالدى كوزالدىڭا كەلتىرە الاسىڭ با؟ مىنا قىرىق جاماۋ، بيت باسقان اق تون شالبارمەن، موينىنا ايقۇش-ۇيقىش اسقان ون دوربانى، ءوز اتىن ۇمىتتىرىپ «ءۇش تاياق» اتاندىرعان انا ءۇش تال ەمەن تاياقتى ول كەيىنگى ۋاقىتتا تاپقىن شىعار دەپ داۋلاسام.

ءبىزدىڭ ۇيگە قايىر سۇراي كەلگەن ءبىر كەزەگىندە مەن ودان شىن اتىن سۇراپ قالدىم. تىنىش وتىرماي نەم بار ەدى دەشى. بەيشارا. «ءۇش تاياقتىڭ» ءوڭى ءبىر دەمدە الەم تاپىرىق وزگەرىپ، قالتىراپ جان ازاپقا ءتۇستى. تەرلەپ كەتكەندىكتەن ءۇيدىڭ ىشىنە كۇلىمسى ءيىس جايىلىپ كەتتى.

سوناۋ شىڭىراۋدا جىلتىراعان ءالسىز جارىقتاي سىعىرايعان بىتىك كوزى جارق-جۇرق ەتىپ، كادىمگىدەي وت شاشادى. مەن وعان شوشىنا قارادىم. جۋىلماي كۇس-كۇس بولىپ كەتكەن بەتتىڭ كىرىن ايعىزداي اققان قاسىرەت جاسىن كورىپ قالدىم. تۇلا بويىم دىرىلدەپ مەن دە جىلاپ جىبەرىپپىن. وي، توبا-اي «ءۇش تاياق» قانداي ازاپتان كۇيزەلىپ وتىر ەكەن. اپام دا جىلاپ كوز جاسىنا يە بولا الماي وتىر. ءۇيدىڭ ءىشى كەش بولعانداي قاراۋىتىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا «ءۇش تاياق» سورلىنىڭ اناۋ بىتەيگەن كوزى ۇشقىن اتا جارق ەتتى.

تاپتىم، تاپتىم، بايشەگىر، بايشەگىر دەپ قويعان اتىمدى. اكەم مارقۇمنىڭ ءوزى قويعان دەيتىن، شەشەم، - دەپ ەڭىرەپ داۋىس سالا جىلاماسى بار ما؟

مەنىڭ ءسابي جۇرەگىمە بىرەۋ قانجار سۇعىپ العانداي شوشىندىم. سوندا مەنىڭ ءمولدىر بۇلاعىما،  الدە كىم لاس سۋ قۇيىپ جىبەرگەن ەكەن... «ءۇش تاياقتى» ارەڭ توقتاتتىق. ول كەمسەڭدەي وتىرىپ، اپام اكەلگەن مايدى ماي دورباسىنا، قۇرتتى قۇرت دورباسىنا، تالقاندى تالقان دورباسىنا سالىپ الدى. ساداقاعا بەرگەن اكەمنىڭ ەسكى جەدەسىن ءدال سول ارادا كيىپ الدى دا راحمەت ايتىپ، دالاعا شىقتى. تاياقتارىن ىڭعايلاپ الدەنە قارەكەتكە دايىندالا باستادى.

كوشەدە «ءۇش تاياقتىڭ» شىعۋىن كۇتىپ يتتەرىن ۇستاپ تۇرعان كوپ بالا الاقايلاپ،  شۋلاپ قويا بەردى.  يتتەر تۇس-تۇستان ارسالاڭداپ تاپ بەردى. بۇل اۋىل بالالارىنىڭ قاشاڭعى ادەتى. مەن دە ونىڭ جۋان ورتاسىندا قىزىلتاناۋ بولىپ ءجۇرۋشى ەدىم. ەگەر قايسىمىزدىڭ ءيتىمىز وجەتتىك كورسەتىپ «ءۇش تاياققا» جاقىن بارسا، ءتىپتى ءبىر جەرىن تىستەپ السا، نە لاقتىرعان نارسەمىز وعان تيسە توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋانۋشى ەدىك.

وي، بالالىق-اي دەسەڭشى، بىرەۋدىڭ ازابىنان كۇلكى ىزدەگەن نەتكەن اقىماقتىق ەدى. ارسىلداي جۇگىرگەن كوپ يتكە قارسى قايرات جاساپ ءۇش تاياعىن كەزەك سەرمەي لاقتىرىپ، ءبىر تاياعىنىڭ قورعاۋىندا ەكىنشى تاياعىن الىپ، تاعى شابۋىلداي جانتالاسقان البىر-جۇلبىر سول سورلى شالدى كوزالدىما كەلتىرسەم، قاشان دا كوڭىلىم بۇزىلىپ جىلاعىم كەلەدى. ءوز ۇياتىمنان ءوزىم ورتەنىپ وتىرامىن.

«مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك». بەيشارا «ءۇش تاياقتىڭ» اجالى وسى يتتەردەن بولار-اۋ دەپ ءجۇرۋشى ەدىم...

وي، تاعدىر-اي، دەسەڭشى! جەر باسىپ جۇرسەڭ بۇل عۇمىرىڭدا ەستىمەيتىن سۇمدىعىڭ، كورمەيتىن قۇبىجىعىڭ بولمايدى ەكەن عوي. سورلى  «ءۇش تاياقتىڭ» اجالى سول يتتەردەن بولعانى-اق ءجون ەدى. تىم بولماسا ولىگىن ەل بولىپ ارۋلاپ قويار ما ەدى، الدە..

1961 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. ول كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن اپاتتى جۇت جىلى ەدى. مال قىرىلىپ، ساي-سالا اق بۇعان دەيىن جوڭقاعا تولعان. ادام اشتان، اۋرۋدان قىرقاي ءولىپ جاتقان كەزى. تىرىلەر تىرلىگىن قىلىپ، ولگەن مالدىڭ جەمتىگىن جيناپ، قاردىڭ استىندا قالعان كارتوپ، ءسابىز قالدىقتارىن قازىپ جانتالاستى. كوپ ادام سول ۇسىگەن كارتوپ پەن جەمتىك جەگەننەن كونەكتەي بولىپ ءىسىپ ءولىپ جاتىر.

وسى كەزدە ءبىزدىڭ ەلگە ىشكى قىتايدان اشىققان سان مىڭداعان قىتايلاردى ماشينالاپ، اربالاپ، كۇندىز-ءتۇنى اكەلىپ، توگىپ جاتتى. ءوزى اشىعىپ تۇرالاپ وتىرعان ەل ودان ءارى سورلادى. اشتىق كىسىگە نە ىستەتپەيدى.  جاڭا كەلگەن ءۇيسىز، كۇيسىز، ءبىر ءتۇيىر استىقسىز قىتاي بوسقىندارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اياقتاعى استارىن تارتىپ جەپ كەتە باستادى. قوراداعى بىرەن-ساران مالىن، تاۋىق، ۇيرەكتەرىن تارتىپ، يتتەرگە دەيىن ۇرلاپ جاتتى

كۇندەردىڭ بىرىندە كوپتەن كورىنبەي كەتكەن «ءۇش تاياق» ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ قايىر سۇرادى. اپام بايعۇس وعان ءبىر ۋىس تالقاننان ارتىق ەشنارسە بەرە المادى. سودان ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە، ەل ءۇرپىيىسىپ، دۇرلىگە قالدى. ۇلكەندەر اراسىندا قىبىر-سىبىر كوبەيىپ كەتتى. ءبىزدى دالاعا شىعارمايتىن بولدى. جامان ءسوز جاتا ما؟ ونىڭ جايىن ءبىز دە ەستىپ قالدىق.

«ءۇش تاياقتى» ءولتىرىپ كەتىپتى، جوق قىتايلار جەپ قويىپتى. قامىس لاشىعىنىڭ بۇرىشىندا ءبىر سيراعى شىعىپ جاتقانىن كورگەندەر بار دەسەدى.

اي، بالالىق-اي! ەكى، ءۇش بالا ۇلكەندەردى كوز جازدىرىپ قىستاقتىڭ ەڭ شەتىندەگى بۇزىلعان كونە تامعا  جاستاي جابىلعان قامىس لاشىققا جەتتىك. وي، سۇمدىق-اي، دەسەڭشى، شىققىر كوزىم قايدان كورە قالىپ ەدى. تۇلا بويىم ءدىر ەتىپ قالشىلداپ كەتتىم. اللالاپ كەيىن شەگىنە بەرىپپىن. الدەنەگە  شالىنىسىپ ۇمار-جۇمار جىعىلدىق، جان تالاسىپ ورنىمىزدان تۇرا سالا، جىلاپ قاشا جونەلدىك. اياقتارىنىڭ تىرناقتارى ءوسىپ كەتكەن، كۇس-كۇس قارا تابانى قانعا بويالعان ءبىر سيراق قامىس لاشىقتىڭ باتىس جاق بۇرىشىندا كوككە قاراپ سەرەيىپ تۇر.

سورلى شالدى 60 جىل ازۋلى يتتەرمەن، تەنتەك بالالاردىڭ جابىرىنەن، ءومىر تاۋقىمەتىنەن اراشالاپ كەلگەن الگى ءۇش تاياق سىنىپ كۇركەدە شاشىلىپ جاتىر. مەنىڭ بالا جۇرەگىمە وشپەستەي قارعىس تاڭباسى باسىلدى. كوكىرەگىم قياناتتى قىلمىستان  جاۋىز ادامقورلىقتان قارس ايىرىلارداي  اھ ۇرامىن.

مەنىڭ ءمولدىر بۇلاعىم ادام قانىمەن بىلعاندى. قىپ قىزىل قان، ادام قانى. جازىقسىز، قورعانسىزدار قانى! و، ادامدار، جيىركەن مىنا جاۋىزدىقتان. قارعىس ايت،  مىنا قورقاۋلىققا! لاعنات وقى مىنا ادامدى ادام جەۋگە ءماجبۇر ەتكەن جەكسۇرىن قوعامعا!

ەي، كەشە عانا قىتايعا ۇران بولعان  لۋشن ارۋاعى، كوتەر باسىڭدى! باياعى وكتەم داۋسىڭمەن، تاعى ءبىر رەت: «بالالاردى قۇتقارىڭدار، ادامداردى قۇتقارىڭدار» دەپ جار سال كۇللى الەمگە.

***

...مەن قيال جەتەگىندە، سەندەلگەن كۇيى  دالادا جۇرە بەرىپپىن، دەنەم ساۋدىراپ، باسىم زىرقىلداپ اۋىرا باستادى. ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانا تۇسكەندەي، توڭىرەك  تۇنەرىپ تۇر.

كوز الدىمنان «ءۇش تاياق» بەينەسى كەتپەي قويدى. جىلامسىراپ شاعىم ايتىپ تۇرعانداي، مەنەن الدەبىر قايىرىم، شاپاعات كۇتەتىندەي.

قامىس لاشىق... كوككە قاراپ سەرەيىپ تۇرعان قاندى بورباي... سىنىقتارى شاشىلىپ جاتقان «ءۇش تاياق»...

ە، ۋاقىت وتەر! ءومىر دە جاڭارار! قانمەن بىلعانعان ءمولدىر بۇلاقتار دا تۇنىر ءالى-اق!

بىراق، مەنىڭ ءسابي  جۇرەگىمە وشپەستەي قارعىس تاڭباسىن باسىپ قالدىرعان «ءۇش تاياق» حيكاياسى، ءسىرا دا، ۇمىتىلماس!

     سوڭى.

الىمعازى داۋلەتحان  

Abai.kz