بۇگىن ءبىز رەداكتسياعا ءال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرىك اتاشتى شاقىرىپ وتىرمىز. قازىر قوعامنىڭ وتكىر ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى پاتريوتيزم بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، وسى ماسەلەنى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تالداۋ ماقساتىمەن پروفەسسوردى سوزگە تارتتىق...

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ قازاقستاندىقتاردىڭ پاتريوتتىق كوڭىل-كۇيىن قالاي كلاسسيفيكاتسيالار ەدىڭىز؟

بەرىك اتاش: ‑ جالپى پاتريوتتىق تۋرالى ساۋالدار نەگىزىنەن العاندا، ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى عانا انىقتالاتىن  كۇردەلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ايتسە دە، بۇل ماسەلەدە، قازۇۋ-دا ستۋدەنتتەرمەن جۇرگىزىلگەن تاربيەلىك شارالار، پىكىرتالاستار مەن اقپاراتتىق جەلىدەگى كوزقاراستار، باق-تارعا كونتەنت-اناليز جۇرگىزۋ ارقىلى  بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدار جاساۋعا بولادى. بۇل تۇستا، الدىمەن، پاتريوتتىق كوڭىل-كۇيدىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ دۇرىسىراق شىعار. سوندىقتان،  كۇشتىدەن ءالسىز پاتريوتيزمگە قاراي جۇرە وتىرىپ، مىناداي كلاسسيفيكاتسياسىن بولجامداۋعا بولادى:

1. شىنايى پاتريوتتار – بايىرعى زاماننىڭ «ەركەك توقتى قۇرباندىق»، «ەلىم ءۇشىن جان پيدا» دەپ ەڭىرەيتىن ەرلەردىڭ قايتالانعان فورمالارى، ءبىر قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا وندايلار جوق دەپ پەسسميستىك تۇرعىدان باعا بەرۋگە بولادى. بىراق قازىرگى ساياسي تۇتقىندار، قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسقاندار، بۇرىنعى جەلتوقسانشىلار، بەلسەندى جاستار ت.ب. اراسىنان وسىنداي شىنايى پاتريوتتاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ولار گەنەتيكالىق بولمىسى مەن تۇپتۇقيانى قازاقي تۇلعالار  (شامامەن – 5 پايىز)

2. پاتريوتتار – ولار قىزۋقاندى ەمەس، ەل مەن جەر ماسەلەسىن تەرەڭنەن تولعاپ، بايسالدىلىق پەن توزىمدىلىك تانىتۋعا قۇشتار. ماسەلەن، ۇلت بولمىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار، زيالى قاۋىمدار، كەيبىر شەنەۋنىكتەر (تىم از بولسا دا), جاستاردىڭ ءبىر توبى ت.ب. بۇل توپ ناعىز ۇلتجاندىلار بولعانمەن، «بايسالدى بەلسەندىلەر» بولىپ تابىلادى (شامامەن 10 پايىز).

3. «پاتريوت بولۋ كەرەك» دەگەن سەزىمدى الىپ جۇرۋشىلەر، پسيحولوگيالىق تەرەڭ سەزىمدە بولمايدى. ولار، ىشكى ەمەس، يدەولوگيالىق-ساياسي، تاربيەلىك-سىرتقى فاكتورلار ارقىلى قالىپتاساتىن پاتريوتتار. حالىقتىڭ كوپشىلىگى وسىنداي پاتريوتتىق سەزىمدە ءتارىزدى. ماسەلەن، بيلىكتەگىلەردىڭ كوپشىلىگى، جاستاردىڭ دا ءبىراز بولىگى ت.ب. (شامامەن 30 پايىز).

4. قازاقستاندى تەك قانا گەوكەڭىستىك، ءومىر ءسۇرۋدىڭ قولايلى لاندشافتىسى، دۇنيەگە كەلگەن جەر عانا دەپ سانايتىن بەيتاراپ توپتار بار. ولار اشىقتان‑اشىق كوسموپوليتتىك، ءدىني، جالعان تولەرانتتىلىق ت.ب. باعىتتاردى ۇستانادى (ارينە، ونى وزدەرى دە بىلمەۋى مۇمكىن). ولاردىڭ، ارعى تۋماسى مەن قانىندا ۇلتجاندىلىقتىڭ ۇشقىنى دا جوق (شامامەن 20 پايىز).

5. انتيقازاقشىل توپتار دەپ اتاۋعا بولادى. ەلىمىزدەگى كەيبىر ورىسسۇيگىش ورىستىدىلەر، ارابقۇمار فاناتتار، كەڭەستىك داۋىردەگى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلعىسى كەلمەيتىندەر، مارگينال-ماڭگۇرتتىگىن دە سەزىنبەيتىندەر، ءتىپتى كەيبىرى قازاق بولىپ تۋعانىنا وكىنەتىندەر نەمەسە  شوۆينيستىك پيعىلداعى باسقا ۇلت وكىلدەرى ت.ب. (شامامەن 35 پايىز).

پايىزداردىڭ تەك شامامەن، بولجاممەن الىنعاندىعىن ەسكە سالامىز!

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» مەن «قازاق ءپاتريوتيزمى» تۇسىنىكتەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن، ديناميكاسىن، سينكرەتتىلىگىن، قايشىلىقتى جاقتارىن اشىپ بەرىڭىز؟

بەرىك اتاش: ‑ ەكەۋى تەوريالىق تۇردە العاندا، ەلىنسۇيگىشتىك ەلەمەنتتەرىن جيناقتاۋ كەرەك:  جەر مەن ەل تۇتاستىعى، مەملەكەتتىك رامىزدەردى قۇرمەتتەۋ،  ءوز كەزەگىندە ىڭعايى كەلسە، مەملەكەتتىك ساياساتقا قولداۋ ءبىلدىرۋ، ەلىمىزدىڭ حالقىنا قۇرمەتپەن قاراۋ، قازاقستاندا ءومىر سۇرگەندىگىنە دەگەن ماقتانىش سەزىم ت.ب.

ال «قازاق ءپاتريوتيزمى» دەگەن ۇعىمدا ءپاتريوتيزمنىڭ اۋدارمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن «ۇلتجاندىلىق»، «ۇلتىنسۇيگىشتىك» ۇعىمدارى قوسا كومكەرىلەدى. قازاق ءپاتريوتيزمىنىڭ: قاندىق-گەنەتيكالىق-تۋىستىق، ارەالدى-گەوكەڭىستىكتىك، ارحەتيپتىك-تاريحي جادىلىق، بيولوگيالىق-فيزيولوگيالىق-انتروپولوگيالىق، ۇلتتىق مەن - ۇلتتىق وزىندىك سانا ت.ب. نەگىزدەرى بار قۇبىلىس.

جالپى مەن جەكە قاتىناسى بويىنشا العاندا،  «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» ۇعىمىنىڭ ىشىنە «قازاق ءپاتريوتيزمى» ەنەدى، بىراق ىقپال ءورىسى مەن كۇشى جاعىنان ارتىق بولسا دا، حالىق سانى جاعىنان شاعىنداۋ ۇجىمداستىق، ياعني، قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى، باسقا ۇلتتاردىڭ از بولىگى دەگەن  ماعىنادا بەرگەن دۇرىس. قازاق پاتريوتتارى قازاقستاندىق پاتريوتيزم قۇندىلىقتارىنىڭ كوپشىلىگىن قولداعاندىقتان دا، جەكە بولىپ  سانالادى.

سونداي-اق، شارتتى تۇردە ەكەۋىنىڭ اراقاتىناسىن بىلايشا انىقتاۋعا دا بولادى: قازاق ءپاتريوتيزمى – اپەستەريورلىق، فەنومەنالدىك، سۋبستانتسيالىق، بازيستىك، يادرولىق، سۋبستراتتىق ت.ب. بولسا، سايكەسىنشە، «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» - اپريورلىق، نوۋمەنالدىك،  اكتسيدەنتسيالىق، قوندىرمالىق، پەريفەريالىق، سۋپەرستراتتىق ت.ب.

ەكەۋىنىڭ قايشىلىعى ۇلتقا قاتىستى تۋىندايدى، «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» - كوسموپوليتتىك، ازاماتتىق، دەموكراتيالىق، بۇقارالىق، راتسيونالدىق،  ساياسي بولسا، «قازاق ءپاتريوتيزمى» - ۇلتتىق، ەليتارلىق-ەگاليتارلىق، ماتريارحالدى-پاتريارحالدى، ەموتسيونالدى، تابيعي ت.ب. بۇل قايشىلىقتار: پاتريوتيزم، قازاقستان، ەل، زاڭ ت.ب. ينستيتۋتتار ارقىلى بىرىگەدى، بىراق ناقتى ادام بولمىسىنىڭ شىندىعى اشىلعان ساتتە، ك. ياسپەرسشە ايتساق، شەكارالىق جاعدايدا، قايتادان قايشىلىق قۇرايدى. ماسەلەن، ەلىمىزگە سىرتتان شابۋىل جاسالسا (بەتى ارمەن) ەكى پاتريوتيزم قاق ايرىلادى دا، شىنايى جاقتارى اشىلادى، بەتپەردە شەشىلەدى. ونى بۇگىنگى رەسەي-ۋكراينا سوعىسىنداعى ۋكراينا ازاماتتارىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن ىسپەن جانە سوزبەن دالەلدەي الۋىنان دا انىق بايقاۋعا بولادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: - «ۇلتتىق پاتريوتيزم مەن ۇلتشىلدىق اراسىندا بايلانىس بار ما؟»

بەرىك اتاش: - بۇل ماسەلەدە، الدىمەن، لينگۆيستيكالىق فيلوسوفيالىق ماسەلە تۋىندايدى. ۇلتشىلدىق دەپ نەنى ايتامىز، «شوۆينيزم – كەلىسىمدى شوۆينيزم – راديكالدى ۇلتىن سۇيگىشتىك –  وتكىر ۇلتجاندىلىق» لوگيكالىق تىزبەگىنەن قايسىسىن تاڭداي الامىز؟  سوندا عانا ماسەلەگە تەرەڭ بويلاي الامىز؟ اتاۋ ول جاي عانا سوزدەر، ءبارىن دە ءومىر شىندىعىمەن بايلانىستا قاراۋ كەرەك.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك دامۋى مەن «قازاقستاندىق» جانە «ۇلتتىق» ءپاتريوتيزمنىڭ بايلانىسىن اشىپ كورسەتۋ مۇمكىن بە?

بەرىك اتاش: ‑ كۇردەلى ساۋال. مەملەكەت دامۋى بۇل ەكى ارنانى كىرىكتىرىپ جىبەرۋدى قالايدى، ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن تىعىز قاتىناستا سياقتاندىراتىن يدەولوگيامەن شۇعىلدانادى،  مەملەكەتتەگى وركەنيەتتىلىك، زايىرلىلىق، دەموكراتيالىق ساياسات، ۇلتارالىق توزىمدىلىك ت.ب. ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ الەمدىك ساحناداعى مارتەبەسى ءۇشىن قازاقستاندىق پاتريوتيزم قاجەت، ال ەڭ قيىن شاقتا، سوعىس جاعدايىندا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك اسقىنعان ساتتە، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ بولۋى مەن بولماۋى تارازىعا تۇسكەن ساتتە مەملەكەتكە ۇلتتىق پاتريوتيزم «اۋاداي قاجەت» نەمەسە سوعان سۇيەنەدى. مەملەكەت ءۇشىن  «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» – قۇبىلىس پەن  فورما بولسا، «قازاق ءپاتريوتيزمى» – ءمان مەن مازمۇن دەپ وتكىر، اسىرا سىلتەپ باعالاۋعا  دا بولادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ ءپاتريوتيزمدى دامىتا ءتۇسۋدىڭ قانداي قازاقستاندىق جانە ۇلتتىق جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟

بەرىك اتاش: ‑ قازاقستاندىق جولى – بەيبىتشىلكتى ساقتاۋ، حالىقارالىق ارەناداعى قر بەدەلىن نىعايتۋ، حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن كوتەرمەلەۋ، ەلدەگى قىلمىس سانىنىڭ ازايۋى ت.ب. ساپالاردى جيناقتاعان باقىتتى ەلدەر قاتارىنا ەنۋ. ال ۇلتتىق جولى – ارحەتيپتەردى وياتۋ، نامىستى قايراۋ، رۋحتى  سەرپىلتۋ ت.ب. ءۇشىن ءتىل، ۇلتتىق ءدىل، ادەت-عۇرىپتى جاڭعىرتۋدىڭ ينسترۋمەنتتەرىن قولدانۋ، ماسەلەن، ونەر، ادەبيەت، تاريح ت.ب. ارقىلى.

ستۋدەنتتەر اراسىنداعى پاتريورتيزم جاعدايىن الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر ارقىلى عانا انىعىراق ايقىنداۋعا بولادى، ايتسە دە، شامامەن ايتقاندا، ول قاي كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەكەندىگىنە بايلانىستى، جوعارى كۋرستاردا ول تومەندەۋ، تومەنگى كۋرستاردا جوعارىلاۋ بولۋى مۇمكىن. ستۋدەنتتەردىڭ پاتريوتتىق جاعدايى ديناميكالى قۇبىلىس، ماسەلەن، بۇل تۇستا، ماتەريالدىق جاعداي باستى رول اتقارىپ كەتۋى ىقتيمال. ياعني، مەملەكەت ولارعا نەعۇرلىم مۇمكىندىك پەن قامقورلىق جاساسا، سوعۇرلىم پاتريوتيزم ارتۋى ىقتيمال دەپ بولجامداۋعا بولادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋدا ەتنوپەداگوگيكادا نەندەي وزگەرىستەر مەن كەدەرگىلەر بار؟

بەرىك اتاش: ‑ بۇل سۇراق اياسىندا مىناداي پارادوكستى ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى: پاتريوتيزم تۋرالى قورعالعان ديسسەرتاتسيالار سانى تىم كوپ،  وعان ستاتيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەرەك، وسى تاقىرىپ اياسىندا ەكپىندى بولعان سىڭايلى، بىراق «پاتريوتتىك سانا كۇشەيدى مە» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بىراق  بۇعان ەتنوپەداگوگيكا   عىلىمى مەن عالىمدار لەگى كىنالى دە ەمەس – جاستار قۇلاق اسپايدى; ءارى كىنالى – اسەر ەتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانۋ جەتە زەرتتەلمەگەن. ناقتى ءبىر ايعاق: بالاباقشادا (شامامەن 4 جىل), مەكتەپتە (شامامەن 11 جىل), ستۋدەنت شاعىندا (شامامەن 4 جىل) – بارلىعى 19 جىل  ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەنى بويىنا «سىڭىرگەندەي» بولعان سۋبەكت، نەلىكتەن 19 كۇندە ءدىني جات پيعىلدى اعىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتە بەرەدى (قازىر ەلىمىزدە شامامەن 200 مىڭداي جات اعىم ەتەگىندە جۇرگەندەر بار دەلىنەدى). ايىرماشىلىق: 19 جىل – 19 كۇن. ويتكەنى، جات باعىتتاعى راديكالدى توپتاردىڭ ساناعا اسەر ەتۋ تەتىكتەرى، پسيحولوگيالىق تەحنولوگيالار، ۇلتتىق تاربيەگە قاراعاندا بىرنەشە ەسە مىقتى، اسەرلى، ىقپالدى دەگەن ءسوز. دەمەك، بۇرىنعى ناسيحاتتىق تەحنولوگيا ەسكىرگەن، ونىڭ ورنىنا بەيساناعا اسەر ەتەتىن پسيحواناليتيكالىق تەحنولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن تەك ەتنوپەدگوگيكا عانا ەمەس، بارلىق عىلىمدار، اسىرەسە، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ ينتەگراتيۆتى زەرتتەۋلەر كەرەك.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ ءوزىڭىزدى پاتريوت سانايسىز با؟ ول ءسىزدىڭ قانداي ارەكەتتەرىڭىزدەن كورىنىس تاپتى؟

بەرىك اتاش: ‑ ءبىرىنشى سۇراق تىم ابستراكتىلى. ويتكەنى، ونىڭ بارومەترى جوق. بىراق ناقتىلاندىرىپ 10 باللدىق شكالامەن ولشەسەك، پاتريوتتىق سەزىمىم – 8 بالل شىعار... ال ىستەگەن ارەكەتتەرىم – 5 بالل بولۋى مۇمكىن. مەن ۇلتتىق رۋحاني بولمىستى، ناقتىراق ايتقاندا، قازاق فيلوسوفياسىن زەرتتەۋشى اداممىن، ول تۋرالى بىرنەشە ەڭبەكتەر جارىق كوردى، بىراق ونىڭ قوعامدىق ساناعا اسەر ەتۋى وتە جاي جۇرەتىن ۇدەرىس جانە ناتيجەسىن تەكسەرۋ دە مۇمكىن ەمەس. بىراق ءبىر بايقاعانىم ۇلتتىق رۋح پەن بولمىستى جاڭعىرتۋ تۋرالى سونى، جاڭا، ىقپالدى يدەيالارىم (مەنىڭ عانا ەمەس، مۇمكىن بارلىق عالىمداردىڭ) قوعامدىق سانادا ءبىر كەزدەردە، مۇمكىن 2-3, الدە ودان دا كوپ جىلدا كورىنىس تابادى ەكەن، ارينە، سول كۇيىندە ەمەس، كەي ساتتەردە بۇرمالانعان، ءۇستىرت، جەڭىل-جەلپى، فراگمەنتارلى، گيبريدتتى ت.ب. فورمادا تارايدى، بىراق اۆتورى ايتىلمايدى. ماسەلەن، 2000-2010 جىلدارى ايتىلعان، جازىلعان، جارىق كورگەن ۇلتتىق بولمىسىمىزعا قاتەر توندىرەتىن ءدىني ەكسترەميزم تۋرالى پايىمداۋلارىمنىڭ، ەڭبەكتەرىمنىڭ نەگىزگى يدەيالارىنىڭ كەيبىر تۇستارى قازىرگى تاڭدا (2022-2023 جىلدارى) بيلىككە، قوعامدىق ساناعا جەتىپ وتىر (ماسەلە، كىم ءبىرىنشى ايتقاندىقتا ەمەس، حالىققا پايداسى بار راتسيونالدى پىكىرلەر رەتىندە قابىلدانعاندىعى مەن ءۇشىن ماڭىزدى).

شىندىعىندا، عالىم ساناعا اسەر ەتۋدىڭ وتە ىقپالدى تەحنولوگياسىن جاساپ شىعارا الادى، ءبىزدىڭ بيلىك ونىڭ يگىلىكتى، ءپوزيتيۆتى قىرىنا اسا ءمان بەرە بەرمەيدى. فيلوسوفيا تاريحىندا ونى، ەۋروپاداعى بۋرجۋازيالىق توڭكەرىستەردەن، ك. ماركس پەن ۆ.ي. لەنيننىڭ يدەيالارىنان ت.ب. انىق كورۋگە بولادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى: ‑ دۇرىس ايتاسىز، بەرىك. قوعامدا عىلىم باسىمدىقتا بولسا عانا، قوعام ءوز دامۋىن، بولاشاعىن جان‑جاقتى بولجاي الادى. سونىڭ ىشىندە فيلوسوفيا ءىلىمىنىڭ ورنى ەرەكشە. سوندىقتان، ءبارىمىز ەلىمىزدە فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتىنىڭ جوعارى بولعانىن قالايمىز. قازاق حالقى دانالىقتى قاتتى قۇرمەتتەيتىن حالىق. ەندەشە، تاريح اينالا كەلە، قازاق دانالىعىن، ءبارىبىر، قايتا قالپىنا كەلتىرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. سەبەبى، بۇگىنگى پايىمداۋ بويىنشا وتاندى ءسۇيۋ، پاريوتتىق سەزىم سانادان تۋىندايتىن بولسا كەرەك...

سۇقباتتى جۇرگىزگەن: ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف ‑پۋبليتسيست

Abai.kz