عالامتوردا الماتى اتاۋىن «google»-عا تەرىپ كورىڭىزشى. ءاپ-ساتتە سەكسەن ميلليونعا جۋىق ماتەريال الدىڭا جايىلا كەتەدى. دەمەك، سەكسەن ميلليونعا جۋىق ماتەريال الماتى تۋرالى اڭگىمەلەيدى، الماتى تۋرالى سىر شەرتەدى، الماتى تۋرالى اقپارات بەرەدى.
بۇل الماتى قاي كەزدە دە ايبارلى، ايبىندى، اسقاق، ارۋ قالا بولعان، بولىپ قالا دا بەرمەك. بۇل الماتىدا قاشان دا، قاي كەزدە دە ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، تۋىن ۇستاعان تۇلعالار جۇرەتىن. جانە ارمان ىزدەگەندەر دە الما­تى­سىنىڭ ماڭىنان تابىلاتىن. «امەريكالىق ارمانعا» مۇحيت اسىپ قول سوزباي-اق، ىزدەگەنىن الماتىسىنان قاراستىراتىن. سويتكەن الماتى – مىنە، وسى قالا!

عالامتوردا الماتى اتاۋىن «google»-عا تەرىپ كورىڭىزشى. ءاپ-ساتتە سەكسەن ميلليونعا جۋىق ماتەريال الدىڭا جايىلا كەتەدى. دەمەك، سەكسەن ميلليونعا جۋىق ماتەريال الماتى تۋرالى اڭگىمەلەيدى، الماتى تۋرالى سىر شەرتەدى، الماتى تۋرالى اقپارات بەرەدى.
بۇل الماتى قاي كەزدە دە ايبارلى، ايبىندى، اسقاق، ارۋ قالا بولعان، بولىپ قالا دا بەرمەك. بۇل الماتىدا قاشان دا، قاي كەزدە دە ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، تۋىن ۇستاعان تۇلعالار جۇرەتىن. جانە ارمان ىزدەگەندەر دە الما­تى­سىنىڭ ماڭىنان تابىلاتىن. «امەريكالىق ارمانعا» مۇحيت اسىپ قول سوزباي-اق، ىزدەگەنىن الماتىسىنان قاراستىراتىن. سويتكەن الماتى – مىنە، وسى قالا!
بۇل الماتى نە كورمەدى دەسەڭشى؟ العاشقى الماسى جەمىس بەرە باستاعان تۇستان مىسال ىزدەمەي-اق، ارمان قالا اتانىپ تۇرعان شاقتان بەرگى جىلداردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورسەڭىز دە، كوپ نارسەگە قانىعاسىز. ەل ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن قانشاما تۇلعالاردىڭ كوز جاسىنا تۇنشىعىپ، قينالعان كەزەڭىنە كۋا بولعان قالا عوي بۇل. ەلدىگىمىزدى پاش ەتكەن، سان تاعدىردى سۋرەتتەگەن جاۋھار شىعارمالاردى ومىرگە اكەلگەن قالا دا – وسى. حالقىمىزدى عىلىمنىڭ جاڭا بيىگىنە كوتەرگەن عالىم­دار دا وسى الماتىدان پانا تاپقان. ەڭ باستىسى، ءال-فارابي اڭساعان «قايىرىمدى قالا» بولۋعا ۇمتىلعان مەكەن – الماتى ەدى عوي. ادەبيەت، مادەنيەت، ونەر مەن عىلىمنىڭ قازاقى تۇلعالارى جارقىراپ شىعىپ، ەلدى كۇللى الەمگە پاش ەتكەن ۋاقىتقا كۋا قالا – الماتى بولاتىن. «قاراڭعى قازاق كوگىنە» كۇن بولعان قالا ارمان قالا اتانباعاندا قايتسىن؟ ول كەزدەرى اۋىل-اۋىلدان شىعا الماي قالعان قازاق تا وسى الماتىدان ءۇمىت كۇتەتىن. الماتىنىڭ ءسوزىن كۇتەتىن، ايتقانىنا قۇلاق تۇرەتىن. «جۇرەگىمىز – ماسكەۋ» بولىپ تۇرعان شاقتا دا، جانىمىز الماتىمەن بىرگە ەدى.

نە كورمەگەن الماتى بۇل؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ ارمانىن جۇرەگىندە مازداتقان جاستاردىڭ جالىنىن اسپانىندا الاۋلاتقان دا الماتى. ولاردىڭ ارماندارى اياۋسىز تاپتالعانىن دا وسى الماتىسى جىلاپ-جىرلاپ جاتىر. ۇلكەن-ۇلكەن اسۋلاردان اسىپ، بيىك-بيىك بەلەس­تەرگە كوتەرىلىپ، قازاقستان دەگەن ايبارلى ەل بارىن، سول ەلدىڭ الماتىسى بارىن بارشاعا پاش ەتكەن دە وسى قالا-تۇعىن.
سول الماتى، ءالى كۇنگە الماتى قالپىندا. ءالى كۇنگە ايبىندى تۇلعالارىمەن، شىعارماشىلىق ادامدارىمەن، قاراما-قايشىلىقتى پىكىرلەرىمەن، تۇمسا تابيعاتىمەن، الاتاۋىمەن، كوكتوبەسىمەن، مەدەۋىمەن... ءالى كۇنگە ەلىمىزدىڭ، ءتىپتى، الەمنىڭ قاي قيىرىندا جۇرگەندەر دە كوكىرەگىندەگى «الماتى» دەگەن ارمانىمەن اسقاق.
وزىنە تابانى تيگەن ءاربىر ادامدى «وزىنىكى» قىلىپ الار الماتىنىڭ نە سيقىرى بار ەكەن دەيسىڭ كەيدە. بالكىم، تابيعاتى شىعار؟ قاي قيىرىنا شىقساڭ دا مەنمۇندالاپ تۇرعان تاۋى ما؟ بىرەسە جادىراپ، بىرەسە تۇنەرە قالاتىن اۋا-رايىنىڭ قىز قىلىقتى، قۇبىلمالى مىنەزى مە؟ جاپ-جاسىل باۋ-باقشاسى ما؟ تالدى شانشي قويساڭ، ءزاۋلىم اعاشقا اينالدىرار مەيىربان توپىراعى ما؟ بالكىم، ادامدارى بولار؟..
«الماتىداعى جازۋشىلار وداعى قارسى الدىنداعى باقتاعى جاساندى كولدە اققۋ بار ەدى... الماتىداعى ارىقتاردىڭ سۋى دا ءمولدىر عوي. كوشەسى دە تاپ-تازا. الماتىنىڭ باقتارىنان جەمىستىڭ نەشە اتاسىن جەۋشى ەدىك. الماسىن ايتساڭشى، شىركىن!». انامنىڭ «ءوز الماتىسى» تۋرالى ەستەلىگى وسىلاي باستالاتىن. الماتى كوشەلەرىندەگى ارىقتاردان اققان لايساڭ سۋ مەن، ءتۇرلى قالدىقتار كوزىن بىتەپ تاستاپ، اسىپ-تاسىپ جاتقان «كىشىگىرىم توعاندى» كورگەندە «ءمولدىر سۋلى ارىقتار» كوزگە ەلەستەيدى.
ەشتەڭە ەتپەيدى، ەسەسىنە مەنىڭ الماتىم دا ءالى كۇنگە ادەمى. سۋى سىڭعىرلاپ جاتپاسا دا، سىڭعىر كۇلكىلى جاستار الماتىدا بارعان سايىن مولايىپ كەلەدى. وقۋ ىزدەپ بىرەۋى كەلىپ، بىرەۋى كەتىپ جاتقان قالا ءالى كۇنگە جاستىقتىڭ جاراسىمدى مەكەنىنەن ارىلماعان. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپقىسى كەلگەندەر دە الماتىسىن پانالايدى. الماتىسى ولاردى اش قالدىرمايتىنى دا راس. ايتپاقشى، كۇنىگە كەڭەيىپ كەلە جاتقان قالا قازىر قاناتىن كەڭگە جايا تۇسكەن. تەك ورتالىعىنا كەلگەندە اسقاق شاھاردى تانىپ، شەت-شالعايىنداعى قوڭىرقاي تىرلىككە دە كوز ۇيرەنگەن. مەگاپوليستەرگە ءتان تىرشىلىك بۇل قالادا دا الدەقاشان كورىنىس بەرگەن. حالىقتىڭ باقۋاتتى جانە كەدەي بولىپ بولىنگەنىن انىق ايىرىپ بەرەر مەكەن دە وسىندا. بۇل جەرگە ەرتەگىدەگىدەي ايتىپ تاۋىسا المايتىن شىلقىعان بايلىق تا، ءسىڭىرى شىققان كەدەيشىلىك تە ءۇيىر. داۋلەتى اسىپ-تاسقاندار دا، تەسىك قالتالىلار دا وسى جەردە تۇراقتاعىسى كەلەدى. ءبارى ءۇشىن الماتى «وزىنىكى». «وزىنىكى» بولا تۇرا «وزگەنىكى».
جالپى، قازاق قالانى بۇرىننان سالعان. وعان قازاقى «قوس وزەننىڭ» بويىنداعى سانسىز ءشار – كۋا. سوندا دا قازاق قالا دەسە – الماتىنى، الماتى دەسە – قالانى ەسكە الادى. قازاقى قالانىڭ العاشقى ۇلگى-نوبايىن جاساعان مەكەن بولعاندىقتان شىعار، الماتى بۇكىل قازاقى قالانىڭ باستاۋى، قازاقى قالانىڭ ايبىندى ورتالىعى سياقتى. سوندىقتان قالا پورترەتىن سال دەسە، الماتىنى بەينەلەگىڭ كەلەدى، قالا تۋرالى جاز دەسە، قالامىڭ الماتى تۋرالى سىر شەرتەدى، قالانىڭ ادامىن ايت دەسە، الماتى تۇرعىنى تۋرالى اڭگىمە تيەگىن اعىتا جونەلەسىڭ.
«الماتىدا جۇرسەڭ جانىڭ ەش جابىرقامايدى، ءتىپتى، الاتاۋىنىڭ ءوزى-اق جۇرەكتەرگە جىگەر بەرەدى»، – دەگەندى ەستىپ ەدىك. شەتەلدەن ءبىلىم الىپ كەلگەن جاستاردان، شەتەل قالاسى مەن الماتى تۋرالى اڭگىمە سۇراعاندا: «ەۋروپانىڭ قالالارىنان كۇن كورىنبەيدى» دەگەن جاۋابىن وسى نومىرىمىزدە بەرىپ وتىرمىز. جارىق كۇنى الاتاۋىنان جالتىلداپ كورىنەر الماتىنىڭ جانىڭا جىگەر بەرەتىن تابيعاتىن ايالاۋدى قازىردەن ۇيرەنسەك، قانە! اناۋ ءبىر جىلدارى مەدەۋدەگى كونەنىڭ شەجىرەشىسى – قاراعايلار قۇلاعاندا «الاتاۋ، كەشىر، سەن ءبىزدى» دەدىك كۇرسىنىپ. كۇرسىندىك تە، قويدىق. باسىنان نەنى كەشپەگەن الماتى، توپىراعىنان ءنار الىپ، ەركەلەپ وسكەن قاراعايلارىن دا ءۇنسىز جونەلتكەن. اينالاسىنداعى كىر-قوقىستى دا ءۇنسىز، تۇنجىراي «قولتىقتاپ» جاتىر الماتى. تابيعاتىنىڭ لاستانۋىن ءۇنسىز باقىلاپ قانا تۇر ما، بۇل قالا؟ باۋىرىنا كىرگەن ادامدار جانىنىڭ وزگەرىپ بارا جاتقانىنان دا حاباردار شىعار؟..
«اقىندار اۋىلدا تۋىپ، پاريجدە ولەتىنىن» دالەلدەپ، قانشاما ءور تۇلعانىڭ ماڭگىلىك مەكەنىنە اينالعان شاھار عوي بۇل. ءالى كۇنگە ولاردىڭ رۋحى الماتىدا كەزىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. بالكىم، الماتىنى اسقاقتاتىپ تۇرعان اياۋلى تۇلعالاردىڭ ايالى بەينەسى مە ەكەن؟
مۇمكىن، وزدەرىنىڭ ەڭ قىمبات كۇندەرى وتكەن، اسىل ارمانىن بولىسكەن، سىرى مەن مۇڭى تۇندەرىنە جۇتىلىپ كەتكەن، الدە جاستىعى، الدە ءوزى ساعىنىشقا اينالعان، وسى كۇنى ەلجىرەي ەسكە الىپ وتىراتىن ەستەلىكتەر مە، الماتىنى اسقاقتاتاتىن؟ «ەگەر سەن جاستىعىڭدى پاريجدە وتكەرسەڭ، كەيىن، مەيلى قايدا ءومىر سۇرسەڭ دە، سوڭعى دەمىڭ شىققانشا بۇل قالا سەنىمەن بىرگە، سەبەبى، پاريج – عۇمىر بويى قاسىڭنان قالمايتىن مەرەكە» دەگەن حەمينگۋەيدىڭ ءسوزى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. الماتىدان جىراقتا جۇرگەن، الايدا، جاستى­عىن وسى قالادا تاستاپ كەتكەندەر قانشاما! ولاردىڭ مەرەكەسى دە، سىرى دا، مۇڭى دا، وسى قالادا قالىپ قويعان. سوندىقتان الماتى دەسە، جانىنا شۋاق قۇيىلادى، جۇرەگى لۇپىلدەي جونەلەدى.
ال الماتى ءبارىن بىلەدى، بارىنە كۋا، بارىنە ورتاق... ءارى قۇپياسى دا مول شەجىرە قالا...
سەبەبى، بۇل الماتى عوي.
P.S. «قازاق ادەبيەتىنىڭ» «الماتى مەن استانادان الىستا»، «بارماساڭ، كەلمەسەڭ...»، ت.ب. قوسىمشالارى شالعايداعى وقىرماندارىمىزدىڭ جۇرەك لۇپىلدەرى ەكەنى بەلگىلى. تۋعان كۇنى قارساڭىندا استانامىزعا گازەت قوسىمشاسىن ادەيى ارناپ وتىرۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. تەك ارۋ الماتى تاسادا قالىپ قويادى ەكەن. سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، بۇگىنگى سانىمىزدا شاما-شارقىمىز جەتكەنشە الماتى تۋرالى ماتەريالدار لەگىن توپتاستىردىق. الماتىعا دەگەن ساعىنىشى جۇرەگىندە ساقتالعان وقىرماندارىمىزعا، بۇل الماتى، باعزى الماتى دەگىمىز كەلگەن ەدى...
ءيا، الماتى قاشان دا ارمان قالا!

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى